دکتر کیوان دواتگران- متخصص طب‌توانبخشی
دکتر مهستی نادرتبار- دکترای تخصصی روانشناسی
کم‌شنوایی شایع‌ترین نقص مادرزادی است. میزان شیوع کم‌شنوایی مادرزادی 1 تا 3 نفر در هر 1000 کودک است. کم‌شنوایی درجات مختلفی دارد که طیفی از خفیف، متوسط، شدید و عمیق را بر اساس میزان شدت کم‌شنوایی بر حسب دسی‌بل در بر می‌گیرد. کاهش شنوایی بیش از 15 دسی‌بل کم‌شنوایی نامیده می‌شود و کم‌شنوایی عمیق (بیش از 90 دسی‌بل) را اصطلاحا ناشنوایی می‌گویند. تقریبا از هر هزار کودک یک کودک با کم‌شنوایی شدید تا عمیق حسی عصبی متولد می‌شود. با توجه به این آمار، به ویژگی‌ها، مهارت‌ها و مشکلات این کودکان توجه بسیاری مبذول شده است.
آسیب شنوایی
وجود مشکلات شنوایی دارای تاثیرات دراز مدتی بر زندگی فرد ناشنوا است و ممکن است فرد ناشنوا را در نحوه برقراری تماس با محیط اطراف با محدودیت رو به رو کند. صدمه به سیستم شنوایی منجر به عوارض متعددی می‌گردد که بسته به زمان، شدت و محل آسیب، عوارضی از جمله مشکلات زبان و گفتار، مشکلات ادراکی، روان‌شناختی، اجتماعی، شغلی، تحصیلی و یادگیری را برای فرد کم‌شنوا به همراه دارد. از میان مهارت‌های گوناگون در کودکان با آسیب شنوایی شدید و عمیق، مهارت‌های غیرکلامی شامل مهارت‌های ادراک دیداری و مولفه‌های آن به‌واسطه مشکلاتی که به علت ناشنوایی کودک در این مهارت‌ها بوجود می‌آید، بسیار حائز اهمیت هستند. در یک فرد عادی حواس شنوایی و بینایی در عمل با یکدیگر هماهنگ هستند، بنابراین بعضی عوامل مادرزادی و اکتسابی که منجر به آسیب شنوایی می‌شود، می‌تواند این هماهنگی را تغییر داده و منجر به نقایص دیگری که در حیطه‌های مختلف رشد مطرح است، بشوند. یکی از مهم‌ترین حیطه‌های متأثر شده، ادراک دیداری است و عدم هماهنگی بین حس‌های شنوایی و بینایی در کودکان با آسیب شنوایی را، دلیلی بر ناتوانی در ادراک دیداری و مهارت‌های دیداری-حرکتی دانسته‌اند.
پاراسنیس دو نـظریه را در این‌باره مطرح کرده است
1- نظریه نقص ادراکی: کمبود یا نقص در یک سیستم حسی، بر عملکرد سیستم‌های باقیمانده اثر می‌گذارد.
2- نظریه جبران ادراکی: آسیب در یک سیستم حسی سبب مهارت جبرانی در دیگر سیستم‌های حسی می‌شود. نتایج پژوهش‌هایی که در آنها نظریه نقص ادراکی به آزمون گذاشته شده است، حاکی از آنند که کودکان ناشنوا به دلیل اینکه نمی‌توانند به طور همزمان یا با یکدیگر از حس‌های بینایی و شنوایی استفاده کنند در نتیجه مشکلاتی در ادراک دیداری و مهارت‌های دیداری حرکتی آنها بوجود خواهد آمد.
به عبارت دیگر، فقدان حس شنوایی بر روی سازماندهی و عملکرد حس بینایی و مهارت‌های مرتبط با آن تاثیر سوء می‌گذارد. نقص شنوایی می‌تواند منجر به اختلالات ثانویه در حیطه‌هایی از ادراک غیرکلامی، به خصوص مهارت‌های مرتبط با ارائه و سازماندهی توالی الگوهای دیداری، مهارت‌های دیداری - حرکتی و زیر مجموعه‌های آن شود.
