به هر حال فرعون با اخطار اطرافیان ، تشویق به شدت عمل در برابر بنی اسرائیل شد و در پاسخ هواخواهانش چنین گفت : بزودی پسران آنها را به قتل می رسانیم و نابود می کنیم و زنانشان را ( برای خدمت ) زنده می گذاریم ، و ما بر آنها تسلط کامل داریم ( قال سنقتل ابنائهم و نستحیی نسائهم و انا فوقهم قاهرون ) در اینکه منظور او الهتک ( خدایان تو ) چیست ؟
در میان مفسران گفتگو است ، آنچه با ظاهر آیه موافقتر است این است که فرعون هم برای خود بتها و معبودها و خدایانی داشت ، اگر چه با توجه به آیه 4 سوره نازعات انا ربکم الاعلی و آیه 38 سوره قصص ما علمت لکم من الله غیری معلوم می شود که مردم مصر بزرگترین خدایشان فرعون بود و یا حد اقل او خود را بزرگ ترین معبود مصر می دانست و معبودی برای آنها در ردیف خودش قائل بود ، اما با این حال او برای خویش معبودهائی انتخاب کرده بود که آنها را پرستش می کرد.
نکته دیگر اینکه فرعون در اینجا دست به یک مبارزه ریشه دار و عمیق می زند و تصمیم بر کاری می گیرد که در آینده به کلی قدرت بنی اسرائیل را درهم بشکند و آن اینکه مردان جنگی و مبارز را با کشتن فرزندان بنی اسرائیل ریشه کن سازد و تنها زنان و دختران را برای کنیزی و خدمتکاری باقی بگذارد ، و این آئین هر استعمار نو و کهنه ای است ، که افراد مثبت و فعال را از میان برمی دارند ، و یا روح مردانگی و شهامت را با وسائل گوناگون در آنها می کشند و افراد غیر فعال را زنده نگه می دارند .
البته این احتمال نیز هست که فرعون می خواسته است این سخن به گوش بنی اسرائیل برسد و از دو جهت روحیه آنها درهم شکسته شود ، یکی از نظر کشته شدن پسران و مردان آینده و دیگری از نظر اینکه نوامیسشان به چنگال دشمن خواهد افتاد .
و در هر حال با جمله انا فوقهم قاهرون می خواهد وحشت و اضطراب را از دل پیروان خود بردارد و به آنها اطلاع دهد که کاملا بر اوضاع مسلط است !
سئوال - در اینجا سؤالی پیش می آید و آن اینکه چرا فرعون تصمیم بر قتل موسی نگرفت و تنها نقشه نابود کردن فرزندان بنی اسرائیل را کشید ؟ !
پاسخ - از آیات سوره مؤمن به خوبی استفاده می شود که فرعون در آغاز ، تصمیم بر قتل موسی داشت ولی اندرزهای توام با تهدید مؤمن آل فرعون و اینکه اقدام به قتل موسی ممکن است ، خطرناک واقع شود و او براستی از طرف خدا باشد و آنچه را از مجازاتهای الهی می گوید ، انجام پذیرد ، به قدر کافی در فکر و روح فرعون اثر گذاشت .
