مساجد از صدر اسلام فضای تدریس و مراکز درس و بحث شناخته شدند. قرائت قرآن کریم و تفسیر و آموزش اصول و فروع دین از جمله موضوعاتی بودند که در مساجد تدریس می شدند و حلقات علمی را به خود اختصاص می دادند و ای بسا در مسجدی دو یا چند حلقه درس در یک زمان تشکیل می گردید.
همچنین باید مکتب خانه ها، کتابفروشی ها، خانه های دانشمندان دینی و حجره ها را در ردیف مکانهایی قرار داد که در آنها به آموزش پرداخته می شد.
مکتب خانه ها جایی بود که بیشتر کودکان در آن برای آموزش خط و حساب و ادبیات و عربی و قرآن کریم حاضر می شدند و در حقیقت علوم ابتدایی و خواندن و نوشتن در آن معمول بود. این روند تا ایجاد مدارس به گونه نو در ایران رواج داشت.
از آنجایی که کتابفروشان خود ادیبانی با فرهنگ بودند و در پناه این پیشه که خواندن و آگاهی را بر ایشان ارزانی می داشت، به دنبال کامجویی معنوی می رفتند و دانشوران و ادیبان را به سوی کانون خود می کشاندند، سوداگرانی سود آفرین محسوب نمی شدند، بلکه بیشتر به دانشهای خود می افزودند و دیگران را بهره مند می ساختند.
خانه های دانشمندان یکی دیگر از مکانهایی است که به قدمت تاریخ اسلامی برای تعلیم و تربیت دانشجویان تعیین شده بود. خانه پیامبر خدا و بعضی از اصحاب از نخستین مراکز آموزش علوم اسلامی به شمار می روند.
همچنین حجره ها و مغازه هایی که علمای دینی در شهرهای دور و نزدیک جهان اسلام برای اداره امو مسلمانان و رسیدگی به مسایل حقوقی و قضایی آنان بر پا داشته بودند، از دیگر مکانهای تدریس معارف قرآنی شناخته می شوند. چرا که آنان به عنوان فرزانگان شهر که دارای وجهه مردمی نیز می باشند، مورد رجوع ارباب فضل و دانشجویان بوده اند.
در شهرهایی که اماکن متبرکه و مقدسی وجود دارد، به حساب معمول مرکز تجمع طلاب علوم دینی و یکی از مکانهای تدریس شناخته می شود. لذا امامزاده ها، مقبره های علمای دینی و اولیای خدا از مکانهای تدریس محسوب می گردند.
مرحله بعد برپایی مدرسه هاست که مکانی ویژه تحصیل و تدریس شناخته شده است. در انگیزه ایجاد مدارس سخنان بسیاری گفته شده، که به دو عامل عمده اشاره می شود:
یکی از علل عمده انگیزه پیدایش مدارس عملیه که به حسب معمول در کنار مراقد بزرگان یا مساجد دایر می گردید، این است که با افزایش دانش پژوهان و فزونی حلقه های درس تزاحمی بین آموزش و پرستش ایجاد می شد که با مکان یابی جدیدی به عنوان مدرسه این مزاحمت از میان می رفت و با ایجاد خوابگاه ها در کنار مدرس ها، بر رفاه دانش پژوهان افزوده می گشت.
دکتر احمد شبلی، استاد تاریخ و تمدن اسلامی در دانشگاه قاهره دلیل دیگری بر ایجاد مدرسه های علمیه بیان می دارد. وی عقیده دارد برپایی مدارس که نخست به دست «خواجه نظام الملک » (م 485 ق.) رخ داده است، مقابله با گسترش و پیشرفت شیعه در زمان خاندان بویه و فاطمیان در عراق و سوریه و مصر بوده است. وی می گوید: «فتح بغداد به ست سلجوقیان (25 محرم 447 ق.) سر فصلی بود در پیکار با تشیع آنجا. عقاید شیعه که به دست دودمان بویه آبیاری شده بود دیری در بغداد نپایید. روشی که سلجوقیان در جایگزینی شیوه تفکر سنی، به جای مسلک خاص شیعه، پی گرفتند یک تبلیغ متقابل بود. پس برای آموزش مواد دینی می بایست مدرسه ها و دانشسراها ساخته و پرداخته می شدند.
بزودی پس از روی کار آمدن این دودمان، نظام الملک (م 485 ه) وزیر «آلب ارسلان » و «ملکشاه » به این تصور جامه عمل پوشاند. نظام الملک مدرسه هایی شکوهمند پی افکند که در بغداد، نیشابور و بسیاری شهرهای دیگر پس از او به نام این وزیر (نظامیه) خوانده شد.
