دولت سامانیان و ایلک خانات خاقانهای ترکستان

در بین سالهای ۲۶۱ تا ۳۸۹ سامانیان بر ماوراء النهر و ایران حکومت کرده اند و ما چون در عنوان ایران بدین بحث پرداخته ایم علاقه مندان را بدانجا حواله می دهیم و اکنون به بحث پیرامون دولت ایلک خانیه که در سال ۳۲۰ در ترکستان تاسیس شد، می پردازیم.

320 حدود 609 ه/932 حدود 1212 م

در بین سالهای 261 تا 389 سامانیان بر ماوراء النهر و ایران حکومت کرده اند و ما چون در عنوان ایران بدین بحث پرداخته ایم علاقه مندان را بدانجا حواله می دهیم و اکنون به بحث پیرامون دولت ایلک خانیه که در سال 320 در ترکستان تاسیس شد، می پردازیم.

دولت ایلک خانیه 320 609

ایلک خانات یا خاقانهای ترکستان، سلسله ای هستند که از قرن چهارم تا هفتم هجری در سرزمینهای واقع بین شمال و جنوب کوههای تیان شان فرمان راندند.اولین فرد از این خاندان، ساتوق بغراخان نام داشت که بنابر عقیده ی جمال قریشی در سال 344 ه (955 م) در گذشته است.ساتوق بغراخان از اولین افراد این سلسله بود که اسلام آورد و هارون نواده ی او اولین فاتح ماوراء النهر در این خاندان محسوب می شود.

در این دوران اولین کتاب ادبی به زبان ترکی اسلامی به نام «قوتادغوبیلک» توسط یوسف خاص حاجب بلاساغوئی در حوالی سال 462 ه (1069 م) نوشته شد تا به یکی از افراد این خاندان یعنی بغراخان حاکم کاشغر تقدیم گردد.

نام این سلسله از فرمانروایان در بسیاری از کتب تاریخ به آل افراسیاب و احیانا به خانات ترکستان موسوم است.اما لقب «ایلک» فقط مخصوص برخی از افراد خاندان بود و در دوران اسلامی، توسط برخی از محققین نسب شناس اروپائی این لقب برای تمام افراد خاندان بکار گرفته شد .لقب مزبور فی الواقع از القاب حکام شرقی ترک قبل از اسلام است زیرا در برخی از متونی که مربوط به آن دوران است، به عبارت «ایلک خان» برخورده ایم ولی اشتقاق و تلفظ این کلمه هنوز از مسائل مورد تردید است.این کلمه گاهی در کتب تاریخ و احیانا بر روی سکه ها به صورت «ایلک» یا «ایلک» ضبط شده است و در نسخه ی خطی اویغوری از کتاب «قودتاغوبیلک» ، این کلمه به صورت «ألیک» یا «الیک» ضبط شده گر چه تلفظ اخیر شایع است و معنای آن «اول» می باشد.

به نصر بن علی، از فاتحین ماوراء النهر که در سال 403 ه (1012 م) درگذشت، ایلک یا الک خان می گفتند و حکام ماوراء النهر از این پس به لقب مزبور ملقب شدند و بسیاری اوقات کلمه ی خان یا خانلر (خان خانان) نیز به همراه کلمه ی ایلک استعمال می شد.از این جهت می توان گفت که کلمه ی ایلک نمی تواند به معنای خان باشد.

حکام سمرقند پس از آنکه به «خان» ملقب شدند و پس از آنکه دولت مستقلی تأسیس کردند، عبارت ایلک را از مسکوکات خود حذف نمودند.

پایتخت هارون بغراخان بن موسی، شهر بلاساغون بود که موضع کنونی آن معلوم نیست.شهر مزبور در سال 524 ه (1129 م) به تصرف قراختائیان (بت پرست) در آمد و استعمال کلمه ی ایلک برای آخرین مرتبه در همین سال به عنوان لقب یا اسم حاکم بلاساغون دیده می شود.اطلاعات موجود در باب آل افراسیاب یا ایلک خانات بسیار اندک و سطحی است، مضاف بر آنکه تعیین حدود سرزمینهای متصرفی و تحت فرمانروائی آنها و یا تاریخ حکومتهاشان بسیار دشوار و بلکه ناممکن است و مسکوکات موجود نیز هیچ مشکلی را حل نمی کند.به اجمال می توان گفت که دولت مزبور هیچگاه بطور کامل در دست یک تن نبوده است، بلکه اختلافات بسیار بین افراد این سلسله وجود داشته که بقوت شمشیر یا دخالت دیگران حل و فصل می شده است.سلاطین غزنوی و سپس سلجوقیان از همین اوضاع استفاده کردند، و ملکشاه سلجوقی و پسرش سنجر نوعی اطاعت و تبعیت از حکومت خود را بر هر کس که به حکومت سمرقند و کاشغر می رسید تحمیل می نمودند.

پس از نبرد سال 536 ه (1141 م)، ریاست حکومت به قراختائیان بت پرست منتقل شد ولی شورشهای مسلمانان بر علیه آنان، و صدماتی که از این طریق و جهات دیگر به آنها وارد شد، از جمله عللی بود که به انقراض دولت ایلک خانات در ماوراء النهر و کاشغر انجامید .56