ارائه الگوی تربیتی مبتنی بر نامه های امام حسین علیه السلام در واقعه ۶۱ هجری

مقدمه

از دیرباز یکی از مهم ترین دغدغه های فکری انسان ، موضوع تعلیم و تربیت و روش های آن بوده و همواره در تمامی ادوار این امر توجه آدمی را به سوی خود معطوف نموده است. اهمیت موضوع تا به آن حد است که در همۀ اعصار، نظام های تعلیم و تربیت به این مهم پرداخته اند (باقری، ٨٥:١٣٨٩)؛ زیرا نقش تعلیم و تربیت نه تنها در عینیت بخشیدن به زندگی مادی و معنوی فرد متوقف و محدود نمی شود، بلکه تمام شئون اجتماعی او را دربر می گیرد و عامل رشد و تحول اساسی جامعه می گردد؛ چراکه برای رسیدن به اوج قلۀ تعلیم و تربیت، پایه های محکم و یک چهارچوب مشخص به نام نظام تعلیم و تربیت مورد نیاز است. نظام تربیتی شامل مجموعه ای از ارکان و اجزائی است که در ارتباط باهم کار می کنند (بهشتی، ٦٥:١٣٩٠).

حضرت امام حسین (ع) نمونۀ بارز یک مربی تربیتی است و نهضت عاشورا بزرگ ترین و جامع ترین دانشگاه تربیتی است که قادر است بشریت را در تمام مراحل حیاتش در نیل به اهداف عالی انسانیت ارتقا بخشد. با درک صحیح از مجموعۀ حرکات و سکنات حضرت اباعبدالله (ع) در قیام حسینی، انسان ها می توانند به اسرار هستی نائل گردند و اهداف خویش را بر اساس اصول و مبانی آن پایه گذاری کنند (سنگری، ٥٤:١٣٩٢). در واقع نهضت عاشورا از آغاز تا انجام، صحنه ای است که همۀ الگوهای تربیتی را ارائه داده است ؛ پس می توان با یک دیدگاه تربیتی ، به بررسی دقیق و تحلیل رفتار، گفتار، منش، حوادث، حواشی و بعد زمان و مکان و. .. امام حسین (ع) در واقعۀ عاشورا پرداخت و یک الگو و مدل تربیتی به دست آورد تا بتوان این الگوی تربیتی را در نظام تعلیم و تربیت پیاده سازی کرد و به نتایج مطلوب و اهداف عالی موردنظر نظام تعلیم و تربیت رسید (دلشاد تهرانی، ٧٤: ١٣٧٩).

در کشور ایران با گذشت بیش از چندین دهه از استقرار نظام اسلامی و با وجود تلاش های انجام شده در نظام تعلیم و تربیت جهت آشناسازی کودکان و نوجوانان با اصول و مفاهیم دینی و اخلاقی، تحقیقات انجام شده در مدارس، نشانگر آن است که مسئلۀ تعلیم و تربیت از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست وحتی گاه با تأثیرات منفی نیز همراه و باعث شده است تا ناکارآمدی های مذکورتاحدزیادی دربحران آفرینی هاوکاستی های فرهنگی واجتماعی مشاهده شود و در رفتارهای دینی نسل نوجوان و جوان ما سهم مؤثری داشته باشد (شریعتمداری، ١٣٩٥). از سوی دیگر در بررسی های به عمل آمده درزمینۀ تعلیم و تربیت و کیفیت آن، می توان گفت وضع موجود در مدارس از جهات مختلف و به علل گوناگون ازجمله برنامه های درسی، نیروی انسانی و امکانات ، رضایت بخش نیست؛ چنانکه در تحقیقات انجام شده نشان می دهد، دانش آموزان به نتایج مطلوب و موردنظر نرسیده اند (شکوهی، ١١٢:١٣٩٠).

