حکومت دینی از دیدگاه امام حسین(ع)

یکی از نکات مهمی که در منابع دینی از پایه های مشروعیت حکومت اسلامی به شمار می رود، تأمین حقوق و نیازهای واقعی مردم است که طبعاً رضایت قلبی آنان را به همره دارد.

چکیده

مقاله حاضر تحت عنوان «حکومت دینی از دیدگاه امام حسین (ع)» مروری گذرابر سخنان امام درباره ابعاد مختلف حکومت دینی است که در چهار بخش تنظیم شده است :

بخش اول ، فلسفه و اهداف حکومت را از دیدگاه آن حضرت که چیزی جز حفظ اسلام و حاکمیت قوانین اسلامی به منظور تأمین سعادت دنیوی و اخروی مردم نیست ،مورد اشاره قرار داده است .

بخش دوم ، به خاستگاه الهی حکومت پرداخته . در این بخش با بهره گیری ازکلمات نورانی سالار شهیدان الهی بودن حکومت دینی و منصوب بودن حاکم اسلامی رااز جانب پیامبر مورد تأکید قرار گرفته است . هم چنین حق امام در ولایت و حکومت برجامعه از نقطه نظر شرعی ، عقلی و قانونی تبیین شده است .

بخش سوم ، عهده دار تشریح فقدان مشروعیت حکومت اموی از جنبه های گوناگون است . هم از جنبة غصب حق اهل بیت پیامبر، هم از جهت نوع سیاست ها وعملکرد حکومت و هم از جهت نارضایتی قلبی مردم به ویژه اصحاب و تابعین که از روی ناچاری به حکومت امویان تن داده بودند.

بخش پایانی شرایط حاکم اسلامی را با استفاده از سخنان امام (ع) بر شمرده است که اهم آنها آگاهی از احکام خدا، عامل به کتاب خدا و سنت پیامبر و بر پاکنندة عدالت درجامعه است .

طرح بحث

از دیرباز میان دانشمندان اسلامی بحث است که آیا امام حسین (ع) برای ساقط کردن حکومت اموی و تأسیس حکومت بر حق اسلامی قیام کرد یا چون دستیابی به این هدف را مقدور نمی دانست و از سوی دیگر با حاکمیت یزید بن معاویه ، اساس اسلام به نابودی کشیده می شد، احساس وظیفه کرد تا با ایثار و فداکاری و جانبازی و شهادت درخت اسلام را آبیاری کند.

این دو دیدگاه در طی قرون متمادی طرفدارانی داشته و هر گروهی به بعضی ازسخنان امام استناد جسته و احیاناً بعضی از اسناد تاریخی را که بر خلاف نظر خودیافته اند، توجیه کرده و در صدد پاسخگویی بر آمده اند.

این نوشته در پی نقد و بررسی این دو دیدگاه نبوده و نیست ، چرا که آثار مختلفی دراین زمینه در قالب کتاب و مقاله نوشته شده است .

این مقاله با مرور سخنان امام حسین (ع)، دیدگاه های ایشان را در موضوع «حکومت دینی » به اختصار مطرح می کند تا درآمدی بر تحلیل و بررسی میراث گرانبهای آن حضرت باشد که حیات اسلام به قیام و نهضت او وابسته است .

«الاسلام بدوة محمدی و بقاوة حسینی ». گرچه برای ارائه تصویر کامل از اندیشة سیاسی اسلام باید از همه متون و منابع و سخنان معصومان بهره گرفت ، اما آنچه در این نوشتة کوتاه پی گیری شده ، فقط حکومت دینی از دیدگاه امام حسین (ع) است که طبعاً به کلمات آن بزرگوار مستند خواهد بود.

ناگفته نماند که به منظور تأمین نظر دست اندر کاران محترم همایش ، مبنی برحجم محدود مقالات ، در هر یک از سرفصل ها توضیح مختصری ارائه شده تا دور نمایی از دیدگاه امام حسین (ع) در این موضوع ارائه شده باشد.

