شجره علمی خاندان اشعری قم

مقدمه
از مهم ترین رویدادهای تاریخ تشیّع، مهاجرت اعراب اشعری در سال 82 ه.ق . از کوفه به قم است.1
اعراب اشعری، طایفه ای از قبیله بنی ذخران بن وائل بن جماهر بن اشعر، از اهل یمن بودند که عده ای از آن ها اسلام آوردند و در مکه به حضرت رسول اکرم(ص) ملحق شدند. اینان در زمان فتح ایران حضور فعالی در سپاه اسلام داشتند2 و بعد از فتوحات، در کوفه مستقر شدند تا زمانی که احوص و عبدالله، از بزرگان اشعری، از ترس عقوبت حجّاج (به خاطر شرکت و هم کاری در قیام عبدالرحمن بن اشعث) به شهر قم مهاجرت کردند.3 اشعری های مهاجر، از شیعیان امامی بودند و توانستند در مدت کمی موقعیت خود را در قم تثبیت کنند و بر بومیان، غالب و صاحب مکنت و مال شوند. زاد و ولد بسیار آنان روز به روز شوکت و قدرت آن ها را افزایش داد. در «تاریخ قم» آمده است:
«نسل اعراب اشعری در قم، زیاده بر شش هزار نفر رسید. عبدالله بن سعد، 42 فرزند و حمزة بن البیع 42 فرزند و عامر بن عمران، 41 فرزند و از نسل ابوبکر و الیسع و عمران و آدم، اولاد عبدالله بن سعد، 2400 نفر وجود دارند واز فرزندان برادرش احوص، از دو وجود مالک بن احوص و احوص، 1200 شخص پیدا شده اند.»4
اما آن چه این مقاله درمقام پاسخ گویی به آن است:

الف) احصای کامل محدّثین خاندان اشعری در قرون دوم، سوم و چهارم هجری؛
ب) تبیین روند رشد و گسترش کمی و کیفی این خاندان و میزان پراکندگی آن ها در قرون دوم، سوم و چهارم هجری؛
ج) تأثیر خاندان اشعری بر حیات علمی شهر قم در قرون مذکور؛
د) روشن کردن اهمیت و اعتبار اشعریان در تکوین فقه و حدیث امامیه؛
و) یافتن شجره نسب های اشعریان در حد مقدور.

1 آدم بن اسحق بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری:(ق3) (ثقه)برادرزاده زکریا بن آدم. از امامیه5 کتاب او را احمد بن ابی عبدالله برقی و محمد بن عبد الجبار روایت می کنند.6
2 آدم بن عبدالله بن سعد اشعری:(ق2) (امج)7 پدر زکریا بن آدم و از اصحاب امام جعفر صادق(ع) است.8
3 ابراهیم بن محمد اشعری :(ق2) (ثقه) از اصحاب امام موسی بن جعفر(ع) و علی بن موسی(ع) است.9 او دارای کتابی است که بین او و برادرش فصل مشترک است. 10 (راوی این کتاب حسن بن علی بن فضال است11). شیخ طوسی به اشتباه،او و برادرش را جزء کسانی می آورد که از ائمه(ع) روایت نکرده اند، اما روایات آن ها موجود است. البته این تنها موردی نیست که شیخ طوسی چنین کاری می کند، موارد بسیار دیگری هم وجود دارد.12
4 ابراهیم بن مفضل بن قیس بن رمانه اشعری: (ق2) (امج) 13 از اصحاب امام جعفر صادق(ع) است.14
5 احمد بن ابی زاهر موسی اشعری: ابو جعفر(ق3) (ثق) 15 وی از بزرگان قم بوده است ولی احادیثی که از وی روایت شده است (سلسله اسنادش) بی عیب و نقص نیست. از اصحاب خاص وی محمد بن یحیی عطار است.16 وی صاحب کتاب است از آن جمله: البداء، النوادر، صفة الرسل والانبیاء والصالحین، الزکاة، احادیث الشمس والقمر، الجمعه والعیدین، الجبر والتفویض.17
6 احمد بن ادریس بن احمد اشعری: ابو علی معلم (ق 3و4) (ثقة)، کثیر الحدیث، فقیه، صحیح الروایه، روایات وی قابل اعتماد است.18 وی از اصحاب امام عسکری(ع) است، ولی از ایشان روایت نکرده است.19 تلعکبری از وی بدون اجازه روایت می کند.20 کتاب وی النوادر است که بزرگ و سودمند است. سرانجام در راه مکه در محلی به نام قرعا (در سال 306ه.ق.) فوت کرد.21