به عبارتی، نظام تعلیم و تربیت کشور - به رغم فعالیت های اصلاحی و تلاشی که برای بهبود اجزا و عناصر آن در طول سه دهه بعد از انقلاب اسلامی در آن انجام داده است، نتوانسته است کارکرد مورد انتظار را داشته باشد، به گونه ای که بتواند تربیت یافتگانی متعالی در تراز جمهوری اسلامی پرورش دهد که از شایستگی ها و توانمندی های اجتماعی، رفتاری و هماهنگ با نیازهای جامعه برخوردار باشند (شعاری نژاد، ٩٨:١٣٨٨).

ازاین رو تحول در نظام آموزش وپرورش کنونی کشور ضرورتی اجتناب ناپذیر است. تاکنون سیاست ها و راهبردهای مختلفی برای تحول در این نظام به کار گرفته شده که چندان موفقیت آمیز نبوده اند. ازآنجاکه نظام آموزش وپرورش موجود، کهنه، وارداتی، تقلیدی و غربی است و خروجی آن یعنی دانش آموزان فارغ التحصیل، دارای ویژگی های شخصیتی موردانتظار نیستند، با اقدامات مدیریتی نمی توان عملکرد آن را اصلاح نمود، بلکه به تحول و مهندسی مجدد با رویکرد فرهنگ و ارزش های اسلامی نیازمند است (شکوهی، ٦٣:١٣٩٨).

هرچند در سه دهۀ گذشته تلاش های وافر و قابل تقدیری از سوی مسئولان و دست اندرکاران نظام تعلیم و تربیت برای بهبود و اصلاح نظام آموزشی کشور به عمل آمد که خوشبختانه نتایج مثبت و مفیدی نیز برجای گذاشته است؛ اما هنوز نظام تعلیم و تربیت با چالش های جدی روبه رو است و برونداد آن در طراز جمهوری اسلامی ایران و پاسخگوی تحولات محیطی و نیازهای جامعه نیست. ازاین رو، تأکیدات حکیمانۀ رهبر فرزانۀ انقلاب اسلامی، مبنی بر ضرورت تحول بنیادی درنظام وتعلیم وتربیت باتکیه برفلسفۀتعلیم وتربیت اسلامیایرانی، چراغ راه برون رفت از چالش های نظام آموزشی کشور خواهد شد (علم الهدی، ١٠٢:١٣٨٤).

 اگرچه این نقص در سایر نظام های اسلامی نیز مشاهده می شود، اما نظام تربیتی اهمیت بیشتری دارد. شاهد این مدعا همان است که بعد از گذر سال ها از انقلاب اسلامی ایران و حتی انقلاب فرهنگی، هنوز صاحبنظران تعلیم و تربیت بر نظام آموزش وپرورش و متون کتاب های درسی و دانشگاهی ایراد فراوانی دارند. با مطالعۀ اجمالی محتوای کتاب های درسی و بررسی محتوای فعالیتهای تربیتی مدارس به راحتی می توان دریافت با وجود تلاش هایی که برنامه ریزان آموزشی و درسی در گنجاندن مفاهیم و توضیحاتی برای تبیین فلسفۀ تربیتی عاشورا دارند، اما در مرحله عینیت بخشیدن به این هدف، دچار کاستی های زیادی، هم در محتوای دروس و هم در فعالیتهای تربیتی مدارس است (کاظمی ، ٧٨: ١٣٩٣).

اگرچه تعلیم و تربیت انسان ها، کاملا وابسته به آموزش وپرورش رسمی نیست؛ اما باید اذعان نمود که جریان تعلیم و تربیت از طریق نهادهای رسمی، یکی از مهم ترین و هدفمندترین بخش های تعلیم و تربیت آدمی است؛ چنانکه در بند چهارم پیشگفتار کلیات طرح تغییر بنیادی نظام آموزش وپرورش آمده است: «چون وظیفۀ اصلی نظام آموزش وپرورش، تربیت انسان های الهی و هم جهت و هماهنگ با معیارهای اسلامی است، لازم است تزکیه و تربیت همچون نوری بر تمامی عناصر، اجزا و برنامه های نظام بتابد و به منزلۀ بستری برای یکایک آنها باشد. توجه به این مهم که تزکیه نه تنها از تعلیم جدا نیست، بلکه به صورتی انفکاک ناپذیر به آن پیوسته است و بر آن تقدم رتبتی دارد، موجب می شود که در کلیۀ مراحل سازماندهی و اجرای نظام، تربیت متعادل و متوازن تمام ابعاد شخصیت انسان تا وصول به درجۀ انسان کامل جهت اصلی حرکت باشد» (طرح کلیات نظام آموزشی و پرورشی جمهوری اسلامی ایران، مصوب ٩:١٣٦٧).