بنیاد مدرسه ها بدین منظور هرگز پس از آن درنگ نپذیرفته است، ولی از میان همه دنباله روان نظام الملک در این زمینه هیچ کدام از نورالدین زنگی - نخستین پایه گذار مدرسه ها در دمشق - برجسته تر نبودند.» (1)
دکتر مصطفی جواد استاد ژرف نگر دانشگاه بغداد نقدی بر کتاب دکتر شبلی دارند که در مجله «الاستاذ» به چاپ رسیده است. این پژوهشگر شیعی در مورد سخن فوق گوید:
« ... هر چند این گفته از سخنان برخی از تاریخ نگاران شافعی است، ولی مهر بطلان بر آن خورده است. زیرا پیش از نظام الملک مدرسه هایی چند در شهرهای ایران شناخته و دانسته شده بودند. تاج الدین سبکی شافعی در زندگینامه نظام الملک می نویسد: «و استادم ذهبی پنداشته است که نظام الملک نخستین سازنده این مدرسه ها بود، ولی این چنین نیست، زیرا مدرسه بیهقی نیشابور پیش از زاده شدن نظام الملک برپا بوده است. و نیز مدرسه سعدیه نیشابور را امیر نصر پسر سبکتکین، برادر سلطان محمود غزنوی، بنیاد نهاد که در آن هنگام فرماندار نیشابور بود. مدرسه سوم در نیشابور را ابوسعیداسماعیل بن علی بن مثنای استرآبادی، واعظ صوفی و استاد سخنور برپا ساخت و مدرسه چهارم نیز در نیشابور ساخته شد برای استاد ابو اسحاق اسفرایینی. «حاکم » در شرح حال این استاد می نویسد: پیشتر مانند این مدرسه، یعنی مدرسه استاد استرآبادی، در نیشابور ساخته نشده بود. این گفته بروشنی می رساند که پیش از نظام الملک (نظامیه) مدرسه دیگری ساخته شده بود و من به این اندیشه رسیدم و این گمان بر من چیره آمد که نظام الملک نخستین کسی است که برای نخستین بار برای دانشجویان کمک هزینه های تحصیلی (شهریه دانشجویی) تعیین کرد، ولی برایم روشن نشد که مدرسه های پیش از نظامیه برای دانشجویان کمک هزینه تحصیلی داشتند یا نه؟ آنچه آشکارتر می نماید این است که نداشتند.» (2)
راستش این است که «ذهبی » نخستین گوینده این سخن بوده است، زیرا پیش از او «ابن خلکان » در وفیات الاعیان خود به هنگام نگارش زندگینامه نظام الملک همین گفته را آورده است:
«و او (نظام الملک) نخستین کسی بود که مدرسه ها را ساخت و آن گاه مردم از او پیروی کردند. ساختن مدرسه بغداد را در سال 457 ق. آغاز کرد...» (3)
از مدرسه هایی که ساختن آن پیش از نظامیه بود مدرسه «ابن حبان بستی » بود که در بست (شهری میان سیستان، غزنه و هرات) ساخته شد. ابن حبان همان حدیث دان و فقیه نامبردار ابوحاتم محمد بن حبان تمیمی متوفی به سال 354 ق . است.
یاقوت حموی می نویسد: «ابو حاتم حبان کتابهای خود را در راه خدا قرار داد و آنها را وقف کرد و در سرایی ویژه گرد آورد، پس انگیزه نابودی آن همانا گذشت زمان و ناتوانی پادشاه و چیره شدن تباهی بر مردم آن شهرها بود.»
آن گاه یکی از زنان حدیث دان به نقل از یک حدیث دان بازگو کرده است که:
«از حافظ ابو عبدالله حاکم شنیدم که می گفت: خانه ابو حاتم حبان امروز مدرسه شاگردان او و جایگاه بیگانگان و ناآشنایانی است که از فقیهان و اهل حدیث در آنجا اقامت دارند و آن را درآمدهایی است که شهریه دانشجویی و هزینه تحصیلی دانشجویان از آن پرداخت می شود. در این کتابخانه ابوحاتم به دست وصی او سپرده شده است. وصی او می تواند به هر کس می خواهد نگارش از روی کتابهای فقهی را، بی آنکه آن کتاب از کتابخانه بیرون رود، ارزانی دارد.» (4)
اینکه می گوید: «مدرسه ای برای شاگردان و یارانش و درآمدهایی که شهریه دانشجویان از آن پرداخت می شود» نشانی است بر بودن ویژگی بزرگی در مدرسه های نظامیه که گویندگان، صفت نخستین بودن آن را ادعا کرده اند.» (5)
نویسنده کتاب «عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب »، می نویسد:
«دانشجویان در خانه ای که شریف رضی 359 - 406 ق. برای آنان گرفت و آن را دانشسرا (دارالعلم نامید، با او سکونت داشتند و شریف همگی نیازمندی هایشان را آماده ساخت.»
فشرده خبر این است که: «خداوند به شریف رضی پسری داد، یکی از وزیران برای او طبقی فرستاد با هزار دینار بر آن. شریف رضی آن را پس فرستاد و گفت وزیر می دانسته است که من از کسی چیزی نمی پذیرم. وزیر دوباره آن طبق را برای شریف رضی فرستاد و به پیک گفت: به شریف بگو این طبق زر برای ماما (قابله) فرستاده ایم. شریف برای بار دوم آن را پس فرستاد و گفت: وزیر می دانسته است که زنان ما را زنی بیگانه نمی زایاند. برای سومین بار، وزیر سینی زر پس فرستاد و به پیک خود گفت: به شریف بگو این زر میان دانشجویانش پخش کند. شریف رو به شاگردان کرد و گفت: ای دانشجویان! بنگرید! این سینی با دینارهایش، چه کسی می خواهد از این دینارها بردارد؟
آن گاه دانشجویی از آن میان برخاست، تکه ای از یک دینار برید و آن را پیش خود نگاه داشت و مانده را در سینی نهاد.
