نقش و جایگاه مسجد الاقصی در انتفاضه مردم فلسطین

مقدمه

مبارزات ملت فلسطین خصوصا در پایان قرن بیستم با عنوان انتفاضه با مبارزات پیش از آن تفاوت هایی دارد. انتفاضه فلسطین محصول شرایط جدید سیاسی، اجتماعی و فرهنگی فلسطینیان در عرصه داخلی و بین المللی به ویژه جهان اسلام است. ازاین رو اندیشه ها و تشکیلات و آرمان های مبارزان و شیوه های مبارزاتی در درون انتفاضه به صورت متفاوتی با گذشته مطرح گردید. یکی از این تفاوت ها این بوده است که انتفاضه انحصار مبارزه با صهیونیسم را که پیش از این در اختیار سازمان ها و گروه های سیاسی قرار داشت، شکست و آن را در سطح جامعه گسترش داد، به طوری که هم اکنون اقشار و گروه های فلسطینی مختلف مبارزه با صهیونیسم را برای خود فریضه می دانند. در همین راستا و در بستر چنین مبارزاتی، از جمله ارکانی که در مبارزه نقش مهمی به عنوان سازمان انقلابی در شکل دهی و ساماندهی مؤثر بوده، مساجد است.

مساجد نقش گسترده ای را در ایجاد وحدت و پشتیبانی از حرکت های انقلابی جهان اسلام داشته و دارد. از جمله مساجد مهم و تأثیرگذار در تاریخ اسلام می توان به مسجد الاقصی در بیت المقدس اشاره کرد. مسجد الاقصی به عنوان اولین قبله، نزد مسلمانان و همچنین سایر ادیان از اهمیت والایی برخوردار بوده و محترم شمرده می شود. مسجد الاقصی برای صهیونیست ها نیز از اهمیت والایی برخوردار است و معتقدند که معبد سلیمان زیربنای مسجد الاقصی قرار داشته و به این بهانه همواره در اندیشه تخریب این بنای مقدس و احیای معبد خود هستند. در راستای تعقیب چنین هدفی بود که آریل شارون وارد مسجد الاقصی شده و در پی این بی حرمتی به مسجد الاقصی، انتفاضه دوم مردم فلسطین شکل گرفت و در این انتفاضه، مسجد الاقصی به محور وحدت مسلمانان و سمبل مبارزه علیه صهیونیسم مبدل گردید.

با توجه به نقش کلیدی که مسجد الاقصی در قیام مردم فلسطین و بسیج انقلابی آن دارد، این مقاله در پی پاسخ به این سوال اصلی است که«نقش و جایگاه مسجد الاقصی در انتفاضه فلسطین چیست؟»برای پاسخ به این سوال از روش کیفی تحلیل اسنادی استفاده شده و برای جمع آوری داده ها از کتاب ها، مقالات، سایت های مرتبط با موضوع در چهارچوب نظری نقش سازمان در بسیج انقلابی بهره گرفته شده است.

الف- مبانی نظری و پیشینه مسجد در اسلام به عنوان سازمان انقلابی

پیش زمینه هر انقلاب و حرکت جمعی در جوامع بسیج سیاسی توده هاست؛ به اعتقاد اکثر صاحبنظران حوزه انقلاب، در بسیج سیاسی و سازماندهی مردم، نقش سه عنصر رهبری، ایدئولوژی و سازمان جدی است. در نوشتار حاضر مساجد به طور کلی به عنوان یکی از سازمان ها و تشکیلات انقلاب در نظر گرفته شده و نقش و جایگاه مسجد الاقصی را به عنوان سازمان و تشکیلات انقلابی در انتفاضه مردم فلسطین مورد بررسی قرار می دهد. چهارچوب نظری این مقاله مبتنی بر نظریه های نهادگراو سازمان گرا است که براساس این نظریه ها موفقیت و یا شکست جنبش های اجتماعی بستگی به آن دارد که سازمان چگونه طراحی و به کارگیری شود و یا تا چه حدی در بسیج انقلابی موفق باشند. از این نظریات می توان به نظریه بسیج چارلز تیلی اشاره کرد.

1- نظریه سازمانی چارلز تیلی

چارلز تیلی از جمله نظریه پردازان تأثیرگذار در زمینه مطالعات جنبش های اجتماعی به شمار می آید. مجموعه آرای وی در قالب نظریه هایی که تحت عنوان بسیج منابع شهرت یافته است، قابل دسته بندی هستند. همان گونه که خود در مقدمه کتاب از بسیج تا انقلاب اذعان می دارد، تلاش وی در جهت تدوین نظریه ای برای تبیین و توصیف کنش های جمعی هدف گیری شده است(تیلی، 1385: 17 ).

تیلی برای توضیح کنش جمعی از الگوی بسیج منابع استفاده می نماید. در مدل بسیج رفتار مدعی واحد، متغیری است که با چهار ویژگی توصیف می شود: 1-منافع(امتیازات یا نقاط ضعف مشترک )؛ 2-سازمان (حد هویت مشترک و ساختار وحدت بخش افراد که نتیجه وجود یک مقوله اجتماعی دارای هویت جمعی و یک شبکه به هم پیونددهنده است و از مجموع، یا به قول تیلی از تعریف این دو سازماندهی حاصل می شود )؛ 3-بسیج (میزان منابع تحت کنترل جمعی یک مدعی یا فرایند انباشتی منابع؛ و 4-کنش جمعی(میزان کنش مشترک مدعی در تعقیب اهداف مشترک)(مشیرزاده، 1381: 153).

آنچه اختصاصا در اینجا مورد بررسی قرار می گیرد بحث سازمان است. همانطور که اشاره شد تیلی در تعریف از سازمان بر دو محور عمده تکیه می نماید: میزان هویت مشترک و ساختار وحدت بخش. تیلی این موضوع را در قالب معادله زیر نشان می دهد:

سازمان = آگاهی و هویت مشترک گروه + به وجود آمدن شبکه روابط

پس از شکل گیری سازمان، یک گروه برای تحقق اهداف خود در پی گسترش سازمان و اعضای خود، بسیج منابع و استفاده از فرصت های موجود برای کنش جمعی خواهد بود. از نظر تیلی آگاهی و شدت تعهد اعضای یک گروه بر منافع جمعی گروه، متغیر مستقل اصلی و تعیین کننده تأسیس سازمان و کیفیت سازماندهی به طور مستقیم و غیر مستقیم محسوب می شود. علاوه بر این اندازه و کیفیت سازمان، تعیین کننده اصلی توان بسیج یک گروه است. هرچه کیفیت سازماندهی بهتر و فراگیری اجتماعی و جغرافیایی آن وسیع تر باشد، توان بسیج گروه بالاتر خواهد بود(پناهی، 1388: 34).

با توجه به مدل تحلیلی چارلز تیلی که سازمان و تشکیلات را یکی از ارکان هر انقلابی می داند، از جمله کارکردهای و کارویژه های سازمان در بسیج سیاسی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- سازمان بایستی قادر باشد ارتباط دقیق و منطقی میان انقلابیون با یکدیگر، انقلابیون با توده مردم و این دو را با رهبری برقرار نماید. همچنین رساندن اخبار و اطلاعات از کار ویژه های سازمان است؛ 2-ک ارویژه دوم سازمان، پشتیبانی مالی و تدارکاتی و در واقع بسیج منابع و امکانات است؛ 3- کارویژه سوم، ایجاد همبستگی و هویت مشترک در میان توده هاست. سازمان باید قادر باشد طیف های مختلف جامعه را در زیر یک چتر گرد آورده و در بین افراد جامعه ایجاد یگانگی کند(ساسان، 1388: 3). با توجه به نکات مذکور می توان از مساجد به عنوان یک سازمان در فرآیند بسیج انقلابی در جوامع اسلامی نام برد.