و در بخش سوم این طرح که اصول حاکم بر نظام در آن ذکر گردیده است، در اصل پنجم آن تحت عنوان «اولویت تعلیم و تربیت دینی» بیان شده است که : «تعلیم و تربیت دینی و اخلاقی از اولویت برخوردار است و آموزش های دینی و اخلاقی با تربیت عملی دینی و اخلاقی همراه است.» مفاد این اصل، جایگاه تعلیم و تربیت دینی در کل نظام آموزشی را تبیین می نماید و سیاستگذاران و برنامه ریزان را راهنمایی می کند که در صورت وجود تعارض و تزاحم میان برنامه ها و طرح های موردنظر، همواره تعلیم و تربیت دینی و اخلاقی را بر سایر امور مقدم دارند. برای تبیین دقیق وضع موجود و گمانه زنی دربارة آینده، به کالبدشکافی و شناخت گذشته نیاز است. اگر برنامه ها و فعالیت های گذشته، منصفانه و آگاهانه، موردنقد و بازشناسی قرار گیرند، می توان از تجربیات و دستاوردهای مثبت و منفی آن، چراغی فراروی آینده افروخت و در پرتوی نور آن به اصلاح و بهینه سازی فرایند تعلیم و تربیت پرداخت و زمینه برنامه ریزی مناسب را برای دستیابی به آینده مطلوب، میسر ساخت (طرح کلیات نظام آموزشی و پرورشی جمهوری اسلامی ایران، مصوب ١٣٦٧: ١٥).

ازآنجاکه کشور ایران، جامعه ای اسلامی است که باورهای دینی دارد و آموزه های اهل بیت علیهم السلام در عمق فرهنگ آن نمایان است؛ در این جامعه نظام تعلیم و تربیت و به ویژه نظام تعلیم و تربیت اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ نظام تعلیم و تربیتی که مشتمل بر مجموعه ای از اصول و دستورالعمل هایی است که به کارگیری روش های متخذ از آن مربی را در نیل به اهداف تربیت، یاری می کند، زیرا لزوم تحقق نظام تعلیم و تربیت اسلامی مطلوب، مستلزم اعتقاد جدی به رابطۀ دین و معنویت با نظام تعلیم و تربیت است (باقری، ٩٧:١٣٨٠). شاهد بر این مدعا آن است که مهم ترین گزارة ارزشی سند تحول بنیادین آموزش وپرورش مندرج در بیانیه ارزش ها، بر اساس آموزه های قرآن کریم ، نقش معنوی، اسوه ای، هدایتی و تربیتی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها و ائمه معصومین علیهم السلام به ویژه امام زمان عجل الله است (صادق زاده، ٨٥:١٣٨٤).

همچنین در این راستا نکتۀ اساسی قابل توجه آن است که سیستمهای تربیتی تنها در صورتی قادرند متربیانشان را در نیل به اهداف عالی انسانی رهنمون باشند که از برترین و جامعترین الگوهای تربیتی برخوردارباشند.پیامهای عالی تربیتی تنهاازاین طریق برای مخاطبانشان قابل درک است و زمینههای رشد و تکامل را در آنها فراهم خواهد ساخت. در پرتو سرمایه انسانی متعالی است که جامعه بشری آمادگی تحقق حکومت جهانی انسان کامل را می یابد و در سایۀ آن ظرفیت و استعدادهای بشر به شکوفایی و کمال می رسد (علم الهدی، ١٣٨٤). پژوهش حاضر در پی استخراج و الگوسازی تربیتی امام حسین (ع) از رهگذر تحلیل نامه های ایشان در پرتو واقعۀ عاشورا است.