رضی درباره این کار از او پرسید. دانشجو پاسخ گفت: شبی به روغن چراغ نیاز داشتم ولی انباردار نبود و من آن را از فلان خواربار فروش وام گرفتم. از این رو این تکه دینار را گرفتم تا به جای روغن چراغ به آن مرد دهم. همین که رضی این سخن شنید همان جا دستور داد تا به شماره دانشجویان کلیدهای انبار ساخته شود و به آنان واگذار گردد تا هر دانشجویی آنچه نیاز دارد با کلید خود از انبار بردارد. و چشم به راه انباردار نماند. شریف آن گاه آن سینی دینارهای زر را به همان صورت برای وزیر برگرداند.» (6)
با توجه به تحقیقات به عمل آمده قبل از مدارس نظامیه در جهان اسلام مدارسی وجود داشته است که مکان ویژه تدریس محسوب می شده و هزینه ای برای رفع نیازمندیهایشان مشخص گردیده بود. حوزه علمیه دار العلم شریف رضی (گردآورنده نهج البلاغه) یکی از آن مدارسی است که پیش از نظامیه تاسیس گردیده است.
محل تشکیل حلقه های درس:
محل تشکیل حلقه های درس در حوزه های شیعی در ایران و عراق و سایر مراکز شیعه نشین در مدارس دینی، حجره استاد، یا خانه استاد و یا مکانی که به نام مدرس معروف است، می باشد.
در اعتاب مقدسه عراق که قبلا بزرگترین حوزه های شیعی را در برداشت برحسب فصل گرما در بالای بام یا زیر زمین مدرسه که به آن «سرداب » می گفتند، حلقه های علمی برگزار می شد. در شهرهایی که پیدایش حوزه بیشتر به خاطر وجود پر برکت اهل بیت و مراقد مطهر آن بزرگواران بوده است، حجرات و ایوان صحن های حرم مطهر ائمه از مهمترین مراکز تشکیل کلاسهای درس به شمار می رفته است. که این سنت حسنه همچنان نیز ادامه دارد، چنانچه بسیاری از درسهای حوزوی در حوزه علمیه قم در حجرات صحن حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها برگزار می شود.
در حوزه با عظمت قم که در حال حاضر از بزرگترین مراکز تحصیل علوم اسلامی به شمار می رود درسهای مقدمات و به طور کلی دروسی که تحت برنامه مرکز مدیریت در شش سال اول تحصیل طلبه برگزار می شود در مدارسی که در همین جهت فعالیت دارند، برگزار می شود.
دروس سطح و دروس خارج و درسهای مختلف جانبی دیگری که شاگردان خود به نسبت به علاقه و نیاز خود آن را انتخاب می کنند معمولا با توافق بین استاد و متعلمین در محلی خاص برگزار می شود. گرچه در سالهای اخیر بسیاری از حجرات مدرسه مبارکه فیضیه و دارالشفاء به همین امر اختصاص داده شده اند، اما هنوز هم بسیاری از دروس حوزوی در مساجد، حسینیه ها، تکایا و یا مکانهای مقدس دیگر برگزار می شود.
از جمله دروسی که در حال حاضر جز در مساجد و مکانهای بزرگ دیگر امکان برقراری آن نیست، دروس خارج مراجع معظم تقلید است، چنانچه درسهای خارج مراجع و بزرگان حوزه علمیه قم، در صبح و عصر در شبستانهای مسجد اعظم برگزار می گردد که گاهی تعداد متعلمین بعضی از این حلقه های علمی نزدیک به هزار نفر می رسد.
در سالهای اخیر مدرسه بزرگی توسط مرحوم حضرت آیه الله العظمی گلپایگانی، ساخته شد که طرح بنای آن به شکل کلاسهای متعدد است که صرفا جهت برگزاری درسهای حوزوی است.
این خدمت بزرگ با توجه به گسترش حوزه علمیه قم، گام مهمی را در جهت تامین فضای آموزشی آن برداشته است.
پی نوشتها
1- گفتار «شیخ الطباخ » در مجله الجامعة الاسلامیه، سال 17، شماره 224، ص 40، به نقل از تاریخ آموزش در اسلام، احمد شبلی، ترجمه محمد حسین ساکت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص 100 -101.
2- طبقات الشافعیه الکبری، ج 3، ص 137.
3- وفیات الاعیان، ج 1، چاپ ایران.
4- معجم البلدان، زیر نام «بست ».
5- تاریخ آموزش در اسلام، ص 338 - 340.
6- عمده الطالب، جمال الدین احمد بن علی، ص 209 - 210.