2- نقش مسجد در روند بسیج انقلابی در جوامع اسلامی

از همان آغاز که رسول اکرم(ص)در مدینه اولین مسجد را بنا نهاد، در این مکان مقدس دیانت و سیاست باهم درآمیخت. مسجد علاوه بر این که مرکز بندگی خدا و تربیت معنوی بود، کانونی برای مقاومت در برابر استبداد و سلطه گری نیز بوده است و در طول تاریخ فریادها و نهضت های اسلامی به طور مستقیم و غیر مستقیم از مسجد منشأ گرفته است. همچنین مساجد نقش گسترده ای را در ایجاد وحدت و پشتیبانی از حرکت های انقلابی جهان اسلام داشته است. از جمله مسجد کوفه مرکزی برای سامان دهی رزمندگان اسلام بود و حضرت علی(ع)در این مکان زمینه مبارزه با قاسطین، مارقین و ناکثین را فراهم آورد. قیام مختار و انقلاب زید بن علی نیز در مسجد مزبور شکل گرفت.

امویان از مسجد دمشق برای دوام قدرت پوشالی خود بهره بردند، ولی امام سجاد(ع) در جامع دمشق نقشه های آنان را افشا نمود، قیام شهدای فخ در مسجد النبی مدین تکوین یافت. سربداران خراسان و سمرقند از مساجد این نواحی علیه مغولان بسیج شدند. قیام علما و مردم مشهد علیه کشف حجاب در مسجد گوهرشاد به وقوع پیوست. مردم تهران، قم و برخی شهرهای دیگر در سال 1342 و طی قیام 15 خرداد برای مبارزه با استبداد رژیم پهلوی و افشای کارنامه ننگین آن، تظاهرات گسترده ای را از مساجد سازمان دادند. انقلاب اسلامی ایران در مساجد به رشد و شکوفایی و بالندگی شکوهمند رسید و امام خمینی (ره ) و یارانش مساجد را پایگاه مبارزات سیاسی و تلاش های تبلیغی و فرهنگی خود علیه رژیم پهلوی قرار دادند(گلی زواره، 1384).

امروزه با گسترش بیداری اسلامی در کشورهای خاورمیانه و تشکیل تجمعات عظیم اعتراضی آنان با رنگ مذهبی، بیش از پیش می توان به نقش حساس و سرنوشت ساز مساجد و نمازهای جمعه و جماعات پی برد. (ثابت ایمانی، 1384: 28). ازاین روست که می توان اهمیت مسجد الاقصی به عنوان اولین قبله مسلمانان و جایگاه آن در جهان اسلام و سایر ادیان را به وضوح درک کرده و مورد مطالعه قرار داد.

ب- اهمیت مسجد الاقصی برای مسلمانان و غیر مسلمانان

1- اهمیت مسجد الاقصی برای مسلمانان

مسجد الاقصی قبله اول مسلمانان جهان و مرکز توجه خاص عالم اسلام، از ابعاد گوناگونی حائز اهمیت و ارزش است؛ چرا که تاریخ پرفراز و نشیب این مکان مقدس که محل صعود بزرگترین برگزیده خداوند، حضرت محمد (ص)به معراج است، توجه خاص و ویژه ای را به این مکان مقدس می طلبد. مکانی که هم از نظر تاریخی و هم از جنبه سیاسی و اجتماعی دارای اهمیت و جایگاه ویژه بوده و در طول تاریخ مورد تعرض نااهلان و دشمنان قرار گرفته است.

اهمیت و ارزش این مکان مقدس برای مسلمانان را می توان در آیات و روایات و حوادث تاریخ اسلام جستجو کرد. از جمع بندی آیات و روایات و بررسی منابع این مطلب ثابت می شود که اهمیت و منزلت این مسجد در حد مسجد الحرام ذکر گردیده و از همان درجه و اعتبار برخوردار است. در اولین آیه سوره اسراء نام مسجد الاقصی ذکر گردیده است: «سبحان الّذی أسری بعبده لیلا من المسجد الحرام إلی المسجد الأقصا الّذی بارکنا حوله لنریه من ءاتینا إنّه هو السمیع البصیر» یعنی«منزّه است آن خدایی که بنده اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الأقصی-که پیرامون آن را برکت داده ایم -سیر داد، تا از نشانه های خود به او بنمایانیم، که او همان شنوای بیناست». شواهد زیادی را نیز می توان در ارتباط با اهمیت این مسجد در روایات پیدا کرد(روحانی، 1384: 12).

توجه به احترام و قداست این مسجد همواره مورد تاکید مسلمانان در طول تاریخ بوده است. به طوری که تأسیس سازمان کنفرانس اسلامی در واقع در پاسخ به آتش سوزی مسجد الاقصی توسط رژیم صهیونیستی صورت گرفت. این حادثه خشم مسلمانان جهان را برانگیخت و هیجان اسلامی را که می توانست زمینه ساز تقویت تفکر حدت اسلامی در مبارزه با دشمنان باشد، به وجود آورد. روز 30 مرداد سال 1348 هجری شمسی بخشی از مسجد الاقصی در فلسطین اشغالی توسط افراد متعصب صهیونیست به آتش کشیده شد و خسارات قابل توجهی به آن وارد آمد. این حادثه خشم مسلمانان جهان را برانگیخت و به دنبال آن سازمان کنفرانس اسلامی فعال شد. البته صهیونیست ها از زمان اشغال بخش شرقی بیت المقدس همواره اقدامات فراوانی برای تخریب مسجد الاقصی انجام داده اند، از جمله به دفعات در قسمت های زیرین مسجد دست به حفاری زده و ستون های اصلی مسجد را این طریق سست کرده اند(مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بی تا: 26).

2- اهمیت مسجد الاقصی برای غیر مسلمانان

موضوع ظهور مسیح در طول تاریخ چندین هزارساله یهودیان همواره مطرح بوده است، اما چنین انتظاری پس از رانده شدن آنان از بیت المقدس در سال 70 میلادی از سوی رومیان شدت و قوت بیشتری به خود گرفته است. در سال 70 میلادی رومیان معبد حضرت سلیمان را برای بار دوم تخریب کرده و پس از قتل عام کثیری از یهودیان بازماندگان را تبعید نمودند. امروزه از این معبد تنها یک دیوار باقی مانده است که به پاس گرامی داشت آن به دیوار ندبه شهرت یافته است. منتظران بر این عقیده اند که با ظهور مسیح این معبد بار دیگر احیا گردیده و مسیح از آنجا بر جهان حکمرانی خواهد کرد.

به ادعای باطل صهیونیست ها روندی که آغاز شده است با یک رویکرد الهی یعنی ظهور مسیح ادامه خواهد یافت. اما در راستای مقدمات ظهور مسیح سه رسالت عمده وجود دارد که یهودیان باید بدان گردن می نهادند: 1- اسکان عده کثیری از یهودیان در اراضی مقدس و تأسیس دولت؛ 2- فتح بیت المقدس؛ 3- احیا و انشا مجدد معبد. اصل اول از اصول سه گانه فوق از آغاز قرن بیستم تاکنون از سوی رهبران جریان صهیونیستی با هدف افزایش جمعیت یهودیان به طور کامل در حال اجراست.

