بسم الله الرحمن الرحیم
از اساسی ترین ارکان حوزه علمیه نظام آموزشی آن است. آموزش در حوزه های شیعی در ادوار مختلف تفاوت شایانی داشته است اما در عین حال می توان مدعی شد که نظام آموزشی فعلی حوزه میراث دار محاسن و برجستگیهای دوره های سابق می باشد.
نظام آموزشی حوزه مانند هر مجموعه آموزشی دیگر دارای ویژگیهای خاص خود می باشد که بسیاری از این ویژگیهای آموزشی حوزه منحصر به فرد بوده و در مراکز آموزشی دیگر کمتر دیده می شود.
در این مجال به ذکر کلیات نظام آموزشی حوزه می پردازیم:
اخلاص در تحصیل و تدریس
آموزش در حوزه امری الهی تلقی می شود و الهی بودن مقصد خود موجب نوعی تحول معنوی است. هر کس در حوزه درس را یک عبادت و وظیفه دین خود تلقی می کند نه وسیله ای برای کسب و کار. استادی که درس عمومی دارد و برای صدها طلبه درس می گوید، یا تدریس خوصی دارد و برای شاگردان معدودی درس می دهد، هرگز در برابر تدریس خود چیزی از شاگرد یا دیگران طلب نمی کنند.
پرورش روح عقالانی تحصیل در حوزه برای فهم مساله است. لذا وجود اشکال و جوابهای دقیق و حتی با احتمال بسیار ضعیف در کتابهای درسی باعث می شود که روحیه نقد و بررسی نسبت به گفته های دیگران در طلبه پدید آمده و هر دلیل را دقیقا مورد بررسی قرار دهد.
این مسائل و امور دیگر از این قبیل همه در جهت پرورش استعدادهای نهفته طالب علوم دینی در نظر گرفته می شود.
آموزش حضوری آموزش حضوری یکی از بهترین شیوه های آموزشی است چرا که تشکیل جلسه درس علاوه بر جایگاه معنوی و ارزشمندی که شرع مقدس برای آن قائل است، زمینه پرسش و پاسخ و حل شبهات شاگرد را نیز فراهم می آورد، لذا آموزش در حوزه های علمیه غالبا به صورت حضوری است. طلاب موظفند در جلسات درس استاد شرکت کر ه و در حضور وی درس را بیاموزند.
البته در سالهای اخیر چندین مؤسسه صوتی در مراکز مختلف با ضبط دروس اساتید مشهور حوزه، این امکان را برای طلابی که به هر دلیل موفق به حضور در جلسه درس استاد نمی شوند، فراهم نموده اند که همپای سایرین، آموزش خود را تکمیل نمایند.
انتخاب استاد طلاب در انتخاب استاد آزادند، آنان هر درس را با استاد مورد علاقه خود انتخاب می کنند و اگر پس از چند جلسه بیان یا شیوه تدریس استاد را نپسندیدند، می توانند استاد دیگری را انتخاب کرده و از محضر او بهره ببرند.
انتخاب درس متون درسی پایه های مختلف تحصیلی در حوزه مشخص است و طلاب معمولا بر اساس نظم خاصی دروس حوزه را در هر سال تحصیلی می گذرانند. اما با این حال در انتخاب مقدار درس آزادند. آنها می توانند با توجه به استعداد، توانایی و وقت خود دروس کمتر یا بیشتری را شرکت کنند.
حضور و غیاب در دروس عمومی حوزه حضور و غیاب انجام نمی شود و مساله حضور و غیاب مختص به طلاب تحت پوشش مدارس است که به پایه های اول تا ششم اختصاص دارد.
گرچه در حوزه علمیه حضور و غیاب برای شرکت در جلسات درس انجام نمی شود، اما از آنجا که انگیزه تحصیل علم و روحیه جد و جهد در مسیر تحصیل از ویژگیهای بارز طلاب است، و علاوه بر اینکه روح حاکم بر فضای درسی یک روح معنوی و الهی است، طلاب نیز شرعا خود را ملزم به شرکت در کلاسهای درسی می دانند، لذا در حوزه های علمیه با معضلی به نام غیبت غیر موجه برخورد نمی کنیم.
بحث و مناظره از ویژگیهای بسیار برجسته نظام آموزشی حوزه، سنت پسندیده مباحثه است. طلاب ابتدا درس را قبل از شروع کلاس پیش مطالعه کرده و در کلاس به دقت به گفته های استاد توجه می کنند و بعد از کلاس، درس را در قالب گروههای دو یا سه نفری به مباحثه با همدیگر می پردازند. در مباحثه متعلمین مطالب کتاب و گفته های استاد را مورد نقد و بررسی قرار داده و برای همدیگر بازگو می کنند.