7 احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالک بن احوص اشعری: ابو علی (ق3) (ثقة) پسر عموی زکریا بن آدم، از وکلا و سفرا و ابواب ائمه(ع)، شیخ و بزرگ قمی ها، کبیر القدر. 22 وی از اصحاب ابی جعفر الشافی و ابی الحسن الثالث(ع) و از خواص اصحاب ابی محمد(ع) بوده است و از تمامی آن ها روایت نقل می کند و از کسانی است که امام زمان(ع) را دیده است. 23 توقیعی از سوی امام زمان(ع) در توثیق وی صادر شده است.24
روایات چندی در رجال کشی در علو مرتب و نزد ائمه(ع) وجود دارد از آن جمله: وی قصد حج می کند و در راه هزار دینار نیاز داشته است، امام زمان(ع) توقیعی صادر می کند و دستور می دهند هزار دینار را به وی بدهند و وقتی به شهرش بازگشت باز هم از جانب امام (ع) به اوپرداخت شود. در همین سفر بود که وی در حلوان وفات یافت.25 از کتاب های بزرگ وی علل الصوم و مسائل الرجال (مسایلی که از ابی الحسن الثالث ع پرسیده شده است و او آن ها را جمع کرده است) است.26
8 احمد بن عبدالله بن عیسی بن مصقلة بن سعد اشعری:(ق3) (ثقه) 27 از اصحاب ابی جعفر الثانی(ع) و از او دارای نسخه ای است.28
9 احمد بن محمد بن عبید اشعری: (ق3) (امج) 29 از اصحاب ابی جعفر الثانی(ع)30 بوده است. آیة الله خوئی احتمال می دهد وی همان احمد بن محمد بن عبیدالله باشد.31
10 احمد بن محمد بن عبیدالله اشعری: (ق3) (ثقه) از شیوخ و بزرگان امامیه،32 از اصحاب ابی جعفر الثانی 33 و ابی الحسن الثالث(ع) است. 34 وی صاحب کتاب النوادر است.35
11 احمد بن محمد بن عیسی بن عبدالله بن سعد بن مالک اشعری: ابا جعفر (ق2و3) (ثقه) شیخ و رئیس و فقیه بدون معارض قمی ها است، 36 از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام عسکری(ع)37 بوده است. نفوذ و مقام وی در قم به حدی بوده که حاکم محلی شهر به ملاقات وی می آمده است. از جمله کتاب های ایشان: التوحید، فضل النبی(ص)، المتعه، النوادر، (این کتاب باب بندی نشده بود و داود بن کوره آن را باب بندی کرد) الناسخ و المنسوخ 38، الاظلة، المنسوخ، فضائل العرب. ابن نوح گوید نزد الدبیلی، کتابی از او دیدم در حج.39
12 ادریس بن عبدالله بن سعد اشعری: ابو جریر (ق 2) (ثقه)40 از بزرگان امامیه،41 وی از اصحاب امام صادق 42 و امام کاظم43 و امام رضا(ع)44 بوده است و دارای کتاب است.45
13 ادریس بن عیسی اشعری: (ق2) (ثقه) از اصحاب ابی الحسن الثانی(ع) وی بر امام وارد شد و یک حدیث از ایشان فراگرفت.46
14 اسحاق بن آدم بن عبدالله اشعری: (ق2) (مجهول)47 از اصحاب ابی الحسن الثانی(ع) است48 وی صاحب کتاب است.49
15 اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالک اشعری: (ق2) (ثقه) از اصحاب ابی عبدالله و ابی الحسن(ع) بوده است و پسر او احمد بن اسحاق مشهور است.50
16 اسماعیل بن آدم بن عبدالله سعد اشعری: (ق3) (ثقه) از بزرگان قمی ها و صاحب کتاب است.51
17 اسماعیل بن سعد احوص اشعری: (ق2) (ثقه)52 از اصحاب ابی الحسن الاول53 و ابی الحسن الثانی(ع)54 بوده است.
