حیا، شرط وجود ایمان

مساله شرم و حیا در بعضى از موارد ممدوح است و حتى امام صادق علیه السلام در توحید مفضل خطاب به او، مساله حیا، شرم و آزرم را از مختصات بشر شمرده و مى فرمایند:
اءُنظُر یا مفضّلُ الى ما خُصَّ به الانسان دون جمیع الحیوان مِن هذا الخلق ، الجلیل قَدرهُ، العَظیم غِناؤُه ، اءعنى الحیاءَ، فلولاه لم یُقرَضَیف ، و لم یُوفَ بالعَدَاتِ، و لم تُقضَ الحوائج ، و لم یُتَحَرَّ الجمیل ، و لم یُتَنَکَّبِ القبیح فى شى ء من الاشیاء، حتَّى اءنَّ کثیرا منَ الاُمور المُفتَرِضَةِ ایضا انَّمَا یُفعَل للحیاء، فانَّ منَ النَّاس مَن لولا الحیاء لَم یَرعَ حقَّ والدیه ، و لم یَصِل ذارحم ، و لم یُؤَدِّ اءمانة ، و لم یَعِفَّ عن فاحشة ⁽⁵¹⁴⁾.
تعبیر امام علیه السلام این است که فقط انسان از این سرمایه الهى و خداداى بهره مند شده است و دیگر مخلوقات از این سرمایه محرومند. به این خلق و خویى که قدر و منزلتش بسیار بالا و سرشار از غنا و توانایى است حیا توجه کند. خلاصه امام صادق علیه السلام در این بیانشان حیا را از مختصات انسان و یکى از سرمایه هاى ارزشمند خدادادى تلقى مى کنند. بعد به فوایدى که بر این نعمت الهى مترتب است اشاره کرده و مى فرمایند:
اگر حیا نبود، انسان هیچ مهمانى را اکرام نمى کرد. این حیاست که وقتى مهمانى وارد منزل مى شود، انسان را وادار مى کند که او را اکرام کند. اگر حیا نبود، انسان ها به وعده هاى خود وفا نمى کردند؛ چون پیمان شکنى با طبیعت و رفاه طلبى انسان سازگارتر است . اگر حیا نبود، انسان نسبت به خواهش ها و خواسته هاى دیگران بى اعتنا شده ، به دنبال خوبى ها حرکت نمى کرد و از بدى ها پروا نمى داشت .
علاوه بر فوایدى که امام علیه السلام براى حیا ذکر مى کنند، مى فرمایند که اگر حیا نبود، انسان بسیارى از واجبات را انجام نمى داد؛ گرچه ریشه و انگیزه انجام دادن آنها حیا نیست . اگر حیا نبود بسیارى از انسان ها نسبت به رعایت حقّ والدین بى تفاوت مى شدند و به دیدن ارحام نمى رفتند. صله رحم نمى کردند. بسیارى از افراد در شادى ها و غم هاى دیگران به این دلیل شرکت مى کنند که ممکن است فردا خود دچار شادى یا غمى شوند و دیگرى نیز دعوت او را اجابت نکند و خجالت بکشد.
حضرت در ادامه مى فرمایند: اگر حیا نبود انسان ها امانت ها و اموال دیگران را پس نمى دادند و از بدى ها و فواحش ‍ پرهیز نمى کردند.
روایت دیگرى از امیرالمؤ منین علیه السلام وارد شده است که فرمودند:
مَن قَلَّ حیاء، قَلَّ ورعه ⁽⁵¹⁵⁾.
((کسى که حیاى او کمتر باشد، تورعش از گناه کمتر خواهد بود)).
همچنین مى فرمایند:
الحیاء یَصُدُّ عن فعل القبیح ⁽⁵¹⁶⁾.
((نتیجه حیا، خوددارى از ارتکاب افعال زشت است )).
در جامع ترین جمله ممکن ، از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرموده اند:
لا ایمان لِمَن لا حیاء له ⁽⁵¹⁷⁾.
((آن که حیا ندارد، ایمان ندارد)).
حضرت در روایت دیگرى ، مى فرمایند:
الحیاء و الایمان مقرونان فى قرن فاذا ذَهَبَ اءحدهما تَبِعَهُ صاحبه ⁽⁵¹⁸⁾.
((حیا و ایمان ، همواره با یکدیگر در یک خانه ساکنند. اگر یکى باشد و به تبع آن ، دیگرى هم خواهد بود. - یعنى وقتى انسانى فاقد خصیصه حیا و شرم شد به تبع آن ، نسبت به تعبدیات و معتقدات دینى نیز تقید نخواهد داشت -)).
حیا به این معنى است که انسان به جاى این که از مجازات و قانون وحشت داشته باشد، از نگاه هاى ملامت بار دیگران بترسد و از بدنامى پرهیز داشته باشد.
ترس از بدنامى و اشتهار، باعث مى شود بسیارى از اعمال زشت را انجام ندهد. در اینجا حیا به معناى خصیصه و صفتى نیست که به عنوان یک ملکه حاکم در انسان رسوخ پیدا کرده و انسان را از ورود به اجتماع بازدارد و از معاشرت با دیگران ممانعت کند. خجالت و ترس باعث مى شود که انسان در انجام وظایف انسانى خود تعلل کند. حیا به این معنا یکى از رذایل اخلاقى است . حیا تا جایى ارزش دارد که انسان را از ارتکاب زشتى ها بازدارد. اما اگر از حد گذشت و باعث شد که حالت خجالت ، شرم و آزرم در انسان شکل گرفته شود و او را به انزوا و گوشه گیرى سوق دهد. براى جامعه و فرد مضر خواهد بود. هم در آیات کریمه قرآن و هم در روایات اهل بیت علیهم السلام حدودى براى آن ذکر شده است . از جمله در سوره مبارکه احزاب آمده است :
واللَّه لا یستحیى مِنَ الحقِّ⁽⁵¹⁹⁾.