پیشینۀ تحقیق

رضوانی (١٣٩٧) در پژوهش خود تحت عنوان «بررسی مؤلفه های نظام تعلیم و تربیت در اسلام»، به بررسی مؤلفه های نظام تعلیم و تربیت در اسلام پرداخته است. در این مسیر دیدگاه های موجود را مطرح کرده و درنهایت، جمع بندی صورت گرفته است. دستاورد پژوهش مذکور، نشان می دهد که منظور از مؤلفه های نظام تربیتی اسلام، همان بخش های اصول، هدف، مبنا، روش، ساحت ها، عوامل، موانع و مراحل است که بر پایۀ یک اساس اسلامی بنا شود تا تربیت انسان شایسته انجام گیرد. یاراحمدی (١٣٩١) پژوهش خود با عنوان «تبیین پیامدهای تربیتی واقعه عاشورا» را با هدف تبیین پیامدهای تربیتی قیام عاشورا، با شیوة توصیفی، تحلیلی انجام داده است. در این تحقیق، رویکرد تربیتی برمبنای کرامت انسانی، خردورزی، بدعت ستیزی، آزادمنشی، احسان ، تأثیرگذاری بر محیط، عزت، حقیقت طلبی ، تقوی ، توانایی های انسانی با هدف کشف و اصول تربیتی مانند: کرامت انسانی، تعقل، حفظ سنت پیامبر، آزادگی، فضل مسئولیت، تکریم، حق طلبی، تذکر، عدل و روش های تربیتی مانند: عدم یادآوری بخشش ، عبرت آمیزی، آزادی انتخاب و عمل، افشای بدعت ها، خودباوری توجه و تشبیه، ابتلاء، تحریک و غیره معرفی شده اند. ریزوان و همکاران (٢٠١٣) پژوهش خود با عنوان «ایدئولوژی مذهبی و مباحث تحلیل انتقادی مرثیه حسین (ع)» را با هدف تبیین مباحث سوگواری و مرثیۀ امام حسین (ع) و با شیوة توصیفی - تحلیلی صورت داده است. در این تحقیق، به دنبال نشان دادن این امر است که باید مرثیه ها، توضیح و تفسیر شوند و تأثیرات آن در اجتماع، تعلیم و تربیت مشخص شود. میکائیلیا و القرایی (٢٠١٤) در پژوهش خود با عنوان «بصیرت و آموزش اسلامی؛ روش های آموزش وپرورش در اسلام»، نشان می دهند که واقعۀ عاشورا یک اتفاق بسیار مهم بود که بعد از زندگی پیامبر رخ داد و موضوعی شد که عقاید مسلمانان در زندگی پس از مرگ را توضیح می دهد و مردم را به رستگاری سوق می دهد. عبود و الغنطوسی (٢٠١١) در پژوهش «تاملات و مواضع انسانی و تربیتی از قیام امام حسین (ع) و آثار آن در اصلاح فرد و اجتماع» پیامدهای تربیتی قیام عاشورا را مورد بررسی قرار داده و اثرات این قیام را در اصلاح فرد و اجتماع بیان کرده است.