به علاوه بعد از جریان پیروزی موسی بر ساحران ، این خبر در همه جا منعکس گردید ، و در مورد طرفداری و مخالفت با موسی (علیه السلام) در میان مردم مصر اختلاف افتاد ، شاید فرعون از این بیم داشت که اگر بخواهد تصمیم حادی بر ضد موسی (علیه السلام) بگیرد با واکنش شدیدی که از طرف مردمی که تحت تاثیر او واقع شده اند روبرو گردد ، به این جهات از تصمیم بر قتل موسی (علیه السلام) منصرف گردید . آیه بعد در حقیقت ، نقشه و برنامه ای است که موسی (علیه السلام) به بنی اسرائیل برای مقابله با تهدیدهای فرعون ، پیشنهاد می کند ، و شرائط پیروزی به دشمن را در آن تشریح می نماید ، و به آنها گوشزد می کند که اگر سه برنامه را عملی کنند ، قطعا به دشمن پیروز خواهند شد نخست اینکه تکیه گاهشان تنها خدا باشد و از او یاری بطلبند ( قال موسی لقومه استعینوا بالله ) دیگر اینکه به آنها می گوید : استقامت و پایداری پیشه کنید و از تهدیدها و حملات دشمن نهراسید و از میدان بیرون نروید ( و اصبروا ) و برای تاکید مطلب و ذکر دلیل ، به آنها گوشزد می کند که سراسر زمین از آن خدا است و مالک و فرمانروای مطلق او است ، و به هر کس از بندگانش بخواهد آنرا منتقل می سازد ( ان الارض الله یورثها من یشاء من عباده ) و آخرین شرط این است که تقوا را پیشه کنید ، زیرا عاقبت پیروزمندانه از آن پرهیزکاران است ( و العاقبة للمتقین ) این سه شرط که یکی از آنها در زمینه عقیده ( استعانت جستن از خدا ) و دیگری در زمینه اخلاق ( صبر و استقامت ) و دیگری در زمینه عمل ( تقوی و پرهیزکاری ) تنها شرط پیروزی قوم بنی اسرائیل به دشمن نبود ، بلکه هر قوم و ملتی بخواهند بر دشمنانشان پیروز شوند ، بدون داشتن این برنامه سه ماده ای امکان ندارد ، افراد بی ایمان و مردم سست و ترسو ، و ملتهای آلوده و تبهکار ، اگر هم پیروز گردند ، موقتی و ناپایدار خواهد بود .
قابل توجه اینکه این سه شرط هر کدام فرع بر دیگری است ، پرهیزکاری بدون استقامت در برابر شهوات و زرق و برق جهان ماده ممکن نیست همان طور که صبر و استقامت نیز بدون ایمان به خدا ، بقاء و دوام ندارد ، و در آخرین آیه مورد بحث شکوه و گله های بنی اسرائیل را از مشکلاتی که بعد از قیام موسی (علیه السلام) با آن دست به گریبان بودند ، منعکس می سازد و می گوید : آنها به موسی گفتند : پیش از آنکه تو بیائی ما را آزار می دادند ، اکنون هم که آمده ای باز آزارها همچنان ادامه دارد پس کی گشایشی در کار پیدا می شود ؟ ( قالوا اوذینا من قبل ان تاتینا و من بعد ما جئتنا ) گویا بنی اسرائیل مثل بسیاری از ما مردم انتظار داشتند که با قیام موسی (علیه السلام) یکشبه همه کارها روبراه شود ، فرعون از بین برود ، فرعونیان نابود شوند و کشور پهناور مصر با تمام ذخائرش در اختیار بنی اسرائیل قرار گیرد ، همه اینها از طریق اعجاز ، صورت گیرد و گردی هم به صورت بنی اسرائیل ننشیند . ولی موسی (علیه السلام) به آنها فهماند با اینکه سرانجام پیروز خواهند شد ، اما راه درازی در پیش دارند ، و این پیروزی طبق سنت الهی در سایه استقامت و کوشش و تلاش بدست خواهد آمد ، همانطور که آیه مورد بحث می گوید : موسی گفت امید است پروردگار شما دشمنتان را نابود کند و شما را جانشینان آنها در زمین قرار دهد ( قال عسی ربکم ان یهلک عدوکم و یستخلفکم فی الارض ) . ذکر کلمه عسی ( شاید و امید است ) همانند کلمه لعل که در بسیاری از آیات قرآن آمده است ، در حقیقت اشاره به این است که این پیروزی و موفقیت ، شرائطی دارد که بدون آن شرائط ، به آن نخواهید رسید ( شرح بیشتر در این باره را در ذیل آیه 84 سوره نساء جلد چهارم صفحه 35 مطالعه فرمائید ) .
و در پایان آیه می فرماید : خداوند این نعمتها را به شما خواهد داد و آزادی از دست رفته را به شما برمی گرداند ، تا ببیند چگونه عمل خواهید کرد ( فینظر کیف تعملون ) . یعنی پس از پیروزی ، دوران آزمایش شما شروع خواهد شد ، آزمایش ملتی فاقد همه چیز که در پرتو هدایت الهی همه چیز را پیدا کرده است .
این تعبیر ضمنا اشعاری به این دارد که در آینده از بوته این آزمایش خوب بیرون نخواهید آمد ، و شما هم به هنگام قدرت یافتن همچون دیگران دست به ظلم و فساد خواهید زد .