مباحثه علاوه بر اینکه موجب پختگی شاگرد و تنقیح دقیق مطالب می شود، زمینه های فهم عمیق، نوآوری و تسلط کامل بر مطالب را فراهم می آورد.
بحث و مناظره منحصر به جلسه مباحثه و بعد از کلاس نیست بلکه این ویژگی در کلاسهای درس هم به چشم می خورد; اشکال به گفته های استاد و پرسش و پاسخهای که در کلاس درس بین استاد و شاگرد در رد و بدل می شود، از ویژگیهای جاری در نظام آموزشی و جلسات تدریس است که موجب تقویت روحیه نقد و بررسی در متعلم و شکوفایی استدادهای خدادادی او می شود.
پایه های تحصیلی پایه های درسی در حوزه ده پایه است که از این تعداد شش پایه اول آن در مدارس است و تحت نظارت برنامه های خاص مرکز مدیریت اجرا می شود. نظام آموزشی در این دوره به صورت واحدی است و طلاب بر اساس توان و استدادهای خود، واحدهای درسی را انتخاب می کنند.
در پایه های بالاتر دروس به صورت عمومی و به اصطلاح آزاد برگزار می شود، در این مرحله طلاب موظفند حجم معینی از درس را که برای هر پایه در نظر گرفته شده است، بگذرانند، اما انتخاب درس از لحاظ عنوان، مقدار، زمان و استاد به عهده خود متعلمین است.
متون درسی متون درسی حوزه به زبان عربی و از نویسندگان و علمای صاحب نام گذشته است.
این کتابها غالبا به این قصد که متن درسی باشند نگاشته نشده اند و بدین جهت فاقد اسلوب و ویژگیهای خاص کتب درسی می باشند، اما از جهت علمی کاملا غنی و پربارند.
غالب متون درسی دارای شرحهای متعددی است که توسط علمای هر دوره به رشته تحریر درآمده است طلاب نوعا مقید هستند که علاوه بر تلقی درس از استاد و مباحثه، به کتب شرح و حاشیه نیز مراجعه نمایند.
تعطیلات سال تحصیلی حوزه یک دوره نه ماهه است که از اواسط شهریور ماه شروع و تا اوایل تیرماه سال بعد ادامه دارد. در این میان برخی از ایام سال تعطیل است. عمده تعطیلات حوز در طول یکسال به شرح زیر است:
1- تعطیلات ویژه مناسبتهای مذهبی مثل ایام مبارک رمضان، دهه اول ماه محرم و دهه آخر ماه صفر جهت تبلیغ و نضر معارف دینی. و تعطیلات مربوط به سالگرد شهادتهای ائمه، اعیاد و بزرگداشتهای خاص مذهبی و دینی.
2- تعطیلات ایام تابستان که معمولا در حدود دو ماه به طول می انجامد.
تعطیلات تابستانی حوزه کمتر از تعطیلات سایر مراکز آموزشی است و طلاب معمولا در همین تعطیلات نیز به امر تبلیغ و نشر اندوخته های علمی خود و یا فراگیری تعلیمات ویژه ای نظیر آموزش مکالمه زبانهای عربی یا انگلیسی و گذراندن برنامه های علمی کوتاه مدت می پردازند.
امتحانات از آنجا که نظام آموزشی حوزه بر پایه فهم و درک مطالب پایه گذاری شده، لذا امتحان نیز بر اساس این شاخص است. امتحانات شفاهی و کتبی به گونه ای برگزار می شود که میزان فهم و درک طلبه سنجیده شود.
ملاک قبولی در هر درس کسب 12 از مجموع 20 نمره و در بعضی پایه کسب نمره 14 از 20 نمره است.
گذراندن پایه ها و مدارج علمی و اخذ مدرک علمی مربوط به هر پایه در گرو موفقیت در آزمون های مربوط به هر پایه است.
کتابخانه در نظام آموزشی حوزه کتابخانه یکی از بخشهای جدایی ناپذیر از این مجموعه است. از آنجا که تحصیل در حوزه با تحقیق و تتبع همراه بوده است و این امر روح تحقیق و مطالعه و جد و جهد در مسیر تحصیل را می طلبد، لذا از بدو پیدایش اولین حوزه های تحصیل علوم دینی کتابخانه ها نیز در کنار آنها پدید آمدند.