مفهوم شناسی تربیت

بدون شک، تربیت یکی از پربحث ترین مفاهیم مطرح شده در حوزة علوم انسانی است. تربیت، مفهومی بنیادی در جامعه است ، زیرا بنیان نظم و ادارة هر جامعه بر آن نهاده شده است و بدون تربیت افراد و مدیریت، پیشبرد اهداف اجتماعی و رسیدن به جامعۀ مطلوب آن ممکن نخواهد بود. بی تردید نیاز به الگوی تربیتی ، یک واقعیت عینی و خارجی است که تعالی انسان ها هم در گرو آن است (مطهری، ٥٢:١٣٨٣). تربیت در زندگی انسان و شکل گیری شخصیت او، نقش کلیدی دارد. آنچه از واژه تربیت استنباط می شود، این است که تربیت شامل ایجاد یا فعلیت بخشیدن هر نوع کمالی در انسان می شود که مطلوبیت و ارزش داشته باشد. این کمال گاهی جنبۀ شناختی دارد که به دانش، شناخت و آگاهی انسان مربوط می شود؛ گاه نیز جنبۀ کنشی یا حرکتی دارد که به رفتارها و اعمال عینی انسان مربوط می گردد که اغلب دارای مظاهر جسمانی است، بنابراین تربیت از دیدگاه های مختلف تعریف شده که هر کدام در جای خود قابل بحث و بررسی است. (محمدی مقدم، ٦٤:١٣٩٦). غزالی در تعریف «تربیت» می نویسد: مربی باید اخلاق بد را از آدمی بستاند و اخلاق نیکو به جای آن نهد و معنی تربیت این است؛ مانند برزگر که غله تربیت کند (شکوهی، ٤٧:١٣٩٨). برخی نیز با الهام از معارف دینی گفته اند: تربیت، رفع موانع و ایجاد مقتضیات است برای اینکه استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود (دلشاد تهرانی، ٨٥:١٣٨٣)، همچنین تربیت را به اموری چون «نهاد آموزش وپرورش»، «حاصل عملی معین»، «محتوا و برنامه» و یا «فرایند اثرگذاری و اثرپذیری» معنا کرده است (میالاره، ١٣٧٥: ٩٦).

درمجموع می توان گفت تربیت فرایندی است هدفدار و آگاهانه که در آن، استعدادهای درونی انسان تقویت و شکوفا می شود. تربیت به معنای فراهم آوردن زمینه برای پرورش استعدادهای جسمانی و روانی انسان است (باقری، ١٣٩٥؛ حاجی ده آبادی، ١٣٩٤) و نیز به معنی برانگیختن و فراهم آوردن موجبات رشد و پرورش و شکوفایی تمام استعدادها، توانایی ها و قابلیت های انسان به منظور رسیدن به کمال و سعادت مطلوب گفته شده است (علم الهدی، ٦٨:١٣٨٤).

فرایند تربیت دارای دو رویکرد ایجابی و سلبی است. در جانب ایجابی، معمولا مربی از راه پرورش و ساختن ، اقدام به شکوفاسازی استعدادها و به دنبال آن بسترسازی برای ایجاد عادات ثانویه در متربی می کند و در جانب سلبی، از راه تنبیه و انذار، به فرونشاندن برخی از طغیان ها و ناراستی های او اقدام می کند. ازآنجاکه تربیت دارای دو بخش است، بخشی از آن جنبۀ پرورشی دارد و بخشی جنبۀ ساختنی، تربیت به معنای پرورش ناظر بر شکوفاسازی استعدادها و ظرفیت هاست مانند: پرورش ظرفیت اراده و عقل یا پرورش توان بدنی (کاظمی، ١٣٩٣).

با توجه به استعدادهای انسانی می توان اهداف برنامه ای را در ساحت های مختلف وجودی او پی ریزی کرد. در هر یک از ساحت های: جسمانی، عقلانی، ارادی و مانند آن، دو مطلب باید مدنظر قرار گیرد: الف - توجه به اصل استعداد و تقویت آن؛ ب) توجه به جهت مندی استعداد و تقویت هدفمند آن (باقری، ١٣٩٥؛ حاجی ده آبادی، ١٣٩٤).

روش تحقیق

در این پژوهش داده های مربوط به رفتار، کردار و گفتار امام حسین (ع) در نامه های آن بزرگوار که از مقاتل بسیار قدیمی و دست اول به دست آمده، موردتحلیل قرار گرفته و کدگذاری باز، محوری و گزینشی صورت گرفته و درنهایت با استفاده از این روش، به ارائۀ الگوی تربیتی امام حسین (ع)درواقعه عاشوراقدام شده والگوی مفهومی برگرفته ازرفتار،کرداروگفتارامام حسین (ع) به دست آمده است.