در روایتی که در کتاب کافی از امام باقر (علیه السلام) نقل شده چنین می خوانیم : قال وجدنا فی کتاب علی صلوات الله علیه ان الارض لله یورثها من یشاء من عباده و العاقبة للمتقین انا و اهلبیتی الذین اورثنا الله الارض و نحن المتقون . در کتاب علی (علیه السلام) چنین یافتیم که پس از تلاوت آیه ان الارض لله یورثها ... فرمود : من و اهلبیتم همان کسانی هستیم که خداوند زمین را به ما منتقل ساخته و مائیم پرهیزگاران .
اشاره به اینکه حکمی که در این آیه ذکر شده است ، یک حکم و یک قانون عمومی است و هم اکنون نیز زمین در واقع از آن پرهیزگاران است .
و لقد اخذنا ءال فرعون بالسنین و نقص من الثمرت لعلهم یذکرون(130) فاذا جاءتهم الحسنة قالوا لنا هذه و ان تصبهم سیئة یطیروا بموسی و من معه الا انما طئرهم عند الله و لکن اکثرهم لا یعلمون(131)
ترجمه : 130 - و ما نزدیکان فرعون ( و قوم او ) را به خشکسالی و کمبود میوه ها گرفتار کردیم شاید متذکر گردند .
131 - اما ( آنها نه تنها پند نگرفتند بلکه ) هنگامی که نیکی ( و نعمت ) به آنها می رسید می گفتند به خاطر خود ماست ! ولی موقعی که بدی ( و بلا ) به آنها می رسید می گفتند از شومی موسی و کسان او است ! بگو سرچشمه همه این فالهای بد نزد خدا است ( و شما را به خاطر اعمال بدتان کیفر می دهد ) اما اکثر آنها نمی دانند .
تفسیر : مجازاتهای بیدار کننده همانطور که در تفسیر آیه 94 از همین سوره گذشت ، یک قانون کلی الهی در مورد تمام پیامبران این بوده است ، که به هنگامی که با مخالفتها روبرو می شدند ، خداوند برای تنبه و بیداری اقوام سرکش ، آنها را گرفتار مشکلات و ناراحتیها می ساخته تا در خود احساس نیاز کنند ، و فطرت توحید که به هنگام رفاه و آسایش زیر پوشش غفلت قرار می گیرد ، آشکار گردد و به ضعف و ناتوانی خویش پی ببرند و متوجه مبدء قادر و توانائی که تمام نعمتها از ناحیه او است بشوند .
در نخستین آیه مورد بحث ، اشاره به همین مطلب در مورد پیروان فرعون می کند و می گوید : ما آل فرعون را به قحطی و خشکسالی و کمبود میوه ها گرفتار ساختیم ، شاید متذکر گردند و بیدار شوند ( و لقد اخذنا آل فرعون بالسنین و نقص من الثمرات لعلهم یذکرون ) .
سنین جمع سنة به معنی سال است ، ولی معمولا هنگامی که با کلمه اخذ ( گرفتن ) به کار می رود ، به معنی گرفتار قحطی و خشکسالی شدن می آید ، بنابراین اخذه السنة ( سال او را گرفت ) یعنی گرفتار خشکسالی شد ، و شاید علت آن این باشد که سالهای قحطی در برابر سالهای عادی و معمولی کم است ، بنابراین اگر منظور از سال ، سالهای عادی باشد ، چیز تازه ای نیست ، و از آن معلوم می شود که منظور سالهای فوق العاده یعنی قحطی است .
کلمه آل در اصل ، اهل بوده و سپس به اصطلاح قلب شده و به این صورت درآمده است ، و اهل به معنی نزدیکان و خاصان انسان است ، اعم از اینکه بستگان نزدیک او باشند و یا همفکران و همگامان و اطرافیان .
با اینکه خشکسالی و قحطی ، دامان همه فرعونیان را گرفت ولی در آیه فوق ، تنها سخن از نزدیکان و خاصان او به میان آمده است ، اشاره به اینکه آنچه مهم است این است که آنها بیدار شوند زیرا نبض سایر مردم به دست آنها است ، آنها هستند که می توانند دیگران را گمراه سازند و یا به راه آورند ، و به همین جهت تنها سخن از آنان به میان آمده ، اگر چه دیگران هم گرفتار همین عواقب بودند .