فلسفه و اهداف حکومت

بررسی فلسفه و اهداف حکومت از مهم ترین مسائل این مقوله به شمار می رود.می توان با استفاده از سخنان امام دریافت که از دیدگاه آن حضرت فلسفه حکومت در این مکتب «حفظ اسلام » است و بس . حفظ اسلام به معنای نشر و گسترش معارف دین درجامعه و تعمیق عقاید و اخلاق مردم ، تحقق اهداف دین و حاکمیت قوانین و احکام آن درزندگی فردی و اجتماعی انسان است . وقتی که از امام درخواست شد تا با حکومت یزید بن معاویه بیعت کند، فرمود: «انا لله انا الیه راجعون و علی الاسلام السلام قد بلیت الامه براع مثل یزید»

این سخن به این معناست که حاکمیت جامعه باید به دست کسی باشد و به گونه ای باشد که در پرتو آن اسلام نشر و گسترش یابد. در حالی که با قدرت شخصی چون یزید باید فاتحه اسلام را خواند. آیا در یک جامعه اسلامی مردم مسلمان بالاخص رجال وشخصیت های موجة جامعه که امید مردم اند و مهمتر از آن شخصیتی چون حسین بن علی (ع) که انتسابش به پیامبر اسلام مهمترین وجهة شخصیت اوست ، می توانند در برابرچنین خطری بی تفاوت بوده و سکوت اختیار کنند؟ به همین دلیل بود که امام در برابرکسانی که از آن حضرت خواستند سکوت اختیار کند و اگر با یزید بیعت هم نمی کند، لااقل مخالفت نکرده و انزوا اختیار نماید، فرمود: «اف لهذا الکلام ابداً مادامت السموات والارض »

امام برای حکومت اهدافی ترسیم نموده که هیچ یک از آنها در زمان حاکمیت امویان تحقق نداشت . آشنایی با این اهداف بیش از پیش ما را با نگاه پیشوایان معصوم به مقولة حکومت و امتیاز آن از مکاتب دیگر آشنا می سازد. امام بر خلاف مکاتب سیاسی رایج دنیا، اهداف حکومت را بسیار فراتر از تأمین رفاه و امنیت دنیوی و معیشتی مردم می داند. امام در واپسین فراز سخنرانی مهمی که در اواخر عمر معاویه در موسم حج وسرزمین منی و با حضور صدها تن از رجال و شخصیت های مذهبی و سیاسی عصرخویش ایراد کرده و اهداف خود را از تلاش برای به دست گرفتن حکومت چنین ترسیم می کند:

«اللهم انک تعلم انه لم یکن ما کان منّا تنافساً فی سلطان و لا التماساً من فضول الحطام و لکن لنری المعالم من دینک و نظهر الاصلاح فی بلادک و یأمن المظلومون من عبادک و یعمل بفوائهنک و سننک و احکامک »

امام پس از بیان این نکته که نه به دنبال سلطنت و ریاست بر مردم هستیم و نه درپی رسیدن به ثروت و مال دنیا، اهداف خود را تعیین می کند:

1- آشکار کردن نشانه های دین تو؛

2- اصلاح زمین تو؛

3- ایجاد امنیت برای بندگان مظلوم تو؛

4- عمل کردن به واجبات ، سنتها و احکام و قوانین تو.

از بیان امام استفاده می شود که امویان نه تنها هیچ یک از امور یاد شده را درجامعه فراهم نساختند، بلکه بیشترین تلاش خود را در جهت مقابله با آن به کار بستند.مبارزه با نشانه های دین خدا، فساد در زمین ، ستم به مردم و حتی سلب امنیت ازستمدیدگان که حق اعتراض هم نداشتند و جایگزین کردن سنت های عصر جاهلیت به جای احکام و قوانین و سنن الهی ، بخشی از اعمال حکومت های غاصب به ویژه امویان بود.

در این باره در بخش های بعدی مقاله در بحث «مشروعیت حکومت » سخن خواهیم گفت . در این جا تنها به یک نمونه اشاره می شود که امام در یکی از سخنرانی های خود با مردم رفتار امویان را متذکر می شود که اینان اهل پیروی از شیطان ، ترک اطاعت خدا، فساد در زمین ، تعطیل و ابطال حدود الهی ، زیر پانهادن قوانین الهی همچون شرب خمر و غارب اموال مساکین اند.

این اعمال را مجوزی برای قیام و مبارزه با چنین حکومتی می شمارند که خودبحث جداگانه ای می طلبد که حق شورش و مخالفت با حکومت برای مردم بالاخص خواص جامعه در چه شرایطی مشروع است ؟ امام پس از برشماری موارد یاد شده می افزاید: «انا اولی من قام بنصرة دین الله و اعزاز شرعه و الجهاد فی سبیه لتکون کلمة الله هی العلیا»

این جمله به روشنی فلسفة حکومت را از دیدگاه امام روشن می سازد: «برتری کلمه الله»

کوفیان نیز پس از شهادت امام مجتبی (ع) بارها از حسین بن علی (ع) خواستند،علم قیام و مبارزه را بلند کرد و پس از مرگ معاویه او را به کوفه دعوت کردند و خواستاراحیای نشانه های حق و حقیقت و از بین بردن بدعت ها بودند. بدعت هایی که در طول سالیان متمادی ، حکومت های نامشروع و نالایق در جامعه رواج دادند و کیان دین راتهدید کردند.