دراین پژوهش برای تجزیه وتحلیل داده هاازروش «گرانددتئوری»[1] استفاده شده است . گردآوری داده ها در گراندد تئوری مقدمۀ انجام پژوهش است که ممکن است به روش های متعددی از جمله مصاحبه[2]، بررسی اسناد[3] و مشاهده[4] حاصل شود. کار گردآوری داده تا زمانی ادامه می یابد که پژوهشگر اطمینان حاصل کند که ادامۀ گردآوری، چیز تازه ای به دانسته های او نمی افزاید؛ بنابراین پژوهشگر، ناگزیر است گردآوری داده را تا رسیدن به نقطۀ اشباع ادامه دهد. یکی از نشانه های رسیدن به نقطه اشباع[5] روبه رو شدن با داده های تکراری[6] است (خنیفر، ١٨٦:١٣٩٦).

برای ترسیم الگوی مفهومی پژوهش، ابتدا مقاتل قدیمی و نسخ اصلی و همچنین کتب و مقالات کلیدی درزمینۀ موضوع پژوهش، شناسایی و به صورت داده درنظر گرفته شد. سپس با مطالعه این منابع، الگوی تربیتی امام حسین (ع) در واقعه عاشورا استنتاج گردید و درنهایت کاربست آن در نظام تعلیم و تربیت به دست آمد. شکل (١) نحوة استخراج الگوی تربیتی از نامه های حضرت امام حسین (ع) را نشان می دهد.

شکل (١) الگوی مفهومی پژوهش

یافته ها

در جدول (١) متن و منابع نامه های امام حسین (ع) ارائه شده است:

جدول (١) متن و منابع نامه های امام حسین (ع)

 (ابن سعد، ١٤١٥، ابن شهرآشوب، ١٣٧٩، ابوالفرج اصفهانی، ١٣٨٥، اربلی، ١٤٢٤، بلعمی، ١٣٧٧، پیشوایی، ١٣٨٩، خاضعی نیا،١٣٩٢، سماوی، ١٣٨٩، سیدبن طاووس، ١٣٨٣، موسوی مقرم، ١٣٩٤)

کدگذاری محتوا

بحث ونتیجه گیری

آنچه از بررسی نامه های امام حسین (ع) در عاشورا و مسیر حادثه کربلا به دست آمد، به شرح ذیل است:

- عاشورا و انقلاب کربلا یک فرایند کامل برای تعلیم و تربیت است که ورودی آن تمام بشریت است و اگر واژه به واژة این انقلاب را عمیق بنگریم، تمام ابعاد زندگی بشری می تواند دستخوش تغییرات مثبت و سازنده گردد و خروجی آن، بی شک یک انسان کمال یافته و یک زندگی فاضله و متعالی است .

- در فرایند تعلیم و تربیت برای احصای بهترین نتیجه، برنامه ریزان و دست اندرکاران این حوزه، باید به دقت به بررسی همۀ زوایای تربیتی انسان بپردازند و به صورت همگام و همسو درجهت پرورش همۀ استعدادهای بالقوه دقت نظر داشته باشند.

- مسئلۀ حریت در واقعۀ عاشورا به شدت احساس می شود، از این موضوع می توان چنین برداشت کرد که برای پروراندن استعدادهای بالقوه در مسیر صحیح و سازنده، نیازی به اجبار، تحمیل و محدودسازی نیست ؛ زیرا حریت و احترام موجب شکوفایی نهاد پاک انسان می شود.

لازم به ذکر است که حریت با زمینه سازی برای گسترش بی بندوباری تفاوت دارد.

- آگاه سازی مداوم، باعث ایجاد و درونی سازی ارزش های والای انسانی می شود و به کارگیری این مؤلفه در فرایند تعلیم و تربیت جوانان، می تواند بسیار مفید و سازنده باشد.