در این راستا بوده که دولت جعلی اسرائیل در سال 1948 تأسیس شد. اشغال بیت المقدس در جنگ 6 روزه اعراب و اسرائیل در سال 1967 و اعلام آن به عنوان پایتخت در سال 1980 در این ارتباط صورت گرفت. در نتیجه از شروط سه گانه فراهم آورنده زمینه ظهور مسیح تنها تحقق یک شرط یعنی بازسازی معبد باقی مانده است. جایی که 19 سده به صورت مخروبه بوده و تنها از آن یک دیوار به جای مانده است و یهودیان بدان دیوار ندبه اطلاق می کنند، همان معبد سلیمان است. امروز بر فراز آوار این معبد دو معبد اسلامی قائم است: مسجد الاقصی و قبه الصخره؛ لازمه مرمت معبد سلیمان تخریب این دو عبادتگاه مسلمانان است. بنابراین بازسازی معبد آرمان بزرگ صهیونیست هاست که برای احیای آن، باید مسجد الاقصی و قبه الصخره تخریب شود(ارزروم، 1381: 35). از چنین زاویه ای می توان به اهمیت و قداست مسجد الاقصی برای مسلمانان و حساسیت آنان به این مسجد و وقوع انتفاضه دوم از یک سو و تلاش صهیونیست ها برای ادامه خوی تجاوزگری و تلاش برای تخریب سمبل هویت اسلامی از سوی دیگر پی برد.

ج-نقش مسجد الاقصی در انتفاضه مردم فلسطین

1- تاریخچه کلی انتفاضه در سرزمین فلسطین

انتفاضه آنچه به نام انقلاب مساجد یا معجزه قرن بیستم نامیده می شود، اولین جهاد مردم فلسطین بر ضد رژیم صهیونیستی نیست و طبیعتا آخرین آن نیز نخواهد بود. بلکه حرکتی مردمی و حلقه بارزی است از سلسله زنجیره جهاد تاریخی مردم فلسطین که از سال 1948 میلادی به اشکال و روش های گوناگون جریان داشته است. (صفا تاج، 1380: 665). این مبارزه به موازات اقدام صلح یاسر عرفات در قبال طرف های منطقه ای و بین المللی برای حل مناقشه خاورمیانه آغاز شد؛ در واقع انتخاب راه مبارزه به شکل انتفاضه بیشتر در پاسخ به تلاش های نافرجام و مذاکرات بی ثمر سازشکارانه بوده است(بورژی، 1989: 2). دکمجیان بر این اعتقاد است که توافق کمپ دیوید از جمله عوامل سوق دادن فلسطین به جانب روش های رادیکال (دکمجیان، 1383: 1358-1352)بوده و شکل گیری انتفاضه و گروه هایی مثل حماس و جهاد اسلامی در برابر فتح را در مراحل بعدی باید در این راستا تجزیه و تحلیل کرد.

انتفاضه مردم فلسطین از ابتدای حرکت خود تا به امروز شامل دو مرحله است: انتفاضه اول(1993-1987 میلادی)و انتفاضه دوم که به انتفاضه الاقصی مشهور است. اولین انتفاضه فلسطین در سال 1366 هجری شروع شد. جوانان و نوجوانان فلسطینی در این مرحله با دست های خالی از اسلحه، به مصاف تانک ها و هلیکوپترهای اسرائیلی رفتند و نزدیک به یک سال مبارزه کردند. انتفاضه اول که از کنار دیوار بیت المقدس و در اعتراض به حفر تونل در زیر مسجد الاقصی(به قصد تخریب این مسجد و جایگزین کردن هیکل خیالی حضرت سلیمان به جای آن)، شروع شده بود تأثیر شگرفی در منطقه خاورمیانه به جای گذاشت. ازاین رو اسرائیلی ها ناچار شدند تحت فشار آمریکا برای اولین بار از صلح و همزیستی با فلسطینی ها سخن بگویند این ماجرا سلسله گفت وگوهایی را میان یاسر عرفات (رئیس وقت سازمان آزادی بخش فلسطین )و بعضی از سران کشورهای عربی از یک سو و مقامات اسرائیلی-آمریکایی از سوی دیگر در پی داشت، و در نهایت هم این سلسله گفت وگوها به انعقاد قرارداد اسلو انجامید براساس این قرارداد، دولت فلسطینی در محدوده کرانه باختری و نوار غزه و قدس شرقی شکل می گرفت و بخشی از آوارگان به این مناطق بازمی گشتند(زارعی، 1384: 2).

2- نقش مسجد الاقصی در روند مذاکرات سازش تا انتفاضه دوم

بیت المقدس شهری مملو از اماکن و آثار مقدس و مذهبی مورد تقدیس و احترام یهودیان، مسیحیان و مسلمانان است. این شهر برای فلسطینی ها و صهیونیست ها از اهمیت و تقدس بالایی برخوردار است(ملکی، 1378: 398 -397 )بوده و همواره این شهر از مؤلفه های اساسی مطرح در مذاکرات و توافق نامه های صلح بین آنها بوده است.

اقدامات اسرائیل برای یهودی سازی قدس از روزهای آغازین اشغال قدس شروع شد تا زمینه لازم برای اعلام بعدی آن شهر به عنوان پایتخت ابدی و یکپارچه اسرائیل فراهم گردد. در واکنش به این اقدامات اسرائیل و حرکت های بعدی این رژیم، سازمان ملل از سال 1967 قطعنامه های متعددی را به تصویب رسانده است. در تمام این قطعنامه ها بر این مسئله که قسمت شرقی قدس منطقه ای اشغال شده می باشد و این اشغال به هیچ عنوان مشروعیت ندارد تأکید شده است. اوج اقدامات اسرائیل در مورد قدس در سال 1980 میلادی راجع به طرح تبدیل این شهر به عنوان پایتخت تقسیم ناپذیر، ابدی و یکپارچه دولت یهود بود که در واکنش به آن قطعنامه هایی صادر شد. (همان، 1378: 403-401).

به دنبال روند مذاکرات صلح در سیزدهم سپتامبر 1993 میلادی، قرارداد اسلو بین سران فلسطین و رژیم صهیونیستی امضا شد. در قرارداد اسلو قطعنامه های 242 و 338 شورای امنیت مبنای حل و فصل اختلافات معرفی شدند. اما بعد از گذشت سال ها از این فرایند نه تنها صلحی بین دو طرف متخاصم واقع نشد، بلکه موجب بروز جنگی مردمی با شیوه ها و تاکتیک های منحصر به فرد خود گردید(فیش من، 1383: چکیده). پس از امضای قرارداد اسلو روند مذاکرات صلح به تبیین مراحل اجرایی مفاد آن معطوف شد که با کارشکنی های صهیونیست ها با مشکلاتی روبرو گردید(علیخانی، 1380: 32).

از جمله موضوعاتی که به مذاکرات نهایی محول شد؛ مسئله بیت المقدس بود. ولی با توجه به ادعای پایتخت ابدی بودن بیت المقدس برای اسرائیل که ناقض اصل حق تعیین سرنوشت فلسطینیان است(رشیدی، 1379: 53)، پس از امضای صلح اسلو نه تنها بیت المقدس را از کرانه باختری و غزه جدا کردند، بلکه زندگی اعراب در شهر قدیمی بسیار دشوار شده است، مردم را به زور از خانه های خود بیرون می کنند و محیط طبیعی شهر را ویران می کنند(سعید، 1374، 1001). پس از ماه ها مذاکره در 11 اوت 1995 میلادی طرفین بیانیه مشترک طابا را امضا کردند، در این بیانیه شهر قدس و رود اردن به عنوان مرز امنیتی میان طرفین تعیین شد که براساس این بیانیه شهرک های یهودی نشین و شهر قدس تحت کنترل کامل اسرائیل قرار گرفت(رستگار شریعت پناهی، 1383: 70). در قرارداد اسلو 2 نیز سیاست شهرک سازی اسرائیل و مسئله فلسطین مورد بحث قرار نگرفت و گفتگوهای مربوط به استقرار وضعیت نهایی به آینده موکول شد(سعید، 1374: 1002).