در این میان مهمترین اهداف حکومت از نظر امام ، هدایت ، رشد و پیشرفت معنوی و کمالات اخلاقی مردم بود که در پرتو حاکمیت افراد شایسته و تحقق عدالت اجتماعی میسر بود. از این رو بارها از شایستگی اهل بیت پیغمبر برای تحقق آرمان ها وآرزوهای رسول خدا9 سخن می گفت .

در حالی که حکومت های پس از پیامبر، به ویژه امویان نه تنها در چنین فکری نبودند، بلکه با ظلم و تجاوز به حقوق مردم به دنبال ریاست ، قدرت و ثروت بودند.

«سخن اهل بیت اولی بولایة هذا الامر علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم والسائرین فیکم بالجور و العدوان »

مشروعیت الهی حکومت

از مسائل مهمی که در مقاطع مختلف زندگی امام در لابه لای سخنان حضرت به چشم می خورد، «جنبة الهی و دینی حکومت » است .

گرچه جنبة الهی حکومت و منصوب بودن جانشینان پیغمبر از ضروریات مکتب شیعه به شمار می رود، اما چون در سال های اخیر افراد ناآگاه و فریفته مکاتب سیاسی دنیایا مغرض از سکولار بودن حکومت ، حتی در زمان حضور امام معصوم سخن می گویند و درصددند تا جنبة الهی و آسمانی حکومت را به هر نحوی انکار نمایند، پرداختن به این بحث از دیدگاه امام حسین (ع) ضروری به نظر می رسد.

در جای جای سخنان امام حسین (ع)، حتی پس از رحلت پیامبر که در سنین کودکی به سر می برد و با خلفا به مباحثه می پرداخت تا وقتی که بر علیه حکومت یزید قیام کرد و جان در راه آرمان الهی اش فدا نمود؛ این نکته مشهود است که حکومت جایگاه ومنصبی الهی و دینی است ، هر چند مردم نیز در آن نقشی اساسی دارند.

اهل بیت : منصوب رسول خدا

امام پس از رحلت پیامبر ضمن احتجاج با خلیفة اول ، پدرش علی بن ابی طالب را «امیرالمؤمنین » خواند و آن را تعهدی الهی شمرد که پیامبر در زمان حیاتش ازجانب خدا در غدیر خم بر مردم نهاده است و مردم به خاطر همان تعهد الهی وظیفه و حق دارند که از نعمت حکومت علی (ع) برخوردار بوده و از آن حضرت پیروی کنند.

حسین بن علی (ع) در این بحث ، خلیفه را به بیعت مردم با علی (ع) از زمان پیغمبر متذکر می شود، چه اینکه همین احتجاج را با خلیفة دوم نیز در تاریخ نقل کرده اند. فرزند پیامبر در مقام بحث با خلیفة دوم اظهار داشت : «پدرم از زمان پیغمبر برمردم بیعت دارد، آن را جبرئیل از نزد خدا آورده است .»

امام حکومت را حق اهل بیت پیامبر می دانست که به امر الهی توسط آن حضرت به مردم ابلاغ شده و مردم با بیعت خویش آن را پذیرفته وعدة تحقق آن را داده اند. امام معتقد بود که خلیفة نخست او را بدون هیچ «حجتی از سوی پیامبر» و «بدون رضایت آل محمد» به خلافت برگزید. از این سخن برمی آید که کسی که بر مسند خلافت پیغمبرتکیه می زند، باید از سوی آن حضرت که مستخلف عنه است ، حجت و دلیل روشن داشته و رضایت خاندان پیغمبر را - که به فرموده رسول خدا، همان رضایت خدا و پیغمبر است -همراه داشته باشد.

در همین مباحثه از ویژگی های حاکم اسلامی و نقش مردم در حکومت سخن می گوید که در جای خود بدان خواهیم پرداخت .

فرزند پیغمبر حکومت را حق پدرش علی بن ابی طالب می دانست ، بدین جهت که وی وصی رسول خداست . هنگامی که در جنگ صفین دغل بازان برای ایجاد رخنه درسپاه علی (ع) به خدعه و نیرنگ رو آورده و نزد حسین بن علی آمدند و از وی خواستند تاپدرش را از خلافت خلع کند تا با او بیعت کنند، حضرت با هوشیاری در برابر این توطئه ایستاد و فرمود:«من هرگز به خدا و رسول خدا و وصی پیامبر ناسپاسی نمی کنم .»