18 بائس مولی حمزة بن یسع اشعری: (ق2) (ثقه)55از اصحاب ابی الحسن الثانی(ع)56 بوده است.
19 بکر بن محمد اشعری:(ق2)(مجهول) از اصحاب ابی الحسن الاول(ع)57 بوده است.
20 جعفر بن محمد بن عبیدالله اشعری: (ق2) (امم)58 او صاحب کتاب است.59
21 حسن بن ابی قتاده علی بن عبید بن حفص بن حمید مولی سائب بن مالک اشعری: ابا محمد (ق3) (حسن)60 وی مردی شاعر و ادیب بوده است. پدرش از اصحاب امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) بوده و عده ای از وثاقت پدر حکم بر وثاقت وی کرده اند.61
22 حسن بن عبد الصمد بن محمد بن عبیدالله اشعری: (ق2) (ثقه) شیخ قمی ها، صاحب کتاب النوادر است.62
23 حسن بن علی زیتونی اشعری: ابو محمد (ق4) (امم)63. برای اوست کتاب النوادر.64
24 حسین بن احمد بن ادریس اشعری: اباعبدالله (ق4)65 (ثقه)66 از اساتید صدوق67 و شیخ در موارد زیادی از وی اظهار رضایت می کند.68 تلعکبری با اجازه از او روایت می کند.69
25 حسین اشعری: ابوعبدالله (ق3) (ثقه).70
26 حسین بن احمد بن عامر (عمران) اشعری: ابوعبدالله (ق3) (ثقه)71 از مشایخ کلینی72 است، صاحب کتاب النوادر است.73
27 حسین بن محمد بن عامر اشعری: (ق3) (امج)74 از اصحاب ابی الحسن الثانی، ابی محمد و صاحب الدار(ع)75 و از مشایخ کلینی بوده است. کلینی روایات زیادی از وی نقل می کند.76
28 حسین بن محمد بن عمران اشعری: (ق2) (ثقه)77 از سلسله رواة شیخ طوسی است.78
29 حمزة بن یسع اشعری: (ق2) (حسن)79 از اصحاب امام جعفر صادق80 و امام کاظم(ع)81 بوده است.
30 حمزة بن یعلی اشعری: ابو یعلی (ق 2و3) (ثقه) از بزرگان امامیه82 و از اصحاب ابی الحسن الثانی و ابی جعفر الثانی(ع) می باشد. او صاحب کتاب است.83
31 داود بن عامر اشعری: (ق3) (امج)84 از اصحاب ابی محمد(ع) است.85
32 ریان بن صلت اشعری: قمی خراسانی الاصل بغدادی، ابو علی (ق2و3)86 (ثقه) صدوق، مقبول الحدیث،87 از اصحاب امام کاظم،88 امام رضا89، امام جواد90 امام هادی91 و امام عسکری(ع)92 بوده است.