با تعویق تاریخ اعلام تشکیل دولت فلسطین از سوی عرفات و قول کتبی کلینتون به وی مبنی بر از سرگیری مذاکرات مربوط به وضعیت نهایی بعد از انتخابات اسرائیل، همه چشم ها به انتخابات 17 مه سال 1999 میلادی آن کشور و نتایج آن دوخته شده بود. انتخاب ایهود باراک از حزب کارگر گرچه امیدهایی را در دل علاقه مندان به نهایی شدن فرآیند صلح به وجود آورده بود، با این وجود اولین اظهار نظرهای نخست وزیر جدید اسرائیل در مورد قدس حاکی از آن بود که قدس(اورشلیم)کماکان پایتخت ابدی و یکپارچه دولت یهود است(ملکی، 1378: 415 ).

در واقع عقد قرارداد اسلو و مشارکت عرفات در جلسات مذاکره مستقیم با مقامات اسرائیلی، نقطه پایان بر امیدهای زنده نگه داشته فلسطینیان در بازگشت به خانه بود. در قرارداد اسلو نه تنها عرفات موجودیت اسرائیل در داخل سرزمین های 1948 را به رسمیت شناخت، بلکه به تشکیل دلتی در 70 درصد سرزمین های اشغالی سال 1968 بسنده کرد. به علاوه عرفات تحت فشارهای آمریکا و اسرائیل در هر مذاکره بخشی از 55 درصد باقیمانده قرارداد اسلو را واگذار کرد و این عقب نشینی گام به گام وی از قرارداد اسلو وضعیتی را به وجود آورد که به مذاکرات کمپ دیوید دوم معروف گردید و چنان آمریکا و اسرائیل را امیدوار کرد که در اجلاس کمپ دیوید دوم عرفات را برای عقب نشینی از دو موضع حساس و ملی فلسطین تحت فشار قرار دادند: 1-قبول عدم بازگشت آوارگان فلسطینی به وطن اصلی خود که در قرارداد اسلو به صراحت آمده بود. 2- واگذاری بیت المقدس به اسرائی و قبول حاکمیت چهار روستای فلسطینی نشین در نزدیکی بیت المقدس. انتشار این خبر جهان عرب و به ویژه فلسطینیان را متحیر ساخت و آتشفشان انتفاضه مسجد الاقصی به تدریج فوران کرد(انصاری، 1380: 29-28).

بنابراین قراردادهای اسلو به معنای سند اسارت بار فلسطینی ها بود که آنها را تحت نظارت و بازرسی مضاعف اسرائیلی ها و پلیس عرفات قرار می داد. قدرت واقعی به تل آویو تعلق داشته و تشکیلات خودگردان فلسطین به صورت ابزاری در دست ایشان عمل می نمود(امامی، 1380: 92).

3- زمینه ها و چگونگی شکل گیری انتفاضه مسجد الاقصی

طبق قرارداد اسلو ظاهرا در سال 2000 دولت فلسطین می بایست شکل می گرفت، ولی با نزدیکی این سال کارشکنی ها، تجاوزات و جنایات رژیم صهیونیستی بیشتر و شدیدتر شد. هم زمان با این تحرکات تجاوزکارانه رژیم صهیونیستی اعتراضات و مبارزات مردم فلسطین نیز پررنگ تر گردید. با توجه به وضعیت تنش آلود پیش آمده و بن بست در مذاکرات صلح بر سر قدس، حزب تندرو لیکود به رهبری آریل شارون دست به اقدامی بی سابقه در جهت تثبیت و به کرسی نشاندن حاکمیت اسرائیلی ها در منطقه جبل هیکل زد. وی اعلام نمود هک در تاریخ پنج شنبه 7 مهر 1379(28 سپتامبر 2000 میلادی)تصمیم دارد به مناسبت فرا رسیدن سال جدید عبری وارد مسجد الاقصی شود که به ادعای صهیونیست ها بر روی ویرانه های معبد سلیمان ساخته شده است. شارون در همین راستا از اعضای حزب لیکود دعوت کرد که وی را همراهی کنند. اقدام به این کار در حالی صورت گرفت که تا قبل از آن هیچ یک از مسئولان رژیم صهیونیستی به خود اجازه دیدار از مسجد الاقصی را نداده بودند. اقدام شارون باعث گردید تا مردم فلسطین با احساس خطر تهاجم اسرائیلی ها به مقدس ترین ارزش های خود که نمودار هویت اسلامی و عربی فلسطینی ها است بار دیگر قیام کرده و انتفاضه دوم را راه اندازی نمایند (سازمان عقیدتی -سیاسی ارتش، 1381: 33).

با ورود شارون به بیت المقدس تظاهرات وسیعی در سراسر فلسطین علیه این حرکت جنایتکارانه به راه افتاد که علی رغم گذشت چندین سال از آن حادثه، صهیونیست ها همچنان در کام آتش و دود فرو رفته اند و نه تنها امنیت برای یهودی ها به مناطق مسلمان نشین بازنگشت بلکه در مناطق یهودی نشین هم، یهودی ها امنیت خود را در نتیجه گسترش حرکت های مقاومت از دست دادند.

فلسطینی ها در یک دوره طولانی مبارزه علیه صهیونیست ها دریافتند که تنها اسلام به عنوان مکتب رهایی بخش است که می تواند آنها را از زیر سلطۀرژیم غاصب صهیونیست نجات دهد. بر این اساس قیام عمومی مردم فلسطین بعد از نمازهای جمعه و جماعات و حرکت های دسته جمعی از مساجد به عنوان پایگاه اصلی مبارزه علیه یهودی های صهیونیست و نامگذاری انتفاضه به انقلاب مساجد، همه و همه حکایت از امید مردم فلسطین به اسلام و کمک گرفت از آن برای استقلال و کشف هویت اصلی خودشان است (خدادادی، 1383: 78-71).

4- ویژگی های انتفاضه مسجد الاقصی

انتفاضه و بیداری مردم فلسطین ریشه در عواملی مختلفی داشته و دارای ویژگی ها و ابعاد زیر است:

مردمی بودن: از ویژگی های مهم انتفاضه مسجد الاقصی اتکا آن بر مردم فلسطین است. فلسطینی ها پس از چند دهه اشغال سرزمین خود به این نتیجه رسیدند که به امید رهبران عرب برای آزادسازی اراضی اشغال شده نمی توان نشست بلکه باید تمامی گروه ها و جریان های فلسطینی خود وارد مبارزه و رویارویی مستقیم با رژیم اشغالگر شوند. انتفاضه مسجد الاقصی اعتبار استراتژی مقاومت مردمی را علیه اشغالگران بازگرداند و غبار را از چهره این مقاومت مردمی که عملیات سازش آن را پوشانده بود، زدود.

ورود فرهنگ شهادت به شیوه مبارزه: بدون تردید باید گفت که فرهنگ شهادت یکی از مشخصه های اصلی انتفاضه است که به نوبه خود تأثیر به سزایی در مبارزه علیه رژیم صهیونیستی داشته است.

جایگاه رفیع انتفاضه در افکار عمومی: وجود رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی چون ماهواره و اینترنت و به کارگیری و استفاده مناسب آن در جهان اسلام، موجب شد تا نگرش افکار عمومی مرم جهان نسبت به مبارزه ملت فلسطین دگرگون شود. تصویر لحظه به لحظه حوادث و صحنه های کشتار فلسطینی ها به دست نیروهای تا دندان مسلح اسرائیل افکار عمومی جهانی را شدیدا تحت تأثیر قرار داد. مردم جهان با مشاهده چنین صحنه هایی به حقانیت مردم فلسطین در ادامه مبارزه آگاه شدند. وقوع انتفاضه و انعکاس آن در افکار عمومی از یک سو متغیر جدیدی را وارد منازعات اعراب با اسرائیل کرد. و از سوی دیگر انتفاضه از جانب تمامی اقشار و گروه های فلسطینی به عنوان وسیله مناسب برای نیل به پیروزی در برابر رژیم صهیونیستی برگزیده شد(اقبال، 1383: 2)

5- کارکردهای مساجد و مسجد الاقصی در انتفاضه فلسطین

انتفاضه محصول شرایط جدید روانی -فکری و سیاسی-اجتماعی فلسطینیان در عرصه داخلی و بین المللی به ویژه جهان اسلام است؛ ازاین رو اندیشه های تشکیلاتی و آرمان های مبارزان و شیوه های مبارزان در دوران انتفاضه به صورت متفاوتی مطرح گردید. هسته های اصلی مبارزه از درن مساجد و با فکر و اندیشه اسلامی شروع و گسترش یافت و مبارزات به شکل مردمی و همه جانبه درآمد. در این سال ها شاهد شکل گیری و پیدایش سازمان ها و گروه های متعددی هستیم که همگی تحت نام اسلام و شعارهای اسلامی شکل گرفته و فعال شد(کرهرودی، 1380: 303).