در این جا سخن حضرت «خیانت به پدر» نیست ، بلکه چنین عملی را خیانت به خدا، پیغمبر و وصی او می شمارد. و این جمله حاکی از دیدگاه حسین بن علی به مقوله حکومت است که جنبة الهی و دینی دارد و خیانت به حاکم اسلامی خیانت به خدا ورسول اوست .

سخنرانی امام در سرزمین منا

امام در سخنرانی معروف خود در منی که توسط یکی از اصحاب گرانقدر آن حضرت در همان مجلس نقل شده - سلیم بن قیس هلالی - و در تاریخ ثبت شده ، همة شواهد و قرائنی را که از قرآن و احادیث پیغمبر در حق اهل بیت پیامبر در امر حکومت ورهبری جامعه دلالت دارد، بر شمرد و حاضران را که رجال و شخصیت های سرشناس زمان خود بودند، سوگند داد که آیا این سخنان را در حق خاندان پیغمبر از زبان آن حضرت شنیده اید یا نه ؟ و در همة موارد اصحاب حاضر در مجلس شهادت دادند که آن را ازشخص پیغمبر، و تابعین گواهی دادند که آن را از اصحاب مورد وثوق پیامبر شنیده اند.

امام در این سخنرانی تصریح کرده که از خوف کهنه شدن حق اهل بیت پیغمبر درامر حکومت و رهبری جامعه ، و فراموش شدن این حق الهی به شهر و دیار خود بازگشته واز اصحاب می خواهد این حق را که توسط قدرت طلبان و سیاست بازان در طول سالیان دراز غصب شده و به تدریج در بین مردم رو به فراموشی است ، زنده کنند، به افراد مورداعتماد خود از این حق سخن بگویند تا نسل های حاضر در آینده آن را فراموش نکنند ودر موقعیت مناسب این حق در جایگاه واقعی خود قرار گیرد.

امام از حاضران به خاطر آن که حق منصوبین از جانب خود را در امر حکومت ورهبری جامعه ، از غاصبان مطالبه نمی کنند، انتقاد نموده و سستی ایشان را در مقابله باحکومت های نامشروع ، عامل وضعیت ناهنجار جامعه می شمارد. «لانکّم بلّغتم من کرامة الله منزلة فضّلتم بها و من یعرف بالله لاتکرمون ...»

فقهای شیعه از بعضی جملات این خطبه استفاده کرده اند که جنبه الهی بودن منصب حکومت اسلامی اختصاص به امام معصوم در عصر حضور ندارد، بلکه در عصرغیبت نیز علما و دین شناسان از سوی امام معصوم به نیابت عهده دار امر حکومت اند.

امام حسین (ع) در یکی از فرازهای این خطبه می فرماید: «ان مجاری الامور بیدالعلماء بالله الامناء علی حلاله و حرامه ».

گرچه بعضی از فقیهان ، تعبیر «علماء بالله » را مخصوص ائمه اطهار دانسته اند،اما پارة دیگری از فقها به این برداشت اشکال گرفته و آن را تعبیری اعم دانسته اند.

حتی در همین خطبه نیز شواهدی وجود دارد که نشان می دهد این تعبیر اعم است . چون امام پس از آن که خواص جامعه را در عصر خویش مخاطب قرار داده و نعمت مقام و موقعیت اجتماعی آنان را در بین مردم مسؤلیت ساز خوانده ، سپس به صورت «قاعده ای کلی » جملة یاد شده را بر زبان رانده است و حتی این منزلت را شأن آنان دانسته که توسط امویان سلب شده است .

سخنرانی امام در سرزمین منا

تصرف در بیت المال

پس از آن که معلوم شد که امام برای حکومت منشأ الهی و دینی قائل بود وحکومت را حق الهی ، عقلی و قانونی خود می دانست ، تصرفات آن حضرت در بیت المال مسلمین در دوران حاکمیت معاویه و یزید روشن می شود. از امام باقر(ع) نقل شده که حسنین 8 عطایای زورگویان را می پذیرفتند، چون حق آنها بود و بر ستمگران حرام بود.

امام در زمان حیات معاویه اموالی را که کاروانی برای معاویه می برد، مصادره کرد وطی نامه ای آن را به اطلاع وی رساند.

همچنین در زمان حکومت یزید وقتی که از مکه به سمت عراق حرکت کرد، درتنعیم با کاروانی روبه رو شد که هدایایی از طرف کارگزار حکومت در یمن برای یزید به شام می برد، همه هدایا را مصادره نمود. علامه مجلسی با نقل این ماجرا می افزاید: «لان حکم امور المسلمین الیه .»