وی احادیث بسیار زیادی در موضوعات مختلف از امام رضا(ع) نقل کرده و صاحب کتابی است که در آن کلام امام رضا(ع) را در فرق بین آل و امت جمع کرده است.93در رجال کشی در وصف وی روایاتی نقل می کند از آن جمله:
«وی از جانب فضل بن سهل برای مأموریتی به خراسان عازم شد و از معمر بن خلاّ خواست که امام رضا(ع) را ببیند و ایشان برایش دعا کند و لباس و درهم خود را به او بدهد. معمر قبل از این که زبان باز کند امام خواسته های ریان را به زبان آورد و در توصیف وی گفت: به درستی که شخص مؤمن، توفیق برآورده شدن خواسته هایشان را می یابد.»
کشی روایت دیگری از وی نقل می کند که وسعت علم او را نشان می دهد.94
33 زکریا به آدم بن عبدالله بن سعد اشعری: (ق2و3) (ثقه) جلیل، عظیم القدر،95 از اصحاب امام صادق،96 امام کاظم،97 امام رضا،98 امام جواد(ع)99 بوده است. وی از خواص و بزرگان امام رضا(ع) بوده است. سخنان کم نظیری از امام رضا(ع) در علو منزلت ایشان ایراد شده است. کشی نقل می کند که ایشان به امام رضا(ع) عرض کرد: می خواهم از میان اهل بیت خود بروم، چرا که انسان های احمق در بین آن ها بسیار شده است، امام(ع) فرمودند: چنین کاری را انجام مده، زیرا که با وجود تو، از اهل بیتت بلا دفع می شود. همان طور که به خاطر امام کاظم(ع) بلا از اهل بغداد دفع می شد.100
امام (ع) در این روایت شأن زکریا را تا مرز عصمت بالا می برد.
در روایت دیگر از امام رضا(ع) خواسته می شود که زمانی که به شما دست رسی نداریم معارف دینمان را از چه کسی فرا بگیریم. امام(ع) می فرمایند: «من زکریا بن آدم القمی المأمون علی الدین والدنیا؛ از زکریا بن آدم که امین در دین و دنیا شما است.»101
او در یکی از سفرهای حج امام رضا(ع) از مدینه تا مکه هم صحبت ایشان بوده است.102 امام جواد(ع) در اواخر عمر شریفشان برای زکریا بن آدم دعای خیر کرده است و اظهار کرده است که ایشان به من وفا کرد.103
روایت دیگری از امام(ع) از منزلت و مقام زکریا نزد خود و پدرش صحبت می کند و او را می ستاید.104 بعد از وفات ایشان رقعه ای از جانب معصوم (بایستی امام هادی(ع) باشد) صادر می شود که امام(ع) در آن می گوید:
«رحمت خداوند بر او باد روزی که متولد شد و روزی که مُرد و روزی که زنده محشور می شود. به درستی که عارف و معترف به حق زندگی کرد.» بر آن چه که خدا و رسولش(ص) واجب کرده بودند،عامل بود، وفایت یافت(ره) در حالی که نه عهد شکست و نه تغییر یافت، پس خدا جزاء دهد وی را؛ جزای نیت پاکش را و بهترین آرزوهایش را برآورده سازد.»105
او صاحب کتاب است.106 وفات یافت در شهر قم و در مقبره معروف به شیخان مدفون است.107
34 زکریا بن ادریس بن عبدالله بن سعد اشعری: ابوجریر108 (ق2) (حسن)109 از بزرگان امامیه110 و از اصحاب ابی عبدالله و ابی الحسن الاول و ابی الحسن الثانی(ع) است.111 زکریا بن آدم نقل می کند: در زمان حادثه مرگ او، نزد علی بن موسی(ع) بودم، ایشان از زکریا بن ادریس پرسیدند و در لحظه مرگ وی، بر او رحمت فرستادند.11 او صاحب کتاب است.113
35 سعد بن سعد بن احوص بن سعد بن مالک اشعری: (ق2و3) (ثقه)114 از اصحاب ابی الحسن الاول115 و ابی الحسن الثانی116 و ابی جعفر الثانی117 بوده است.