در واقع یکی از ویژگی های مهم قیام ملت فلسطین در پایان قرن بیستم(انتفاضه)، سامان یافتن مبارزات در مساجد و شروع حرکت از این مکان مقدس است. اقشار مختلف مردم در مساجد تجمع می کنند و در مورد موضوعات مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و. . . آگاه می شوند. آنها در قبال سرنوشت خود و انجام وظایف و مسئولیت های دینی حساسیت نشان می دهند و اندیشه و فکر اسلامی آنها را به حرکت و مبارزه وامی دارد. با افزایش روحی اسلام گرایی مردم و حرکت های اسلامی، تعداد مساجد هم در فلسطین اشغالی رو به فزونی می گذارد و به طور متوسط طی 35 سال اخیر هر سال حدود بیست مسجد به مساجد کرانه باختری رود اردن افزوده شده و از چهارصد مسجد به 750 مسجد افزایش یافته است. همچنین در نوار غزه تعداد مساجد طی سال های اخیر افزایش یافته است. بی دلیل نبود که بمباران مساجد و تخریب آنها از جمله اهداف رژیم صهیونیستی در جنگ 22 روزه غزه بود.

مساجد محل بحث و گفتگوی مسائل سیاسی روز شده، تظاهرات علیه اشغالگران از مساجد شروع می شود. یک سری فعالیت های اجتماعی از قبیل کمک به خانواده های بی بضاعت، تأسیس مهد کودک، سازماندهی اردوگاه های کار و. . . در مساجد صورت می گیرد. انتفاضه هم از مساجد شروع شد و هر خانه را به یک مسجد تبدیل کرد به طوری که مسجد الاقصی به کانون مبارزات و مقاومت جوانان فلسطینی مبدل شده و حکومت دلنشین و دشمن شکن اللّه اکبر از مناره ها و گلدسته ها پخش و اشغالگران را به وحشت انداخت.

انتفاضه دوم در قدس که در داخل اراضی 1948 آغاز شد و احساسات شهروندان عرب به ویژه مسلمانان را برانگیخت. این اعتراضات به تدریج به اراضی اشغالی 1967 سرایت نمود و انسجام و وحدت دنیای عرب به ویژه فلسطینیان را با گرایشات مذهبی و غیر مذهبی، اسلام گرا و ملی گرا و ساکن اراضی 48 و 67 به ارمغان آورده و اتحاد و همبستگی بین آنان را تحت شعار«الاقصی در خطر است»تقویت کرد(حبیب اللهی، 1384: 850-847).

شیخ محمد حسین امام مسجد الاقصی درباره نقش مساجد در انتفاضه فلسطین می گوید: «در حال حاضر مسجد به صورت انجمنی برای گروه های مسلمان و نیز منبع الهام و ثبات و پیوستگی آنان جهت مقابله با دشمن اشغالگر درآمده است. مسجد در ایفای این نقش موفقیت زیادی کسب کرده است و به مسلمانان توشه های فراوانی برای مواجهه با دشواری ها داده و ثابت کرده است که انسان بیش از هرچیز دیگر با عقیده زنده است».

وی می افزاید«بزرگ ترین پشتیبان این ملت عقیده اسلامی آن است که چنانچه نبود، در برابر همه رویدادها بزرگ هویت خود را از دست می داد. دین و عقیده است و در این جهان هیچ گونه سازش و اغماض امکان پذیر نیست. مساجد و روحانیون پایگاه اصلی مبارزه و فعالیت های سیاسی و اجتماعی را تشکیل می دهند. آنها با الهام از احکام و مقررات اسلامی در ایجاد انگیزه روانی برای مبارزه با ظلم و ستم پیوستگی و وحدت بین نیروها و افزایش فعالیت های سیاسی و اجتماعی و نیز انتفاضه نقش اصلی و اساسی را ایفا می کنند» (همان، 1380: 305-304).

6- پیامدهای انتفاضه مسجد الاقصی

تأمل در پیامدهای انتفاضه مسجد الاقصی تأکیدی است بر اینکه قیام مردمی تأثیری غیر قابل انکار در مسیر آزادسازی سرزمین فلسطین داشته است و به عنوان برگ زرینی در تاریخ آزادسازی فلسطین جلوه گر است (نشریه جمهوری اسلامی، 1383/07/06)که به برخی از این پیامدها اشاره می شود.

دسته اول این پیامدها برای مردم فلسطین است. این که فلسطینی ها متوجه شدند حتی نمایندگان داخلی شان یعنی کسانی مثل عرفات و تشکیلات خودگردان هم نمی توانند خواسته های آنها را برآورده کنند و در نهایت چاره و راهی جز قیام مردمی ندارند. بعد از این انتفاضه، فلسطینی ها به این نتیجه رسیدند که نمی توانند به هیچ کدام از ایدئولوژی ها و مکاتب مانند ناسیونالیسم و پان عربیسم و یا جنگ مسلحانه و. . . تمسک جویند و در پرتو آنها حقوق فلسطینی ها را کسب کنند، بلکه به این باور رسیدند که تنها اسلام می تواند منجی آنان باشد. انسجام میان گروه های فلسطینی ایجاد شد، قرارداد اسلو به بوته فراموشی سپرده شد. خودباوری و اتکا به خود در مبارزات علیه رژیم صهیونیستی تقویت گردید (غفاری هشجین، 1389: 71-70).

دسته دوم پیامدهای انتفاضه برای منطقه خاورمیانه است. از پیامدهای آنی این انتفاضه، ایجاد وحدت و انسجام در جهان اسلام و عرب است و تقویت روحیه مقاومت بعد از جنگ های 33 روزه لبنان و 22 روزه غزه و تغییر معادلات منطقه ای است و مخالفت های علنی با رژیم صهیونیستی در کشورهای اسلامی از جمله در کشورهایی مثل مصر است (حاجی یوسفی، 1379: 250-247 ). در پرتو به ثمرنشینی انتفاضه و مقاومت مردم فلسطین امروزه رژیم صهیونیستی حالت انفعالی به خود گرفته است و از طرف دیگر زمینه های تشکیل کشور مستقل فلسطین تقویت شده است.

دسته سوم پیامدهای انتفاضه مربوط به رژیم صهیونیستی است. انتفاضه، ضربات کمرشکنی بر پیکر جامعه اشغالگر وارد کرده است. انتفاضه برای نخستین بار توانست نسبت تلفات اسرائیلی ها به کشته های فلسطینی ها را از 12 به 1 به رقم 5/2 به 1 برساند که این یک پیروزی غیر قابل انکار برای فلسطینی ها بوده است. ایجاد شکاف و بروز تمرد در ساختار نظامی صهیونیست ها از دیگر آثار انتفاضه است که برای ارتش این رژیم به عنوان یک تهدید تلقی می شود(نشریه جمهوری اسلامی، 1383/07/06 ).

