فعالیت بانک‌ها در ایران به چند بخش قابل تقسیم است. فعالیت اصلی نظام بانکی براساس قانون بانکداری بدون‌ربا، بر عملیات ریالی (درآمدهای مشاع) شامل جذب سپرده‌‌‌‌ها و پرداخت تسهیلات ریالی یا سرمایه‌گذاری یا سپرده‌‌‌‌گذاری در سایر بانک‌ها متمرکز است. این بخش از عملیات بانک‌ها مشاع نامیده می‌شود و بانک، وکیل سپرده‌‌‌‌گذار است و در قبال انجام عملیات بانکی، از جمله هزینههای عمومی و اداری و هزینههای قانونی مانند سپرده قانونی و صندوق تضمین سپرده‌‌‌‌ها و تقبل ریسک نکول تسهیلات، حقالوکاله دریافت می‌کند. این بخش، مهم‌ترین بخش عملیات بانکداری در بانک‌هاست. علاوه بر این، بانک‌ها فعالیت ارزی انجام می‌دهند که علاوه بر دریافت مازاد سود تسهیلات به سپرده‌‌‌‌ها، در صورتی که وضعیت تراز ارزی مثبتی داشته باشند (که عمده بانک‌های بورسی تراز ارزی مثبت دارند) می‌‌‌‌توانند در شرایط رشد نرخ ارز، سود تسعیر شناسایی کنند. به طور مشابه، اگر تراز ارزی منفی باشد، در صورت رشد قیمت ارز، بانک دچار زیان تسعیر ارز می‌شود. بخش سوم درآمدهای بانک‌ها مربوط به کارمزدهاست. کارمزدها تا چند سال قبل رقم ناچیزی بودند؛ اما با وضع کارمزدهای نقل و انتقال پول و تعدیل کارمزدهای سایر خدمات، وضعیت درآمدهای کارمزدی بانک‌ها رشد چشمگیری داشته و به بخش قابل‌اتکایی در درآمدهای بانک‌ها تبدیل شده است.
بررسی عملیات ریالی بانک‌ها
منافع حاصل از عملیات ریالی ناشی از به‌‌‌‌کارگیری سپرده‌‌‌‌ها و منابع بانک، درآمد مشاع نامیده می‌شود. بانک می‌‌‌‌تواند درصدی از این منافع را به‌عنوان حقالوکاله از سپرده‌‌‌‌گذاران دریافت کند. مازاد حاصله به‌نسبت بین سپرده‌‌‌‌ها و منابع بانک تسهیم می‌شود. سپرده‌‌‌‌های سرمایه‌گذاری، اعم از کوتاه‌‌‌‌مدت و بلندمدت مشمول حقالوکاله می‌‌‌‌شوند؛ سپرده‌‌‌‌های دیداری (جاری) جزو منابع بانک هستند و سپرده‌‌‌‌های قرض‌الحسنه مشمول عملیات مشاع نیستند و جداگانه نگهداری می‌‌‌‌شوند. سقف حقالوکاله در حال حاضر 3درصد است. در صورتی که سپرده‌‌‌‌گذاران در پایان سال، سهم بیشتری داشته باشند، مازاد به صورت سود قطعی به آنها پرداخت می‌شود. در صورت کسری، بانک مسوول جبران است و نمی‌‌‌‌تواند وجهی از سپرده‌‌‌‌گذاران مطالبه کند و سود علی‌‌‌‌الحساب برای سپرده‌‌‌‌گذاران، قطعی می‌شود. عملا سود مازاد بر حقالوکاله عاید سپرده‌‌‌‌گذاران می‌شود و سهمی به سهامداران نمی‌‌‌‌رسد.
بررسی عملکرد سه‌ماهه بانک‌ها
به‌منظور بررسی عملکرد بخش ریالی بانک‌ها، از اطلاعات بانک‌های بازار سرمایه که به‌عنوان گزارش فعالیت ماهانه در سامانه کدال منتشر می‌شود، استفاده شده است. بانک‌های ملت، تجارت، صادرات، پاسارگاد، دی، پست‌بانک، خاورمیانه، سینا، کارآفرین، پارسیان و اقتصادنوین مورد بررسی قرار گرفته‌‌‌‌اند.درآمد تسهیلات به‌عنوان اصلیترین بخش درآمدهای مشاع با سود سپرده پرداختی به سپرده‌‌‌‌ها و اصلیترین بخش هزینههای مشاع، استخراج شده و مورد بررسی قرار گرفته است. در این گزارش عملکرد سه‌ماه ابتدایی امسال بانک‌ها با سه‌ماه ابتدایی سال 1400 مقایسه شده است. به منظور تحلیل آخرین وضعیت عملیات بانک‌ها، اختلاف بین درآمد تسهیلات و سود سپرده‌‌‌‌های پرداختی مورد بررسی قرار گرفته است. نگاه کلی حاکی از بهبود عملکرد بانک‌هاست. هفت‌بانک بهبود عملکرد داشته‌‌‌‌اند. بالاترین رشد متعلق به بانک‌صادرات است که اختلاف درآمد تسهیلات و سود سپرده با رشد حدود 200درصدی همراه بوده است. این بانک در سال‌های قبل اختلاف درآمد تسهیلات و سود سپرده منفی داشته و تراز آن حدود 16هزار میلیارد ریال مثبت بوده است.