امام جواد در آخر عمرشان او را چنین دعا کردند: «خداوند سعد بن سعد را از جانب من خیر دهد، به درستی که او به من وفا کرد.»118
او صاحب کتاب است.119
36 سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری: ابوالقاسم (ق3) (ثقه)120 شیخ و فقیه و مقتدای طایفه امامیه و از اصحاب امام عسکری(ع) است.121 ولی عده ای ملاقات ایشان را با امام تضعیف می کنند.122شیخ طوسی گوید: نمی دانم از امام(ع) روایت می کند یا نمی کند.123 ایشان اشتیاق بسیاری به جمع آوری احادیث داشته است برخلاف پدرش عبدالله که کم حدیث است. در طلب حدیث به سفر پرداخت و احادیث بسیاری از علمای اهل سنت شنید. و بزرگان اهل تسنن چون حسن بن عرفه محمد بن عبدالملک الدقیقی و اباحاتم رازی و عباس ترقفی را ملاقات کرد.124
سعد کتاب های بسیار زیادی را تصنیف کرده است که از آن جمله است:
الرحمة که این کتاب شامل چند کتاب است از جمله آن کتاب ها: الطهارة، الصلاة، الزکاة، الصوم، الحج، جوامع الحج، الضیاء فی الامامة، مقالات الامامیة، مناقب رواة الحدیث، مثالب رواة الحدیث، فی فضل قم والکوفة، فی فضل عبدالله و عبدالمطلب و ابی طالب(ع)، بصائرالدرجات، المنتخبات (حدود هزار ورق است)، الضیاء فی فضل الرد علی المحمدیة و الجعفریة، فرق الشیعة، الرد علی الغلاة، ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه، فضل الدعاء و الذکر، المتعة، الرد علی بن ابراهیم بن هاشم، فی معنی هشام و یونس، قیام اللیل، الرد علی المجبرة، فضل العرب، الامامة، فضل النبی(ص)، الدعاء، الاستطاعة، الاحتجاج الشیعة علی زید بن ثابت فی الفرائض، النوادر، المزار، مثالب هشام و یونس، مناقب الشیعة. وی صاحب فهرست کتاب هایش و آن چه روایت کرده است، می باشد.125
از کل کتاب های او پنج کتابش، هر آن چه روایت کرده است، مورد توافق شیعه است و آن الوضوء، الصلاة، الزکاة، الصیام والحج است.126
37 سهل بن یسع بن عبدالله بن سعد اشعری: (ق2) (ثقه ثقه)127 از معدودین بین ثقات اهل حدیث و روایت و مقبول القول نزد فقهاست.128 از اصحاب ابی الحسن الاول و ابی الحسن الثانی(ع) بوده و صاحب کتاب است.129
38 شعیب بن عبدالله بن سعد اشعری: (ق2) (مجهول)130 از اصحاب امام جعفر صادق131 و امام باقر(ع)132 بوده است.
39 عباس بن معروف قمی مولی جعفر بن عمران بن عبدالله اشعری: (ق2و3) (ثقه)133 از اصحاب امام رضا134 و امام هادی(ع)135 بوده است. او صاحب کتاب الآداب و النوادر است.136
40 عبد الصمد بن محمد اشعری: (ق3) (امج)137 از اصحاب ابی الحسن الثالث(ع)138 بوده است.