انتفاضه سرنوشت انتخابات 2000 اسرائیل را تحت تأثیر قرار داد. باراک رقیب شارون و تنها فردی که آمریکایی ها برای به نتیجه رساندن گفتگوهای صلح به او اعتماد داشتند به دلیل انتفاضه و پیامدهای آن در انتخابات اسرائیل شکست خورد. افکار عمومی اسرائیل به دلیل صدمات انتفاضه، فردی را به نخست وزیری انتخاب کرد که نه در داخل اسرائیل چهره ای مطلوب نبود بلکه در سطح بین المللی نیز از وجهه خوبی برخوردار نبود. بدین ترتیب انتفاضه توانست بر معادلات سیاسی داخلی اسرائیل آثار مهمی بر جای نهد.

استراتژی بازدارندگی از راهبردهای مهم رژیم اشغالگر از زمان تأسیس تاکنون بوده است. این رژیم به دلیل غصب سرزمین فلسطین و عدم پذیرش از سوی کشورهای منطقه همواره در نگرانی مفرط به سر برده است. رهبران رژیم صهیونیستی همواره بر این راهبرد تأکید داشته اند که با دست یابی به سلاح های پیشرفته به ویژه سلاح اتمی می توان کشورهای عربی و اسلامی را از هر نوع رفتار خصمانه علیه این رژیم بازداشت. انتفاضه اول در سال 1987 م و انتفاضه مسجد الاقصی در سال 2000 م و عقب نشینی رژیم صهیونیستی از جنوب لبنان در اثر عملیات های مقاومت لبنان، ناکامی این رژیم در جنگ 33 روزه لبنان و 22 روزه غزه اعتبار بازدارندگی اسرائیل را به چالش کشید. (اقبال، 1381: 43 -42).

آثار اجتماعی انتفاضه بر جامعه اسرائیل جنبه دیگری از پیامدهای انتفاضه است. به اذعان صهیونیست ها، جامعه اسرائیل طی چهار سال گذشته دچار بحران های عمیقی گردیده است. روان پریشی و اختلالات روحی به طور فاحشی در جامعه اسرائیل شیوع پیدا کرد. موج مهاجرت معکوس پدیده ای است که به دنبال اوج گیری انتفاضه شکل گرفت و موجبات نگرانی رژیم صهیونیستی را فراهم ساخته است(جمهوری اسلامی، 1383/07/6).

از دیگر آثار انتفاضه ضربه بر ساختار اقتصادی اسرائیل بوده است، آنچه در سپتامبر سال 2000 میلادی در اراضی اشغالی با نام انتفاضه مسجد الاقصی و به دنبال آن در سال های اخیر به وقوع پیوست بر اسطوره شکست ناپذیری اسرائیل خط بطلان کشید. انتفاضه ثابت کرد که اقتصاد این رژیم در برابر قیام درازمدت بسیار آسیب پذیر است. انتفاضه مسجد الاقصی در نیم قرن گذشته برای نخستین بار اقتصاد اسرائیل را با بحرانی جدی که می تواند به فروپاشی این رژیم منجر شود، روبرو ساخت. نگاهی به شاخص های رشد اقتصادی اسرائیل در سال 2000 میلادی و پس از وقوع انتفاضه مسجد الاقصی موید این واقعیت است که قیام مزبور به طرز بی سابقه ای اقتصاد این رژیم را تحت تأثیر قرار داده است. در حالیکه اسرائیل تا پیش از وقوع انتفاضه در همه عرصه ها: زراعت، صنعت، جهانگردی، سرمایه گذاری خارجی، صادرات و. . . از رشد بسیار خوبی برخوردار بود، پس از شروع انتفاضه به طور بی سابقه ای با رشد منفی مواجه می شود، به گونه ای که در برخی سال ها میانگین رشد اقتصادی این رژیم به صفر می رسد(اقبال، 1384: 148).

در سال های 2000 تا 2005 م با وقوع انتفاضه مسجد الاقصی و تحمل شکست دیگری بر ساختارهای نظامی و امنیتی رژیم صهیونیستی نوار غزه بدون هیچ تعهدی آزاد شد و به عنوان نخستین منطقه بدون حضور حتی یک صهیونیست، امروز با وجود مشکلات بسیار توسط خود فلسطینی ها اداره می شود. در سال 2008 و در حین نبرد 22 روزه این رژیم ناکامی دیگری را تجربه کرد که براساس آن بازگشت به غزه دیگر امکان ندارد. این سلسله از رویدادهای نظامی و امنیتی، قدرت تهاجمی ارتش صهیونیستی را به شدت کاهش داده است. علاوه بر این موارد مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که با تضادهای فرهنگی در رژیمی جعلی خلاصه شده، افول ممتد آن را رقم زده است. نگاهی به اعتراضات گسترده در شهرهای مختلف فلسطین اشغالی نشان از آن دارد که از نظر اقتصادی نیز این رژیم با مشکلات عدیده ای مواجه است(مرکز اطلاع رسانی فلسطین، 1390/05/08). گرچه برگزاری تظاهرا اعتراض آمیز در سرزمین های اشغالی موضوع تازه ای نیست، اما سازماندهی و حجم اعتراضات کنونی نشان از بحران بی سابقه ای دارد که اسرائیل در آغاز موجودیت خود با آن مواجه نشده بود(سایت مکتب نیوز، 1390/05/16).

7- اقدامات مستمر رژیم صهیونیستی برای تخریب مسجد الاقصی

در جریان جنگ اول اعراب و اسرائیل و همچنین جنگ 6 روزه رژیم صهیونیستی علیه کشورهای اسلامی چندین بار بیت المقدس توسط جنگنده های اسرائیلی بمباران شد. در یکی از حملات هوائی دروازه مرکز مسجد الاقصی و یکی از منارهای آن خسارت دید. (از ماه مارس 1968، 3 اسفند 1346)صهیونیست ها به وسیله گروه های باستان شناسی و به بهانه کشف آثار معبد سلیمان در اطراف و زیر عمارت مسجد الاقصی دست به کار حفاری شدند و در محیط حرم نیز حفاری هایی انجام داده و در بخش زیرین مسجد تونل های متقاطعی حفر کردند. هدف از این گونه اقدامات، تخریب تدریجی مسجد الاقصی، نماد اتحاد ملت مسلمان فلسطین و سپس احداث دورباره معبد یهود به جای آن بود.

از جمله اقدامات رژیم صهیونیستی برای هویت زدایی از مسجد الاقصی موضوع اشتباه گرفتن بین مسجد الاقصی و قبّۀ الصّخره(مسجد القبّه)است. هرگاه در رسانه های محلی و بین المللی ذکری از مسجد الاقصی به میان می آید، عکس از قبّۀ الصخرة به عوض مسجد الاقصی نمایش داده می شود. دلیل اصلی این مسئله، عدم اطلاع عموم مردم، و تلاش رژیم صهیونیستی برای پاک کردن تصویر مسجد الاقصی از اذهان مردم است، تا یهودیان بتوانند آن را تخریب و معبد خود را پنهانی بنا کنند و اگر کسی شکایت یا اعتراضی داشته باشد، آنگاه به طور زنده تصویر قبۀ الصخره را نشان داده و اظهار کنند که آنها با مسجد الاقصی کاری نکرده اند. (ابو الروب، 1388: 24 ).