- برنامه ریزی، اجرا، مشاوره، کار گروهی، کنترل، صبر و شکیبایی ، ارزیابی مداوم، امربه معروف و نهی ازمنکر، بشارت و انذار، حق طلبی، شفاف سازی، امید و توکل، تقلا و تسلیم نشدن ، آینده نگری ،

اجرای مؤلفه های ترقی و بسیاری مؤلفه های دیگر همه وهمه از گفتمان های فردی و گروهی امام

حسین (ع) با خاندان و یارانش در مسیر واقعه عاشورا قابل استخراج است که می تواند تمامی بشریت به ویژه نوجوانان و جوانان را در مسیر رستگاری و سعادت حقیقی قرار دهد یعنی همان هدفی که نظام تعلیم و تربیت در همۀ فرهنگ ها، ادیان و مذاهب جستجو می کند.

- سطر به سطر نامه های امام حسین (ع) سرشار از درس های بسیار آموزشی و پرورشی است که هرکدام می تواند موضوع جداگانه ای برای پژوهش باشد.

- مدل نهایی، نمودار کاربردی یا به عبارت دیگر نقشۀ کاربست مدون و مؤثر الگوی تربیتی امام حسین (ع) در نظام تعلیم و تربیت خواهد بود که هم آغازش رستگاری و سعادت است و هم پایانش؛ یعنی رسیدن به کمال انسانی ، وصال به قرب و رضوان الهی:

شکل (٢) الگوی نهایی تحقیق

پیشنهادها

درزمینۀ پژوهش کار شده باید اذعان شود که زمینه های زیادی برای پژوهش وجود دارد که پیشنهادهایی در این زمینه ارائه می شود:

١- در پژوهش حاضر به ارائه مدل تربیتی امام حسین (ع) در یکی از مقاطع زندگی ایشان پرداخته شده که شایسته است به بقیۀ مقاطع زندگی ارزشمند ایشان نیز پرداخته شود.

٢- علاوه بر مورد بالا می توان این مدل تربیتی را در مقاطع مختلف زندگی بقیه ائمه معصومین علیهم السلام نیز به دست آورد.

منابع

١- قرآن کریم، ١٣٨٦، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، مشهد: نشر هفتم .

٢- ابن سعد، محمد (١٤١٥ق).الامام الحسین علیه السلام و مقتله. ترجمۀ و تحقیق سیدعبدالعزیز طباطبایی. قم: مؤسسۀ اهل البیت لإحیاء التراث.

٣- ابن شهرآشوب (١٣٧٩). ابوجعفر محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب. تحقیق یوسف بقاعی. [بی جا]، نشر: ذوالقربی .

٤- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین بن محمد (١٣٨٥). مقاتل الطالبیین، با مقدمه کاظم مظفر. قم : مؤسسۀ دارالکتاب.

٥- اربلی، علی بن عیسی (١٤٢٤ق). کشف الغمه فی معرفۀالائمه . تحقیق علی فاضلی. [بی جا]، نشر: مرکز الطباعۀ و النشر للمجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام.

٦- اسفندیاری، محمد (١٣٩٨). عاشوراشناسی؛ پژوهشی درباره هدف امام حسین (ع). تهارن: نشر نی .

٧- باقری، خسرو (١٣٨٠). چیستی تربیت دینی. تهران: تربیت اسلامی.

٨- باقری، خسرو (١٣٨٩). درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت جمهوریاسلامیایران. ٢ جلدی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی .

٩- باقری ، خسرو (١٣٩٥). نگاهی دوابره به تربیت سلامی. دو جلد تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی.

١٠- بلعمی، ابوعلی محمد (١٣٧٧).تاریخ طبری. تصحیح محمد روشن. تهران: سروش.

١١- بهشتی، سعید و رضا نیکویی (١٣٩٠). کاوش هایی در ابب فلسفه تربیت دینی از دیدگاه اسلام . تهران : مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی.