41 عبد العزیز بن مهتدی اشعری: (ق2و3) (ثقه)139 از بزرگان حدیث [است.] فضل بن شاذان درباره او گفته است: «بهترین قمی است که من دیده ام.140 و قمی را که شبیه او باشد در زمان خودش ندیدم.»141
از اصحاب ابی الحسن الاول(ع)142 و از وکلا و خواص ابی الحسن الثانی(ع)143 است و هم چنین از اصحاب امام جواد(ع) است.144
امام جواد(ع) در حق او چنین دعا کرده است: «خداوند گناهانت را بیامرزد و به ما و شما رحم کند و به رضایتی که من از تو دارم خدا از تو راضی باشد.»145
شخ طوسی به اشتباه او را جز کسانی که از ائمه(ع) روایت نمی کنند آورده است.146 او صاحب کتاب است.147
42 عبدالله بن ابی خلف اشعری: (ق2) (امج)148 وی احادیث کمی روایت کرده است149 و از سلسله روات شیخ طوسی است.150
43 عبدالله بن صلت قمی: (ق2و3) (ثقه) (ممدوح) صاحب روایات قابل اعتماد (مسکون الی روایته)،151 از اصحاب امام کاظم152 و امام رضا153 و امام جواد(ع)154 بوده است. امام جواد(ع) به او اذن داده است که مدح و رثای خود و پدرش(ع) را بگوید و او را چنین دعا کرده است: «آفرین بر تو، خدا تو را جزای خیر دهد.»155 وی صاحب کتاب است از آن جمله التفسیر می باشد.156
44 عبدالله بن عامر بن عمران بن ابی عمر اشعری: ابو محمد (ق2) (ثقه) شیخ و از بزرگان اصحاب امامیه است. او صاحب کتاب نیز می باشد.157
45 عبد الملک بن عبدالله بن سعد اشعری: (ق2) (امج)158 از اصحاب ابی عبدالله(ع)159 می باشد.
46 عبیدالله بن احمد بن محمد بن عبید اشعری: (ق3) (مجهول)160 محمد بن علی بن محبوب از وی نقل می کند و او از پدرش.161
47 عبدالله بن محمد بن عیسی: (ق3) (حسن) احادیث وی قابل اعتماد است.162 وی برادر احمد بن محمد بن عیسی است.163
48 علی بن اسحاق بن عبدالله بن سعد اشعری: (ق3) (ثق)164 برقی از وی روایت می کند165 و از سلسله روات کلینی166 و شیخ طوسی است.167
49 علی بن حسین بن صلت اشعری: (ق4) (ممدوح) از اساتید، صدوق است168 و شیخ از او راضی است.
50 علی بن ریان بن صلت اشعری: (ق2و3) (ثقه) از وکلای ابی الحسن الثالث169 و اصحاب امام کاظم(ع) 170 است و صاحب نسخه از ایشان است.171 او صاحب کتاب منشور الاحادیث است172 شیخ طوسی کتاب او را مشترک با برادرش محمد می داند.173
51 علی بن عیسی اشعری طلحی: (ق2) (مجهول)174 از بزرگان قم و از جانب سلطان، امیر قم بوده است.175 پسر او محمد بن علی بن عیسی است.
52 علی بن محمد بن حفض اشعری: مولی سائب بن مالک اشعری176 ابوقتاده (ق2) (ثقه)177 از ابی عبدالله و امام کاظم(ع) روایت می کند. وی عمر طولانی کرد و صاحب کتاب است.178
53 علی بن محمد بن سعد اشعری: (ق4) (ثقه)179 از مشایخ محمد بن حسن بن ولید180 و صاحب کتاب است.181
54 عمران بن عبدالله بن (سعد) اشعری: (ق2) (ثقه)182 وی از بزرگان اصحاب ابی عبدالله(ع) است.183 ابی عبدالله(ع) در حق وی چنین دعا کرده است: «از خدا می خواهم که درود فرستد بر محمد(ص) و خاندان او و تو را (عمران) و خاندانت را در سایه رحمت خودش قرار دهد در روزی که هیچ سایه و پناهی جز خدا نیست.»184
هم چنین امام فرموده است: «عمران، نجیبی است از طایفه نجبا، هیچ جباری قصد آن ها را نمی کند مگر این که خداوند او را هلاک کند.»185
وی برادر عیسی و یعقوب است.