همان طور که قبلا گذشت مسجد الاقصی در تاریخ 21 اگوست 1969 توسط یک صهیونیست بنام دنیس مایکل روهان به آتش کشیده شد. در این آتش سوزی منبر مسجد الاقصی تخریب شد. منبری که توسط نور الدین زنگی سفارش ساخت آن داده شده بود و بعد از جنگ های صلیبی و فتح بیت المقدس در سال 1187 توسط صلاح الدین ایوبی از حلب به بیت المقدس آورده شده بود. بخش به آتش کشیده مسجد الاقصی 1500 متر مربع از 4400 متر مربع مساحت کلی مسجد را در برمی گرفت. در این آتش سوزی، منبر صلاح الدین ایوبی، مسجد عمر، محراب ذکریا، مقام الاربعین، سه رواق ممتد از جنوب به شمال با ستون ها و ایوان ها و تزئینات سقفی بر سطح مسجد فرو ریخت. دو ستون اصلی که گنبد روی آن استوار بود و اجزایی از گنبد داخلی که مزین بود محراب و دیوارهای جنوبی، پوشش مرمری و 48 پنجره گچی، شیشه های رنگی و فرش ها، سوره اسراء که با کاشی های معرق و تذهیب شده نوشته شده بود و از بالای محراب به سوی شرق امتداد داشت و بسیاری از تزئینات و آیات قرآنی طی این آتش سوزی از بین رفت. البته تلاش برای تخریب این مسجد به همین جا ختم نشد و چندبار دیگر نیز تلاش های متعددی در این راستا از گذشته تاکنون صورت گرفته است. یکی از دلایل آشکار افزایش خطر تخریب مسجد الاقصی، اظهارات علنی سازمان شهرک نشینان یهودی است، در این میان ارتباط مستقیم و قوی میان فعالان یهودی در دو مسئله کاملا مشهود است: 1-مخالفت با عقب نشینی از غزه و 2-تجاوز به حریم مسجد الاقصی(مرکز اطلاع رسانی فلسطین، 1384: 33). از جمله اقدامات این رژیم می توان به افزایش شهرک نشینی و انتقال یهودیان به فلسطین اشغالی اشاره نمود. در واقع شهرک سازی با ماهیت این رژیم عجین شده و در چهارچوب راهبرد کلان آن قرار گرفته است(دهقانی، 1389: 2). رژیم اشغالگر قدس دسترسی نمازگزاران به مسجد الاقصی را محدود کرده و بیش از دو هزار نیروی پلیس محافظ در سطح شهر قدس قرار داده است، محوطه محافظت شده دربرگیرنده مسجد الاقصی و قبه الصخره است (خبرگزاری مهر، 1390/05/15). این رژیم در حال آماده سازی زمینه برای تخریب راه باب المغاربه چسبیده به مسجد الاقصی است و هدف از این اقدام ایجاد خطر برای مسجد الاقصی و احداث پل نظامی و یهودی سازی منطقه غربی و جنوبی این مسجد است(موسسه اوقاف و ترمیمات مقدسات اسلامی«الاقصی»، 2011). به علاوه این رژیم از آنچه در کشورهای عربی در حال وقوع است سوء استفاده کرده و به سرعت در حال از بین بردن آثار اسلامی مسجد الاقصی و تبدیل آن به معبد موهوم سلیمان است. از آنجا که این رژیم روزبه روز هم پیمان های خود را در منطقه از دست می دهد، سعی در ایجاد تفرقه و جدایی میان فلسطینی ها دارد(خبرگزاری شبستان، 1389/12/15)

نتیجه گیری

مساجد همواره از اماکن مقدس مسلمین و اصلی ترین پایگاه اسلامی به شمار می رود. در طول تاریخ برحسب نیازها و ضرورت هایی که در جهان اسلام پیش می آمده است، همواره مساجد کارکردهای مختلفی یافته است. کارکردهای مساجد عبارتند از: کارکرد عبادی؛ کارکرد اجتماعی؛ کارکرد آموزشی؛ کارکرد قضایی و کارکرد نظامی. همان طور که اشاره شد تیلی در تعریف از سازمان بر دو محور عمده تکیه می کند: میزان هویت مشترک و ساختار وحدت بخش. براساس آنچه گذشت به این نکته پی برده می شود که مساجد و به ویژه مسجد الاقصی در انتفاضه مردم فلسطینی نقشی انکارناپذیر دارد. مسجد الاقصی علاوه بر اینکه باعث شکل گیری هویت مشترک در بین مبارزان می گردد، موجبات وحدت و انسجام ما بین آن ها را نیز فراهم می آورد.

انتفاضه دوم احساسات شهروندان عرب به ویژه مسلمانان را برانگیخت و انسجام و وحدت دنیای عرب به ویژه فلسطینیان را به ارمغان آورد و اتحاد و همبستگی بین آنان را تحت شعار«الاقصی در خطر است»تقویت نمود. با توجه به مدل حلیل تیلی، در مورد کارویژه های سازمان در بسیج سیاسی می توان به کارکردهای مساجد در وقوع انتفاضه اشاره کرد: 1-مسجد الاقصی محل بحث و گفتگوی مسائل سیاسی روز شده است و تظاهرات علیه اشغالگران از مساجد شروع می شود. 2-تیلی کارویژه دوم سازمان را پشتیبانی مالی و تدارکاتی می داند که در این راستا می توان به یک سری فعالیت های اجتماعی از قبیل کمک به خانواده های بی بضاعت، تأسیس مهد کودک، سازماندهی اردوگاه های کار و. . . توسط مساجد اشاره نمود. 3-کارویژه سوم ایجاد همبستگی و هویت مشترک در میان توده هاست؛ مساجد و به طور اخص مسجد الاقصی پایگاه اصلی مبارزه و فعالیت های سیاسی و اجتماعی را تشکیل می دهند. مساجد با الهام از احکام و مقررات اسلامی در ایجاد انگیزه روانی برای مبارزه با ظلم و ستم، پیوستگی و وحدت بین نیروها نقش اساسی ایفا می نماید و همین عقیده اسلامی است که باعث حفظ هویت مسلمانان در برابر همه رویدادهای بزرگ می گردد.

همان طور که بیان شد در واقع یکی از ویژگی های مهم قیام ملت فلسطین در پایان قرن بیستم، سامان یافتن مبارزات در مساجد و شروع حرکت از این مکان مقدس و نقش انکار ناپذیر مسجد الاقصی در مبارزات مردمی است. از این زاویه می توان افزایش تعداد مساجد در فلسطین اشغالی، نوار غزه از یک طرف و تلاش رژیم صهیونیستی را برای تخریب مسجد الاقصی و ممانعت از حضور مردم در آن و بمباران و انهدام سایر مساجد از سوی دیگر را درک کرد. بدون شک از یک سو مساجد و به طور اخص مسجد الاقصی به عنوان قبله اول مسلمین، در ایجاد و گسترش مبارزات مردم فلسطین نقش برجسته ای داشته و همواره ملجا و تکیه گاه مبارزان و عامل وحدت بخشی برای آنان بوده است. از سوی دیگر انتفاضه ملت فلسطین برخاسته از روح بیداری اسلامی و تمسک آنان به ارزش های قرآنی در جهان عرب موثر بوده است و به نوبه خود تأثیر به سزایی در بیداری و خیزش اسلامی مردم خاورمیانه عربی از جمله انقلاب های مصر و تونس داشته است.

منابع و مآخذ:

-قرآن کریم.

-ابو الروب، مروان صالح، (1384). «گفتاری پیرامون بیت المقدس». ماهنامه فرهنگی، اعتقادی و اجتماعی موعود. شماره 101- صص 24-20.

-ارزروم. (1381). اهداف اسرائیل در مسجد الاقصی. ماهنامه رویدادها و تحلیل ها. سال شانزدهم. شمارۀ152. دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه.

-اقبال، اسماعیل. (1384 ). «انتفاضه مسجد الاقصی، آثار و پیامدهای آن بر اقتصاد اسرائیل». مجله دانشکده علوم انسانی. سال سیزدهم. شمارۀ55- صص 148-117.

-اقبال، اسماعیل. (1383). «انتفاضه مسجد الاقصی»پاسخ به نیم قرن تبعیض در مسئله فلسطین». نشریه اطلاعات. 1383/07/07.