نتایج مطالعات نیز مؤید این مطلب هستند. به عنوان مثال اسکلومبرگر و همکارانش در پژوهش خود چنین نتیجه‌گیری کردند که کودکان ناشنوای پیش زبانی بدون آسیب عصب‌شناختی، در ارزیابی‌های استدلال غیرکلامی، برنامه‌ریزی و ادراک دیداری به طور معناداری ضعیف‌تر از کودکان طبیعی همان گروه سنی عمل می‌کنند. نتایج پژوهش‌های دیگر نیز نشان می‌دهد، افراد با آسیب شنوایی کمبودهایی در ادراک دیداری- فضایی دارند و نمره‌های آزمون ادراک دیداری و مهارت دیداری -حرکتی در گروه شنوا به طور معناداری بیش از کودکان با آسیب شنوایی است و کودکان با آسیب شنوایی نسبت به کودکان شنوا، عملکرد ضعیف‌تری در نتایج نشان می‌دهند. نقص در مهارت‌های دیداری- حرکتی و مولفه‌های آن در دانش‌آموزان دبستانی دارای افت شنوایی عمیق در مقایسه با دانش‌آموزان عادی نیز گزارش شده است.
مهارت‌های دیداری - حرکتی
مهارت‌های دیداری - حرکتی یکی از زیر مجموعه‌های مهم ادراک دیداری است. منظور از مهارت‌های دیداری – حرکتی، توانایی هماهنگی اطلاعات دیداری و برون‌ده حرکتی است. توانایی یکپارچه کردن مهارت‌های پردازش اطلاعات دیداری با سامانه حرکات ظریف از اجزای مهم مهارت دیداری - حرکتی است که این مهارت عمدتا با توانایی ترسیم در کودک و هماهنگی چشم و دست او مورد بررسی قرار می‌گیرد. مضاف بر این، مهارت‌های دیداری- حرکتی شامل توانایی فرد جهت تجزیه و تحلیل دیداری و مهارت دیداری فضایی است. تجزیه و تحلیل دیداری شامل توانایی فرد جهت تشخیص یک کل بدون جزئیات و توجه به ویژگی‌های بارز یک محرک، افتراق دیداری، شناسایی شکل، اندازه، تشخیص شکل از زمینه و تشخیص ثبات شکل است. مهارت‌های دیداری فضایی در جهت‌یابی و درک وضعیت فضایی موثر است. مهارت دیداری- حرکتی به کودک اجازه می‌دهد که تقابل صحیحی با محیط داشته باشد و این امکان را به او می‌دهد که قضاوت صحیحی از جایگاه اشیاء در فضای دیداری در مقایسه با سایر اشیاء و نسبت به بدن خود داشته باشد. از این رو ضعف در مهارت‌های دیداری - حرکتی می‌تواند سبب ضعف در مهارت دست‌نویسی، بریدن و اجرای فعالیت‌های حرکتی ظریف گردد.
ادراک دیداری - حرکتی به عنوان ضروری‌ترین توانش شروع خواندن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، بنابراین توجه به مسائل ادراکی از مباحث مهم تعلیم و تربیت است. بسیاری از مباحث یادگیری دانش‌آموزان در مدرسه و در دوران تحصیل که برجسته‌ترین آنها خواندن و نوشتن است به توانمندی‌های ادراک دیداری و مهارت‌های دیداری - حرکتی وابسته است. ادراک دیداری حرکتی اهمیت فراوانی در تکالیف آموزشی دارد و در فعالیت‌هایی که مستلزم کاربرد بینایی در تمیز حروف و اشکال و طرح‌های هندسی است و نیز در روابط فضایی و مکانی اشیا، تمیز دیداری، بازشناسی شیء و تشخیص شکل از زمینه نقش مهمی ایفا می‌کند. با توجه به نقش حیاتی این عوامل در ابعاد مختلف رشد و یادگیری ضروری است تا برنامه‌های آموزشی و توانبخشی کودکان ناشنوا این حیطه‌ها را نیز شامل گردد.