55 عمران بن محمد بن عمران بن عبدالله بن سعد اشعری: (ق2و3) (ثقه) از اصحاب ابی الحسن الثانی186 و ابی جعفر الثانی(ع)187 است. او صاحب کتاب است.188
56 عمران بن موسی بن حسن بن عامری بن عبدالله بن سعد اشعری: (ق3) (مهمل)189 محمد بن یحیی از او و او از حسن بن موسی خشاب، روایت می کند.190
57 عمران بن موسی زیتونی اشعری: (ق2) (ثقه)191 صاحب کتاب النوادر است.192
58 عیسی بن عبدالله بن سعد اشعری: (ق2) (امج)193 وی و برادرانش موسی و شعیب از اصحاب امام جعفر صادق و امام باقر(ع) هستند.194
59 عیسی بن عبدالله بن سعد بن مالک اشعری: (ق2) (ثقه) از کبار اصحاب امام جعفر صادق(ع) که جایگاهش نزد ایشان، مختص به او بود.195 هم چنین از اصحاب امام کاظم و امام رضا(ع) است.196
یونس بن یعقوب نقل می کند: در مدینه خدمت ابی عبدالله(ع) بودیم که امام فرمود: یونس ! برو درب را باز کن، پشت درب مردی از ما اهل بیت است. یونس وقتی عیسی بن عبدالله را پشت درب می بیند این عظمت را نمی تواند برای او تصور کند، لذا امام در برابر حالت ناباورانه وی می گوید: ای یونس! عیسی بن عبدالله از ماست زنده او، از ماست مرده او.197 در روایت دیگر آمده است که امام (ابی عبدالله ع ) از فرط علاقه به وی، میان دو چشم او را بوسید و گفت: تو از ما اهل بیت هستی.198 دارای مسائل است که از امام رضا(ع) سؤال کرده است.199
60 فضل بن عامر اشعری: (ق3) (مجهول) از او سعد بن عبدالله روایت می کند.200
61 فضل بن محمد اشعری: (ق2) (حسن)201 وی و برادرش ابراهیم صاحب کتاب مشترک هستند.202 ایشان از اصحاب امام صادق(ع) می باشند.203
62 محمد اشعری: (ق3) (مجهول) از اصحاب ابی جعفر الثانی(ع) است.204
63 محمد بن احمد بن علی بن صلت قمی: (ق4) از کسانی است که با امام زمان(ع) مکاتبه داشته است.205 شیخ صدوق از قول پدرش که شاگرد وی بوده است، علم و عمل و زهد و فضل و عبادتش را وصف می کند.206 وی از مشایخ کلینی بوده است و عموی او عبدالله بن صلت از وی روایت می کند.207
64 محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری: (ق4) (ثقه) جلیل القدر، کثیر الروایة، جز این که اصحاب امامیه او را متهم می کنند که به روایت بی سند اعتماد می کرده و اهمیت نمی داده که از چه کسی روایت می کند. (با این که در راست بودن اعتقاد او هیچ شکی نیست).208 او صاحب کتاب بزرگ و نیکو نوادرالحکمة است. قمی ها این کتاب را به دبّه شبیب لقب داده اند.