حکومت امری و فقدان مشروعیت

با توجه به مشروعیتی که از جهات مختلف برای اهل بیت پیامبر در حاکمیت جامعه قائل بود، طبعاً حاکمان را غاصب حکومت الهی ، قانونی ایشان می دانست .بیشترین بیانات امام در این عرصه دربارة عدم مشروعیت حکومت امویان است . امام ،حکومت معاویه را تنها به خاطر قرار دادی که امام محتبی به ناچار موقتاً به وی واگذار کرد.به تصمیم برادرش به عنوان امام زمانش احترام می گذاشت و پس از شهادت ایشان نیزمصلحت را در تحمل حکومت وی تا زمان مرگش می دید، اما هم به لحاظ شخصیت معاویه و هم به لحاظ عملکرد وی ، حکومتش را نامشروع می دانست و از بیان این مطلب در جلسات خصوصی و در نامه ها و دیدارهای خود با معاویه ابایی نداشت . از میراث به جای مانده از امام حسین (ع) استفاده می شود که حکومت امویان از سه جهت فاقدمشروعیت بود:

1- غصب حق اهل بیت پیامبر

چون حکومت در مکتب تشیع جنبه الهی داشته و به نصب از سوی پیامبر نیازداشت ، حکومت هایی که از این پشتوانه بی بهره بودند، مشروعیتی نداشتند. و امویان نه تنها از چنین پایگاهی بی بهره بودند، بلکه پیامبر اختصاصاً خلافت خود را بر آنان حرام ساخته و فرموده بود: «ان الخلافة محرمة علی آل ابی سفیان ». چنان که در زبان حیات خود نیز ایشان را که در فتح ملکه و از ترس جان خود ظاهراً اسلام آوردند و به آزاد شدگان رسول خدا شهرت داشتند (طلقاء)، از قرار گرفتن در مراکز قدرت و نفوذ و دستیابی به بیت المال بر حذر می داشت و اجازة رسیدن به مناصب اجتماعی و سیاسی را به آنان نمی داد. امام حسین (ع) نیز به این واقعیت که ایشان از ترس و در ظاهر مسلمان شدند تااز مجازات اعمال گذشته خود نجات یابند، واقف بود. و حتی معاویه را به خاطر گفتار وکردارش از همین اسلام ظاهری هم مرتد می دانست .

و بارها در پاسخ کسانی که از حضرت می خواستند که به مخالفت با حکومت یزیدبر نخیزد و بیعت کند، فرمود: «چگونه می توانم خلافت خاندانی را به رسمیت بشناسم که پیامبر درباره آنان چنین فرموده و خلافت را برایشان حرام کرده است ؟

امام در سخنرانی معروف خود در منی ' به وضوح از فقدان مشروعیت حکومت سخن می گوید. او را طغیان گری می خواند که با حیله و نیرنگ حکومت را به چنگ آورده ورفتار ظالمانه و جنایتکارانه او را با اهل بیت پیامبر و شیعیان آنان گوشزد می کند.

2- سیاست ها و رفتارهای حکومتی

دومین عامل فقدان مشروعیت حکومت اموی به سیاست ها و رفتارهای حکومتی آنان مربوط می شود. حاکم اسلامی علاوه بر انتسابش به وحی و رسالت ، باید عامل به کتاب خدا، به دنبال عدالت اجتماعی ، حاکمیت احکام و قوانین اسلامی ، اجرای حق وحقیقت و ادای حقوق مردم باشد.

ویژگی هایی که در سخنان امام حسین تبلور یافته است ،«و لعمری ما الامام الاّالعامل بالکتاب و الآخذ بالقسط والدائن بالحق و الحابس نفسه علی ذات الله»

در حالی که حاکمان اموی اصول و مبانی مملکت داری شان بر بدعت گذاری دردین ، خیانت ، خدعه و فریب افکار عمومی ، ظلم و ستم ، پیمان شکنی ، جنایت و آدم کشی ،غارت بیت المال بود و هر کدام از این رفتارها کافی است تا حاکم اسلامی را از شرایطی که باید از آن برخوردار باشد، ساقط کند و مشروعیتش را سلب نماید.

این واقعیت نه تنها بر شخصیتی چون امام روشن بود، بلکه بسیاری از رجال وشخصیت های مذهبی و سیاسی آن روز نیز بدان واقف بودند، کوفیان در نامه های خود به امام حسین و دعوت آن حضرت به کوفه ، بخشی از اعمال و رفتار امویان را برشمرده اند.

نیرنگ و حیله ، غضب بیت المال ، حکمرانی بر مردم بدون رضایت خداوند، کشتن نیکان امت ، پرداخت اموال به ستمگران .