-اقبال، اسماعیل. (1381). «انتفاضه مسجد الاقصی، اهداف، دستاوردها، موانع ». فصلنامه مصباح. سال یازدهم. شماره 43- صص 58-30.

-امامی، محمد علی. (1380 ). «بررسی ابعاد منطقه ای و بین المللی انتفاضه فلسطین ». فصلنامه سیاست خارجی. سال پانزدهم شماره 1.

-انصاری راد، کتایون. (1380 ). «سیر تحولات در انتفاضه دوم». فصلنامه سیاست خارجی. سال پانزدهم. شماره 1-

-بورژی، آلبرت. (1989 ). «انقلاب سنگ علیه همه». مجله ژون آفریک. ترجمه سید جمال آل احمد. تهران: دفتر رسانه های خارجی وزارت ارشاد اسلامی.

-پناهی، محمد حسین. (1388). نظریه های انقلاب، وقوع، فرایند و پیامدها. تهران: انتشارات آگاه.

-پیشوایی، مهدی. (1361). «به سوی مسجد الاقصی». مجله درس هایی از مکتب اسلام. شمارۀ258- صص 29-20.

-تیلی، چارلز. (1385). از بسیج تا انقلاب. ترجمه علی مرشدی زاد. تهران: انتشارات پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.

-ثابت ایمانی، اکرم و محبوبه. (1384 ). «نقش محوری مساجد در تأمین اهداف چند منظوره». ماهنامه مسجد. شماره 92- صص 29- 22.

-جوان آراسته، حسین. (1386 ). «کارکرد مسجد در حکومت نبوی». مجله حکومت اسلامی. سال دوازدهم. شماره اول.

-حاجی یوسفی، امیر محمد. (1379). «انتفاضه مسجد الاقصی» دلایل، پیامدها». مجله علوم سیاسی. سال سوم. شمارۀ10- صص 251 -244.

-حبیب اللهی، مهدی. (1384). «انتفاضه و اعراب 48: نگاهی به چالش اجتماعی-سیاسی موجود در برابر دولت اسرائیل». فصلنامه مطالعات راهبردی. سال هشتم. شماره چهارم. شماره مسلسل 30. صص 860-833.

-حسینی، سید ابراهیم. (1382). «صهیونیزم، انتفاضه فلسطین و دولت های اسلامی ». فصلنامه معرفت. شماره 72- صص 117-106.

-خدادادی، محمد اسماعیل. (1383). «شکل گیری انتفاضه فلسطین، زمینه ها و چرایی». فصلنامه دین و سیاست. شماره یک. صص 88-63.

-دکمجیان، هرابر. (1383). جنبشهای اسلامی معاصر در جهان عرب، ترجمه حمید احمدی، چاپ سوم. تهران: انتشارات کیهان.

-دهقانی، حمید رضا. (1389). «ادامه اشغال با شهرک سازی، ماهیت رژیم صهیونیستی اسرائیل». فصلنامه مطالعات منطقه ای (اسرائیل شناسی-آمریکاشناسی). سال یازدهم. شماره 4(پیاپی 38 ). پائیز 1389- صص 24-1.

-رستگار شریعت پناهی، شهرزاد. (1383). «دولت خودگردان فلسطین و روند مذاکرات صلح در نیمه اول دهه 1995 میلادی». فصلنامه مطالعات خاورمیانه. ضمیمه. صص 47-61.

-رشیدی، احمد. (1379). «روند صلح اسلو و موانع شکل گیری کشور مستقل فلسطین». فصلنامه مطالعات خاورمیانه. سال هفتم. شماره 4- صص 58-47.

-روحانی، مهدی. (1384). «مسجد الاقصی در گذر تاریخ». ماهنامه مسجد. شماره 92- صص 14-10.

-سازمان عقیدتی-سیاسی ارتش. (1381). انتفاضه فلسطین، دلایل، پیامدها، دورنما. چاپ اول. تهران: انتشارات دفتر سیاسی.

-ساسان، جعفر. (1388). «نقش مساجد در انقلاب اسلامی». تهران: سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

-سعید، ادوراد. (1372). «سراب صلح(از اسل 1 تا اسلو 2)». فصلنامه مطالعات خاورمیانه. شماره 7- صص 1010-997.

-صفا تاج، مجید. (1381). انتفاضه مسجد الاقصی(قیام دوزخیان سرزمین مقدس )چاپ اول. تهران: انتشارات جمعیت دفاع از ملت فلسطین.

-صفا تاج، مجید. (1380). دانشنامه فلسطین. چاپ اول. ج سوم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

-ضرابی، عبد الرضا. (1379). «نقش و عملکرد مسجد در تربیت ». مجله معرفت. شماره 33- فروردین و اردیبهشت 1379- صص 75- 63.

-علیخانی، علی اکبر. (1380). «اسرائیل و انتفاضه، نزاع بر سر هویت». مطالعات منطقه ای: اسرائیل شناسی-آمریکا شناسی. جلد هفتم. صص 56-29.

-غفاری هشجین، زاهد. (1389). «تأثیر انقلاب اسلامی بر مقاومت اسلامی». دانشگاه تمدن ساز، ویژه نامه دهه فجر.

-فیش من، جوئل. (1383). «ده سال پس از اسلو، استراتژی جنگ مردمی فلسطینی ها و واکنش نامناسب اسرائیل». ترجمه محمد تملایی. فصلنامه مطالعات بسیج. سال هفتم. شماره 24-

-کرهرودی، حسین. (1380). «انتفاضه فلسطین، مولود اصول گرایی اسلام معاصر». فصلنامه علوم سیاسی سال چهارم. شماره چهاردهم. صص 306-295.

-کدیور، جمیله. (1375). انتفاضه، حماسه مقاومت فلسطین. چاپ دوم. تهران: انتشارات اطلاعات.

-گلی زواره، غلامرضا. (1384). «مسجد، کانون حماسه های اسلامی از آغاز تاکنون)». در فروغ مسجد(مجموعه سخنرانی ها و مقالات چهارمین همایش هفته جهانی مساجد). تهران: انتشارات موسسه فرهنگی ثقلین.

-مرکز اطلاع رسانی فلسطین. (1384). اعتراف صهیونیست به توطئه برای تخریب مسجد الاقصی. ماهنامه موعود. شماره 54- تیرماه 1384.

-مشیرزاده، حمیرا. (1381). درآمدی نظری بر جنبش های اجتماعی. تهران: انتشارات پژوهشکده امام خمینی(ره ).

-ملکی، محمد رضا. (1378). «قدس و فرایند صلح اسرائیل و فلسطین». مجله سیاست خارجی. سال سیزدهم. شماره 2- صص 420-397.

-موسوی بجنوردی، مصطفی ابو محمد و محتشمی پور. (1379). «میز گرد پیرامون مسائل فلسطین». مجله متین. شماره 9- صص 24-5.

-مهتدی، محمد علی. (1376). «تأملی در قضیه فلسطین و روند صلح خاورمیانه». فصلنامه مطالعات خاورمیانه. شماره 9- صص 12-1.

-نقی زاده، حسین. (1386). «بررسی کارکردهای مسجد». مجله فقه و اصول مبلغان. شمارۀ96- مهر و آبان 1386- صص 67- 55.

----. (بی تا). سازمان کنفرانس اسلامی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

-دستاورد چهارساله انتفاضه مسجد الاقصی. نشریه جمهوری اسلامی. 1383/07/06.

-تاریخچه تعرض به مسجد الاقصی. نشریه کیهان. 1384/02/46.

-خبرگزاری مهر، (1390/05/15). (1390/02/18).

-خبرگزاری شبستان، 1389/12/15.

-سایت تحلیلی-خبری مکتب نیوز، 1389/05/16

-مرکز اطلاع رسانی فلسطین، 1390/05/08

-موسسه اوقاف و ترمیم مقدسات اسلامی الاقصی، 2011/05/23.