((خداوند از بیان حقایق حیا نمى کند)).
بر این اساس تخلق مؤ من به اخلاق الهى اقتضا مى کند که انسان از رویارویى با حقایق پرهیز نکند، خجالت نکشد و آن را پذیرا شود و به تعبیرى دیگر حقایق را انجام بدهد، بیان کند و از حقیقت گریزان نباشد.
و در آیه شریفه بنابر نظر مفسران ، و تلویحا به مصداق کامل آن وجود مقدس امیرالمؤ منین علیه السلام اشاره فرموده است :
یجاهدون فى سبیل اللَّه و لا یَخافُون لومَةَ لائِم ⁽⁵²⁰⁾.
((آنها در راه خدا جهاد مى کنند و از سرزنش هیچ ملامتگرى هراسى ندارند)).
بر اساس این آیه شریفه ، مؤ منان کسانى اند که به خاطر حیا، وحشت و هراس از سرزنش ملامت کنندگان ، در انجام وظایف خود کوتاهى نمى کنند و مجاهده فى سبیل اللَّه و انجام فرایض را به خاطر ملامت دیگران رها نمى کنند.
بنابراین ، اگر حیا به مرحله برسد که انجام واجبات را تحت الشعاع قرار دهدب امر مذمومى خواهد بود. همچنین اگر بخواهد مانع انجام وظایف زندگى شود یا باعث انزوا، گوشه گیرى و گریز از اجتماع و معاشرت با دیگران شود، مذموم ناپسند است که در اجتماع هم این افراد را مى توان مشاهده کرد.
گاهى بچه ها به خاطر خجالت و شرمسارى ، حتى از سلام کردن به دیگران وحشت دارند، از این که به مدرسه بروند و از معلمشان سوالى بپرسند مى ترسند و حیا مى کنند. امیرالمؤ منین علیه السلام مى فرمایند:
و لا یَستَحِیَنَّ اءَحدا منکم اِذا سُئِلَ عمَّا لا یَعلَم اءَن یقولَ لا اءَعلَمُ و لا یَستَحِیَنَّ اءَحد اذا لم یَعلَمِ الشَّى ءَ اءَن یَتَعَلَّمَهُ⁽⁵²¹⁾.
((اگر از انسان ها سوالى شد که بلد نیستند، حیا نکنند و بگویند بلد نیستیم . جواب دادن به ((لا اعلم )) و ((لا ادرى )) حیا نمى خواهد. به دنبال همین سخن ، حضرت مى فرمایند که : نباید از این که چیزى نمى دانند، خجالت بشکند، بلکه باید به دنبال یادگیرى آن بروند)).
ممکن است کسى داراى سن و سال بالایى باشد و بگوید یا تصور کند که آموختن براى او خجالت دارد، اما یاد گرفتن و علم آموزى در هیچ مرحله اى از مراحل و مقاطع عمر نباید تعطیل شود؛ به ویژه بهانه شرم .
پدران و مادران باید روحیه شهامت و شجاعت را در فرزندان خود تقویت کنند و آنان را در خانه به شهامت تشویق کنند. اگر کارى انجام مى دهد که در آن نشانه هایى از جرات و جسارت دیده مى شود او را تشویق کنند تا او در دوران کودکى از حیا و شرم منفى دورى کند و کم کم ملکه شهامت در او رشد کند.
در سخن دیگرى از امیرالمؤ منین علیه السلام آمده است که مى فرمایند:
لا تَستَحِ مِن اءِعطاء القیل فَانَّ الحِرمان اءَقَلُّ منه ⁽⁵²²⁾.
((از کمک ناچیز، حیا مکن که محروم کردن ناچیزتر از آن است )).
گاهى انسان ها مایلند به دیگران کمک کنند، اما چون کمک آنها ناچیز است ، خجالت کشیده ، از آن صرف نظر مى کنند.
بنابراین ، خصیصه حیا ضمن این که از ملکات و زیبایى هاى اخلاقى است ، اگر در آن افراط شود خصوصا، براى کودکان موجب خسارت مى شود و آنها را جبون ، ترسو، منزوى و گریزان از اجتماع تربیت مى کند.
بازگردیم به مطلب اول و روایتى که مرحوم کُلینى از امام صادق علیه السلام و ایشان از رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم نقل فرمودند که :
رَحِمَ اللَّه مَن اءَعان ولده على بِرِّه قال قلت کیف یُعینه على بِرِّه قال یقبل میسوره و یتجاوز عن معسوره و لا یُرهِقُهُ و لا یَُخرَقُ به ⁽⁵²³⁾.
((خداوند رحمت کند پدر و مادرى را که کودکش را بر نیکى یارى و کمک کند. شخص سوال کرد که چگونه طفل را بر نیکى کمک کند؟ حضرت فرمودند: آنچه را که کودک قادر به انجام آن است را بپذیرد و ناتوانى هاى کودک را بر او ببخشاید و او را به زشتى ها، قبایح و کارهاى فوق طاقت امر نکند؛ محیط وحشت ، اضطراب و نگرانى براى او به وجود نیاورد؛ چون چنین محیطى در روح کودک و خلق و خوى او تاثیر مستقیم و منفى مى گذارد)).