3- فقدان رضایت قلبی مردم

آنچه که در مکاتب سیاسی امروز دنیا تحت عنوان دموکراسی و رأی اکثریت مردم مطرح می شود، درواقع به اعتراف نخبگان آن جوامع ، حاکمیت سرمایه داران است که صاحب اصلی قدرت و ثروت اند، ولی با ابزارهای تبلیغاتی خود وانمود می کنند که اکثریت مردم حکومت می کنند.

صرف نظر از بعضی تفاوت ها، حکومت معاویه به خاطر فریب بخشی از افکارعمومی و ایجاد رعب و وحشت در بخشی دیگر که ظاهراً حمایت اکثریت مردم را دراختیار داشت ، ممکن است از نظر ظاهربینان حکومتی دموکراتیک به شمار رود، امام درحقیقت حکومتی استبدادی بود و این واقعیت را نه تنها امام حسین ، بلکه بسیاری ازخواص نیز بدان واقف بوده و هرگاه فرصتی و فضایی پیدا می کردند، در جلسات خصوصی یا عمومی مطرح می کردند.

قتل بسیاری از نیکان توسط معاویه نیز به خاطر اعتراض به عملکرد حکومت گواه صادقی بر این مطلب است . توجه به مردم و رضایت آنان از ابتدا در کلمات امام حسین (ع) به چشم می خورد.

هنگامی که خلیفه دوم پس از پیامبر، انتخاب مردم را علت تصدی حکومت خودشمرد، حسین بن علی در پاسخ او فرمود: «کدام مردم تو را امیر کردند؟»

خلیفه از این سخن ناراحت شد و شکایت نزد علی (ع) برد که فرزندت به من چنین می گوید.

یکی از نقاط اختلاف و عوامل مخالفت امام و شخصیتهای دیگر با معاویه این بودکه تو بر خلاف نظر رسول خدا و سیره و سنت خلفای پیشین ، همچنین با زیر پا نهادن قرارداد صلح با امام مجتبی فرزند نالایقت را به جانشینی برگزیده ای و با تهدید و تطمیع از مردم بیعت می گیری .

معاویه به کارگزارنش دستور داده بود که به هر قیمتی از مردم برای یزید بیعت بگیرند. امویان در شام و بسیاری از سرزمین های اسلامی مشکل چندانی احساس نمی کردند، چون به مدت بیست سال به میل خود اسلام را معرفی کرده بودند، اما درشهرهایی چون مکه و مدینه و کوفه و بصره که مردم حکومت پیامبر و خلفای بعد از پیامبربالاخص امام علی (ع) را دیده بودند، با مشکل جدی رو به رو بودند.

سعید بن عاص والی مدینه با خشونت تمام از مردم بیعت می گرفت ، چرا که اکثرمردم مدینه بالاخص بنی هاشم زیر بار بیعت با یزید نمی رفتند.

شاید علت توصیه امام به پیروانش مبنی بر این که باید تا مرگ معاویه صبر کنید،به همین جهت بود که معاویه با رعایت ظواهر امر به هر قیمتی بسیاری از مردم را راضی نگاه داشته بود. روسای قبایل را با درهم و دینار و آنان نیز افراد قبیله را مطیع خود وحکومت ساخته بودند.

قیام بر علیه چنین حکومتی که خلاف هایش علنی نشده و تحت پوشش دین ومصالح اسلام و مسلمین عملی می کرد، دشوار بود. بسیاری از مردم گرچه بر اثر تهدید یاتطمیع امویان از حکومت پیروی می کردند، اما علاقه ای به آنان نداشتند. این مطلب ازواضحات تاریخ است که بسیاری از مسافران که با کاروان حسینی رو به رو شده و ازعزیمت آن حضرت به سوی عراق آگاه می شدند، می گفتند: «قلوبهم معک و سیوفهم علیک »

امام نیز در شب عاشورا خطاب به یاران خود فرمود:«شما به این دلیل مرا همراهی کردید که می دانستید ما به سوی جماعتی می رویم که با زبان ها و قلب هایشان با ما بیعت کردند و این که ماجرا بر عکس شده ....»

رجال مذهبی و سیاسی در مسئله جانشینی یزید از این که خلافت را سلطنتی موروثی نماید، به شدت ناراحت و نگران بودند، وقتی از او می خواستند که به شیوة پیامبررفتار کند که خلافت را به مردم واگذار کرد (از نظر افرادی چون عبدالله بن زبیر که با معاویه سخن می گفتند، پیامبر برای خود جانشینی تعیین نکرد)، او پاسخ می داد: چون شخصی مانند ابوبکر در میان شما نیست ، اگر خلافت را به مردم واگذار کنم ، اختلاف پیش می آید وروی یک نفر توافق صورت نمی گیرد.