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که خشکسالی برای مصر بلای بزرگی محسوب می شد ، زیرا مصر یک کشور کاملا کشاورزی بود و خشکسالی همه طبقات آن را تحت فشار شدید قرار می داد ، ولی مسلما آل فرعون که صاحبان اصلی زمینها و منافع آن بودند بیش از همه زیان می دیدند .
ضمنا از آیه فوق معلوم می شود که خشکسالی ، چند سال ادامه یافت زیرا کلمه سنین جمع است ، به خصوص اینکه نقص من الثمرات ( کمبود میوه ها ) نیز به آن اضافه شده ، زیرا خشکسالیهای موقت ممکن است در درختان کمتر اثر بگذارد ، اما هنگامی که طولانی گردد ، درختان را نیز از بین می برد ، این احتمال نیز وجود دارد که علاوه بر خشکسالی ، آفتی میوه های آنها را فرا گرفته باشد .
جمله لعلهم یذکرون گویا اشاره به این نکته است که توجه به حقیقت توحید در روح آدمی از آغاز وجود دارد ، سپس به خاطر تربیتهای نادرست و یا مستی نعمت ، آنرا فراموش می کند ، اما به هنگام گرفتاری در چنگال مشکلات مجددا یادآور می شود و ماده تذکر که به مفهوم یادآوری است ، مناسب همین معنی می باشد .
قابل توجه اینکه در ذیل آیه 94 جمله لعلهم یضرعون ( شاید در پیشگاه خدا خضوع کنند و تسلیم شوند ) آمده ، که در واقع یکی مقدمه دیگری می باشد ، زیرا نخست ، انسان متذکر می شود و بعد در مقام خضوع و تسلیم و یا تقاضا از پروردگار برمی آید .
اما به جای اینکه آل فرعون از این درسهای الهی پند بگیرند ، و از خواب خرگوشی بیدار شوند ، از این موقعیت سوء استفاده کرده و جریان حوادث را به میل خود تفسیر می کردند ، هنگامی که اوضاع بر وفق مراد آنها بود ، و در آرامش و راحتی بودند می گفتند ، این وضع به خاطر نیکی و پاکی و لیاقت ما است ! .
در حقیقت شایسته چنین موقعیتی بوده ایم ( فاذا جائتهم الحسنة قالوا لنا هذه ) اما هنگامی که گرفتار ناراحتی و مشکلی می شدند ، فورا به موسی (علیه السلام) و کسانی که با او بودند ، می بستند و می گفتند : این از شر قدم اینها است ! ( و ان تصبهم سیئة یطیروا بموسی و من معه ) . یطیروا از ماده تطیر به معنی فال بد زدن است ، و ریشه اصلی آن کلمه طیر به معنی پرنده می باشد ، و از آنجا که عرب ، فال بد را غالبا به - وسیله پرندگان می زد ، گاهی صدا کردن کلاغ را به فال بد می گرفت و گاهی پریدن پرنده ای را از دست چپ نشانه تیره روزی می پنداشت کلمه تطیر به معنی فال بد زدن بطور مطلق آمده است .
ولی قرآن در پاسخ آنها می گوید : بدانید که سرچشمه شومیها و ناراحتی هائی که دامان آنها را می گرفت ، از ناحیه پروردگار بوده و خدا می خواسته است که آنها را گرفتار نتیجه شوم اعمالشان بکند ، ولی اکثر آنها نمی دانند ( الا انما طائرهم عند الله و لکن اکثرهم لا یعلمون ) قابل توجه اینکه این طرز تفکر ، مخصوص به فرعونیان نبود ، هم اکنون در میان اقوام خودخواه و گمراه نیز این موضوع به وضوح دیده می شود که برای قلب حقائق و گمراه ساختن وجدان خویش یا دیگران ، هر زمان پیروزی نصیبشان شود آنرا مرهون لیاقت و کاردانی خویش می دانند ، هر چند لیاقت آنها کمترین اثری در آن پیروزی نداشته باشد ، و به عکس هر بدبختی دامنشان را می گیرد فورا به بیگانگان و دستهای مرموز و یا آشکار دشمن نسبت می دهند هر چند خودشان عامل اصلی بدبختی بوده باشند .