بانک‌ملت پس از بانک صادرات با ثبت رقم 63درصد بیشترین رشد را داشته است. بانک‌تجارت نیز رشد 43درصدی را ثبت کرده است. بانک‌های پست‌بانک، خاورمیانه، پاسارگاد و کارآفرین نیز بین 11 تا 25درصد رشد داشته‌‌‌‌اند. بانک‌های اقتصاد نوین و سینا با کاهش حدود 40درصدی روبه‌رو شده‌اند. بانک‌های دی و پارسیان هم تراز منفی دارند که در دوره مورد بررسی نسبت به دوره مشابه سال گذشته، نه‌تنها بهبود نداشته‌‌‌‌اند، بلکه تقریبا تراز منفی این دو بانک دوبرابر شده است. در خصوص اثر اختلاف درآمد تسهیلات و سود سپرده، می‌‌‌‌توان خالص این رقم را نسبت‌به سرمایه سنجید. این موضوع ارزیابی بهتری به تحلیلگران می‌دهد. در این خصوص، بانک‌ملت بیشترین اختلاف درآمد تسهیلات و سود سپرده، به‌ازای هر سهم را با 356ریال در اختیار دارد. بعد از آن پست‌بانک با 273ریال و بانک‌پاسارگاد با 243ریال قرار دارند. اختلاف درآمد تسهیلات و سود سپرده بانک‌خاورمیانه نیز 167ریال است. همچنین این رقم برای بانک‌های تجارت، صادرات، سینا و اقتصادنوین حدود 100ریال و برای بانک‌کارآفرین حدود 50ریال به‌ازای هر سهم است. بانک‌دی نیز زیان 1418ریالی به‌ازای هر سهم و بانک‌پارسیان زیان 157ریالی به ازای هر سهم دارد. این شاخص، همه ابعاد بانک را لحاظ نمی‌‌‌‌کند؛ چرا که باید سایر درآمدهای مشاع، از جمله سود سرمایه‌گذاری‌‌‌‌ها به این رقم افزوده شود. همچنین هزینههای عمومی و اداری، مطالبات مشکوک‌الوصول و هزینه مالی و مالیات کسر و سود و زیان عملیات و وضعیت تراز ارزی به آن افزوده می‌شود. اما در مجموع ارزیابی مناسبی از عملکرد بانک‌هاست. بررسی بانک‌ها از شاخص رشد سپرده‌‌‌‌ها از کسب بالاترین رشد توسط پست‌بانک و بانک پاسارگاد حکایت دارد. این دو بانک بیش از 50درصد، رشد سپرده داشته‌‌‌‌اند و با وجود افزایش قابل‌توجه در جذب منابع، تغییر خاصی در نرخ سود ماهانه پرداختی آنها ایجاد نشده است که نشان‌دهنده عملکرد خوب آنها در این دوره بوده است. کمترین رشد متعلق به بانک‌دی و بانک‌کارآفرین است که با وجود کاهش جذب، شاهد افزایش هزینه پول به‌ازای هر واحد تسهیلات بوده‌‌‌‌اند. در سایر بانک‌ها، متوسط نرخ سود ماهانه پرداختی به سپرده‌‌‌‌ها تقریبا ثابت مانده است. در بخش تسهیلات، دو بانک پاسارگاد و پست‌بانک که بیشترین جذب سپرده را داشته‌‌‌‌اند، بیشترین رشد تسهیلات را هم دارا هستند. پس از این دو بانک، بانک‌تجارت با رشد 40درصدی قرار دارد. بالاترین متوسط نرخ تسهیلات متعلق به بانک‌های پاسارگاد، کارآفرین و اقتصاد نوین است. بانک‌های ملت، دی و پارسیان نیز کمترین نرخ ماهانه تسهیلات را در اختیار دارند. در مجموع، بانک‌های ملت، پست‌بانک و پاسارگاد، در بهار 1401 عملکرد مناسبی داشته‌‌‌‌اند.