وقتی به او پیشنهاد شد که مثل خلیفه اول حکومت را به شخص غیر از قوم و قبیلة خود واگذار کند، یا مثل خلیفة دوم امر خلافت را به شورایی بزرگان واگذار نماید، عصبانی شد و آنان را تهدید کرد و بالاخره با فریب و نیرنگ به دروغ به مردم گفت : بزرگان شما بایزید بیعت کردند!

«رضایت مردم » در نظام سیاسی اسلام از اصول مهمی است که علاوه بر وجود آن در اصل بیعت با حاکم در استمرار حکومت نیز اهمیت دارد. امام علی (ع) در نامة خود به مالک اشتر نیز او را به تأمین رضایت توده های مردم توصیه می کند.

یکی از اشراف بصره پس از مرگ معاویه به رؤسای قبایل این شهر گفت : «اکنون پسر او یزید شراب خوار و سرآمد تباهی ها ادعای خلافت بر مسلمین می کند و بدون رضایت آنان آرزوی امارت دارد، با اینکه از صبر و بردباری اندک و دانش کم برخوردار است و در شناخت حق از جای پای خود نیز خبر ندارد.»

شرایط حاکم اسلامی

آخرین بحثی که در این موضوع قابل توجه است ، «شرایط و ویژگی های حاکم اسلامی » است . بخشی از کلمات امام حسین (ع) به این موضوع اختصاص دارد که برای تکمیل بحث ، مروری گذرا به بعضی از آنها می کنیم :

1- آگاهی از احکام خدا

ویژگی یاد شده با توجه به فلسفه و اهداف حکومت در اسلام بی نیاز از توضیح است ، حکومتی که فلسفه اش حفظ اسلام و هدفش حاکمیت احکام و قوانین دینی باشد تادر پرتو آن سعادت دنیا و آخرت مردم تأمین شود، بدیهی است که در رأسش کسی قرارگیرد که از احکام خدا آگاهی کامل داشته باشد.

یکی از محورهای مخالفت حسین بن علی (ع) با خلفا همین نکته بود. حضرت دریک گفتگو خطاب به خلیفة دوم اظهار داشت : «صرت الحاکم علیهم بکتاب نزل فیهم لاتعرف معجمه و لاتدری تأویله الاّ سماع الا' ذان .» یعنی تو بر آنان حاکم شدی ، آن هم حکومت با کتابی که در خاندان محمد فرود آمد و تو از نکات سربسته و تأویل آن جزشنیدن به گوش ها چیزی نمی دانی .

خلفای بعد از پیغمبر بارها به منظور اطلاع از احکام خدا در مسائل مختلف و موردابتلای حکومت به سراغ علی بن ابی طالب (ع) می رفتند.

وقتی که خلفای نخست چنین وضعیتی داشتند، وضع حاکمان اموی همچون معاویه و یزید روشن بود.

یکی از عللی که امام حسین (ع) حکومت را حق خود می دانست ، همین بود که او ازخاندان وحی و رسالت بوده و آگاهترین فرد زمان خود به احکام خداست . چه این که درجمع رجال و شخصیت های مذهبی و سیاسی در سرزمین منی ' فرمود: امور باید به دست «عالمان بالله» باشد که امین حلال و حرام خدا هستند و در زمان حضور مصداق بارز آن امام معصوم است .

این حقیقت نه تنها مقبول دوستان و شیعیان امام بود، بلکه از سوی دشمنان آن حضرت نیز تردیدی در آن وجود نداشت . یزید بن مسعود از بزرگان بصره در دعوت ازرؤسای قبایل برای یاری فرزند پیغمبر، گفت :

«... این حسین بن علی فرزند رسول خدا، صاحب شرافتی پایدار و اندیشه ای استوار است که فضیلت او در بیان نگنجد و دانش او پایان نگیرد...»

معاویه نیز وقتی خبر مخالفت امام حسین (ع) با ولایت عهدی یزید را شنید،نامه ای به آن حضرت نوشت : «... شایسته ترین مردم در وفاداری به کسی که با او بیعت شده ، کسی است که در بزرگی و شرافت و منزلتی که نزد خدا دارد، چون تو باشد»

2- عامل به کتاب خدا و سنت پیامبر

ویژگی دوم حاکم اسلامی آن است که در برابر دستورهای خدا و پیغمبر او تسلیم باشد و به دلخواه خود و مصلحت سنجی های بی اساس ، حریم قوانین و مقررات الهی رانشکند و بدعت در دین نگذارد.