١٢- جمعی از تاریخ پژوهان، زیر نظر حجت الاسلام مهدی پیشوایی (١٣٨٩). مقتل جامع سید الشهدا(ع). قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

١٣- حاجی ده آبادی، محمد علی (١٣٩٤). درآمدی برنظام تربیتیاسلام. قم: نشر المصطفی (ص).

١٤- خاضعی نیا، عبدالکریم و محمدرضا سنگری (١٣٩٢).نامه هایامام حسین (ع). قم: نشر خرم.

١٥- دلشاد تهرانی ، مصطفی (١٣٧٩). مدرسه حسینی. تهران: نشر دریا.

١٦- دلشاد تهرانی، مصطفی (١٣٨٣). سیری در تربیت اسلامی. تهران: نشر دریا.

١٧- رضوانی، سیده زینب (١٣٩٧). بررسی مؤلفه های نظام تعلیم و تربیت . قم : چهارمین کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی.

١٨- سماوی، محمد (١٣٨٩). مقتل الحسین علیه السلام. قم: دار انوار الهدی.

١٩- سنگری، محمدرضا (١٣٩٢).آیینه داران آفتاب؛ ٢ جلدی. تهران: بین الملل .

٢٠- سید ابن طاووس، رضی الدین ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر (١٣٨٣). الملهوف علی قتلی الطفوف. تحقیق و تقدیم فارس تبریزیان (حسون)، [بی جا]: دار الاسوه.

٢١- شریعتمداری، علی (١٣٩٥).اصول و فلسفه تعلیم و تربیت. تهران: امیرکبیر.

٢٢- صادق زاده قمصری، علیرضا (١٣٨٤). تربیت اسلامی. تهران: تربیت اسلامی.

٢٣- علم الهدی، جمیله (١٣٨٤). مبانی تربیت اسلامی و برنامه ریزی درسی بر اساس فلسفه صدرا. تهران: مدرسه.

٢٤- کمره ای، حاج میرزاخلیل. (١٣٩١). یک شب و روز عاشورا. تهران: امیرکبیر.

٢٥- محمدی مقدم، علی (١٣٩٦). تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی(ره) و مقایسه آن اب نظر دیگر دانشمندان . مشهد: مرکز تربیت معلم شهید بهشتی. کد مطلب: ١٥٦٤٩٥.

٢٦- مطهری، مرتضی (١٣٨٣). تعلیم و تربیت دراسلام. تهران : صدرا، چاپ چهل و یکم.

٢٧- موسوی مقرم، عبدالرزاق. (١٣٩١ق). مقتل الحسین (ع)؛ معروف به مقتل مقرم. ترجمۀ فهیم کرمانی. انتشارات سیدالشهداء.

٢٨- میکائیلیا، غلامحسین و سلطان القرائی (١٣٩٤). اهداف و روش های تعلیم وتربیت از دیدگاه اسلام. بصیرت و تربیت اسلامی. سال دوازدهم. شماره ٣٥.

٢٩- میالاره، گاستون (١٣٧٥). معنی و حدود تربیتی. ترجمۀ علی محمد کاردان. تهران: دانشگاه تهران.

٣٠- یاراحمدی، عبدالله (١٣٩١). تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت؛ تبیین پیامدهای تربیتی واقعه عاشورا.

٣١- عبود و الغنطوسی (٢٠١١).تاملات و مواقف الانسانیه والتربویه من ثوره الامام حسین واثرها فیاصلاح الفردوالمجتمع، الجامعۀالعراقیه، جامعۀالبغداد: بغداد

32-MIKAELEAUGHULAMREZA, SOLTANALGHARAEIKHALIL.(2014) THEOBJECTIVES AND METHOD SOF EDUCATION AND NURTURING IN ISLAM ,Harvester Wheat sheaf.

33- Rizwan and colleagues, (2013). Religious ideology and issues of critical analysis of Imam Hussein`s lament.

پی نوشت ها: