خود را دریابیم/ گمراهان نمی‌توانند به مؤمنان آسیبی برسانند

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در آیه 105 سوره مائده می‌خوانیم: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لَا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ: ای کسانی که ایمان آورده‌اید مراقب خود باشید، هنگامی که شما هدایت یافتید گمراهی کسانی که گمراه شده‏‌اند به شما زیانی نمی‏‌رساند، بازگشت همه شما به سوی خدا است و شما را از آنچه عمل می‌کردید آگاه می‌سازد».
ارتباط آیه با امر به معروف و نهی از منکر
این آیه در مدینه نازل شده است. در خصوص شأن نزول این آیه از امام صادق(ع) روایت شده که فرموده‌اند، این آیه درباره تقیه نازل شده است. تفسیر کشف‌الاسرار نیز در این خصوص می‌گوید که‌ درباره کسانی است که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، ولی کسی گوش نمی‌دهد.
برخی از تفاسیر نیز فراز اول آیه را در ارتباط با اصل امر به معروف و نهی از منکر دانسته‌اند. یکی از نکاتی که تفسیر نور در ذیل این آیه این است که «اگر حریف دیگران نمی‌شویم، حریف نفس خود باشیم»، «در قیامت، هر کسی مسئول کار خویش است» و ما نباید «در پی کشف و افشای عیوب دیگران» باشیم، یا «اهل ایمان بر رفتار و کردار ناروای گمراهان و عقائد باطل آنان مواخذه نخواهند شد». به نظر می‌رسد نوعی دریافتن اهمیت جایگاه خود در امر هداست، مورد نظر این آیه باشد.
اگر فراز اول این آیه به نوعی دعوت به نفس است، فراز دوم آیه نوعی اطمینان‌بخشی از آن است که گمراهان نمی‌توانند آسیبی به شما برسانند. تفسیر نور در این خصوص می‌گوید «روحیّه‌ خود را به خاطر انحراف دیگران از دست ندهیم». تفسیر اثنی عشری نیز که تفسیری روایی است، تلاش کرده است این فراز از آیه را با حدیثی از پیامبر(ص) تفسیر کند که در آن حضرت فرموده است: باید نهى از منکر را فرو مگذارید مگر وقتى که مردمان بر فعل قبیح خود خوشحال باشند؛ چنین وقت هر یک در تزکیه نفس خود کوشید و عوام را به کار خود واگذارید. زود باشد بعد از شما زمانى و روزگارى پیدا شود که ایام صبر باشد و هر کس در آن ایام به طاعت خداى تعالى مشغول باشد، ضلالت دیگران او را ضرر نرساند، بلکه گمراهى او سبب هلاکت خودش باشد.
 در تأیید این تفسیر که در واقع ضلالت گمراهان ضرری به مؤمنان نمی‌‍رساند، تفسیر روان جاوید نیز آورده است که «ابدا ‌از‌ گمراهی‌ اهل‌ ضلال‌ ضرری‌ به دین‌، مقام‌، رتبه، سعادت‌ و نجات‌ ‌شما‌ وارد نمی‌شود».
دو راهه جاودان
به نظر می‌رسد این آیه علاوه بر دو فراز بالا اشاره به امری دیگر بکند و آن این است که دو راه هدایت و ضلالت وجود دارد و ما باید راه هدایت را برگزینیم.
علامه طباطبائی در تفسیر این آیه به وجود یک دو راهه جاودان اشاره می‌کند، ایشان در تفسیر المیزان می‌نویسد: «همه راه‌هایی که سلوک می‌شود چه راه‏‌هاى هدایت و چه بیراهه‌ها، همه و همه به سوى خدا منتهى می‌شوند. چون غایت و نتیجه مقصود نزد اوست، چیزى که هست این راه‌ها مختلف‏‌اند، یکى آدمى را به مطلوبش و به رستگارى و فلاحش رسانیده و دیگرى زیانکارش می‌سازد ... آیه شریفه براى مؤمنین و غیر مؤمنین دو راه فرض فرموده که هر دو منتهى به سوى خداى سبحان است و مؤمنین را دستور می‌دهد به اینکه بخود بپردازند و از دیگران که اهل ضلالتند صرفنظر کنند و در زمره آنان و جزو آنان قرار نگیرند و از گمراهی‌شان نهراسند».
به نظر می‌رسد مخاطب این آیه از امر به معروف و نهی از منکر نفی نشده بلکه به طی‌ کردن راه درست توصیه شده و عنوان شده است که اگر فردی به خود پرداخته و هدایت یابد راهش از ضلالت جدا خواهد شد.
تفسیر نمونه تلاش کرده است به این شبهه پاسخ دهد که برخی گفته‌اند این آیه به معنای اجتناب از امر به معروف و نهی از منکر است. در پاسخ این تفسیر می‌نویسد: آیه مورد بحث می‌گوید حساب هر کس جدا است و گمراهی دیگران مانند نیاکان و غیرنیاکان لطمه‌ای به هدایت افراد هدایت یافته نمی‌زند ... قرآن در پاسخ به کسانی که از غیر موثر بودن امر به معروف و نهی از منکر ناراحت می‌شوند، می‌گوید برای شما هیچ جای نگرانی نیست، زیرا شما وظیفه خود را انجام داده‌اید و اگر زمینه پذیرشی در آن‌ها وجود نداشته است، زیانی از این ناحیه به شما نخواهد رسید.
علامه طباطبائی نیز در تفسیر المیزان تصریح کرده‌اند این آیه، در پی نفی فریضه امر به معروف و نهی از منکر نیست، بلکه مراد این است که کسی خود را در راه هدایت دیگران هلاک نکند. در تایید این فراز تفسیر کشاف این آیه را در تناسب با «... فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ: ... بنا بر این جان خود را به خاطر شدت تاسف بر آنها از دست مده ...». (فاطر، 8)