امام در نامه خود به کوفیان یکی از ویژگی های رهبری جامعه را «عمل به قرآن » و«وقف خود در راه خدا» معرفی می کند: «فلعمری ما الامام بالکتاب و الاخذ بالقسط والدائن بالحق و الجالس نفسه علی ذات الله»

متأسفانه بسیاری از حاکمان پس از رحلت پیامبر به این آفت دچار شدند. یکی ازمحورهای مخالفت امام حسین (ع) و بسیاری از شخصیت های موجه آن زمان با خلفابه خصوص امویان بدعت گزاری ایشان در دین خدا بود. ابوذر در سرزمین شام با ابرازنارضایتی از رفتار و عملکرد کارگزاران حکومتی می گوید:

«حاکمان اعمال قبیح انجام دادند، اعمالی که نمونه آنها را قبلاً ندیده بودیم . مثل خاموش کردن سنتی ، زنده نگاه داشتن بدعتی و سخنگوی حقی که دروغگو شمردند وبخشش های بدون رعایت تقوا...»

وی به مردم توصیح می کرد«اگر چیزهای نوظهوری را که سابقه دینی برای آنهاسراغ ندارید، پایه گذاری کردند، از آنان فاصله بگیرید و آنان را سرزنش کنید، هر چند به شکنجه و محرومیت و تبعید شما بیانجامد.»

امام حسین (ع) در نامة شدید اللحن خود به معاویه ضمن یادآوری جنایات او، وی را در ماجرای زیاد ابن ابیه مورد سرزنش قرار می دهد که آیا تو نبودی که سنت - رسول خدا را عمداً ترک کردی و هوای نفست را پیروی نمودی ؟ «فترکت سنته رسول الله واتبّعت هواک بغیر هدی من الله؟»

همه کسانی که با امویان مخالف بودند، یکی از مهمترین سیاست های حکومت آنان را «بدعت گزاری در دین » می دانستند. و بزرگترین آنها نیز «بدعت سلطنتی کردن خلافت پیغمبر» بود که مورد اعتراض بسیاری از بزرگان قرار گرفت . امام حسین (ع) نیزقیام خود را به کلامی از رسول خدا(ص) مستند ساخت که «من رأی سلطاناً جائراً مستحلّالحرم الله، ناکشاً لعهد الله، مخالفاً لسنة رسول الله، یعمل فی عبادالله بالاثم و العدوان فلم یغیّر علیه بفعل و لاقول ، کان حقاً علی الله ان یدخله مدخله » یعنی کسی که سلطان ستمگری را ببیند که حرام های خدا را حلال کرده ، عهد و پیمان خدا را شکسته ، با سنت رسول خدا مخالفت نموده ، دربارة بندگان خدا بر اساس گناه و تجاوز رفتار می کند و با کردارو گفتار خود به مقابله با او برنخیزد، شایسته است که خداوند او را نیز در همان جایگاهی قرار دهد که آن سلطان ستمگر را قرار داده است .

چنان که حضرت در نامه خود به اشراف بصره مبنای دعوت خود را از آنان «عمل به کتاب خدا و سنت پیامبر او» قرار می دهد، چرا که «سنت پیامبر از بین رفته و بدعت ها احیاشده است ».

3- برپاکننده عدالت

خصوصیت دیگر حاکم اسلامی آن است که حقیقتاً به دنبال تحقق عدالت درجامعه باشد، بدیهی است کسانی که خود وارسته از هواها و هوسها نباشند، قادر به تحقق این هدف مهم در جامعه نخواهند بود. یکی از اشکالات امام حسین به خلیفه دوم این بود: «المخطی ء و المصیب عندک سواء»

سخنان حسین بن علی (ع) با خلفای بعد از پیغمبر و محورهای مخالفت او با آنان نشان می دهد که چه مسائلی از نظر آن حضرت دارای اهمیت بوده که از سنین نوجوانی نسبت به آنها از خود حساسیت نشان می داد.

«حق اهل بیت پیامبر در امر حکومت »، «نقض عدالت و رواج تبعیض در جامعه »،«نقض حقوق واقعی مردم و بدون رضایت قلبی بر آنان حکمرانی کردن » از جملة محورهای اعتراض حسین بن علی به خلیفة دوم است .

در زمینه تبعیض و بی عدالتی ، حاکمان اموی گوی سبقت را از دیگران ربوده بودند. دستور العمل معروف معاویه به زیاد بن ابیه کارگزار وی در کوفه مبنی بر تحقیرعجم ها و محروم کردن آنان از حقوق اجتماعی یک نمونه از خروار است .

از دیدگاه امام حسین (ع)، «اقامه قسط و عدالت » و «اجرای حق » از مهم ترین وظایف امام و رهبر جامعه است که حضرت در نامة خود به کوفیان آن را یادآوری می شودکه پیشتر نقل شد.