شبیب ،مردی بوده به قم که دارای دبه شبکه بندی شده ای بوده که هر چه طلب می کردند از آن دبه بیرون می آورد. شباهت کتاب به این دبهه سبب چنین نام گذاری شده است.209
این کتاب شامل کتاب های: التوحید، الوضوء، الصلاة، الزکاة، الصوم، الحج، النکاح، الطلاق، الانبیاء، مناقب الرجال، فضل العرب، فضل العربیة والعجمیة، الوصایا والصدقة، النخل والهبات، السکنی، الاوقات، الفرائض، الایمان والنذور والکفارات، عتق والتدبیر والولاء والمکاتب والامهات الاولاد، الحدود والدیات، الشهادات، القضایا والاحکام،210 الملاحم، الطب، مقتل الحسین(ع)، الامامة، المزار است.211
65 محمد بن احمد بن علی ابی قتاده بن محمد بن حفص بن عبید بن حمید: ابا جعفر (ق2و3) (ثقه) صدوق، از بزرگان امیه (عین)212 و صاحب کتاب ما یجب علی العبد عند مضی الایام است.213
66. محمد بن حسن بن ابی خالد اشعری: (ق2و3) (حسن)214 از اصحاب امام کاظم،215 امام رضا216 و امام جواد(ع).217
67 محمد بن حسن بن فروخ صفار مولی عیسی بن موسی بن طلحه بن عبیدالله بن سائب بن مالک بن عامر اشعری: ابو جعفر اعرج (ق3) (ثقه) عظیم القدر، قلیل السقط فی الروایة (راویاتش دارای افتادگی کمی است) از بزرگان اصحاب امامیه218 در قم و از اصحاب امام عسکری(ع)219 بوده است. وی صاحب مسائلی است که از ابی محمد(ع) پرسیده است.220 او دارای کتاب های متعددی است که برخی از آن ها عبارتند از:
الصلاة، الوضوء، الخبائز، الصیام، الحج، النکاح، الطلاق، العتق والتدبیر والمکاتبة، التجارات، المکاسب، الصید والذبائح، الحدود، الدیات، الفرائض، المواریث، الدعاء، المزار، الرد علی الفلاة، الاشربة، المروءه (المروة)، الزهد، الخمس، الزکاة، الشهادات، الملاحم، التقیة، المؤمن، الایمان والنذور والکفارات، المناقب، المثالب، بصائرالدرجات، ماروی فی اولاد الائمه(ع)، ماروی فی شعبان، الجهاد، فضل القرآن.221
وفات وی در قم به سال (290ه.ق.) بوده است.222
68 محمد بن حسین اشعری: (ق3) (مجهول) از اصحاب ابی جعفر الثانی(ع)223 می باشد.
69 محمد بن خالد اشعری: (ق3) (حسن)224 قریب الامر.225 او دارای کتاب النوادر است.226
70 محمد بن ریان بن صلت اشعری: (ق3) (ثقه)227 از اصحاب امام جواد228 و امام هادی229 و امام عسکری(ع) است. او صاحب مسائلی است از امام عسکری(ع).230 او کتابش را با برادرش علی، مشترک است.231
71 محمد بن سهل بن یسع بن عبدالله بن سعد بن مالک اشعری: (ق2و3) (حسن)232 ممدوح233 از اصحاب امام کاظم234 و امام رضا و امام جواد(ع)235 می باشد. او صاحب مسائل است که از امام رضا(ع) پرسیده و هم چنین صاحب کتاب می باشد.236
72 محمد بن عبدالله اشعری: (ق2) (ثقه)237 از اصحاب امام کاظم238 و امام رضا(ع)239 بوده است.
73 محمد بن علی بن عیسی اشعری: (ق3) (حسن)240 از بزرگان قم و امیر قم از جانب سلطان هم چنین پدر وی،241 از اصحاب امام هادی242 و امام عسکری(ع) و صاحب مسائل از آن امام (امام عسکری ع ) می باشد.243
74 محمد بن علی بن محبوب اشعری: ابو جعفر (ق3) (ثقه) شیخ و بزرگ قمی ها در زمان خود بوده است. و هم چنین صحیح المذهب، فقیه، و از بزرگان امامیه244 و از اصحاب امام عسکری(ع)245 می باشد. وی از صاحبان کتاب می باشد که از جمله آن ها عبارتنداز:
النوادر، الصلاة، الجنائز، الزکاة، الصوم، الحج، النکاح، الرضاع، الطلاق، الحدود، الدیات، الثواب، الضیاء، النور فی الحکومات، الزمردة، الزبرجدة، التولد کبیر، الاحکام.246
75 محمد بن عیسی بن عبدالله بن سعد بن مالک اشعری: ابو علی (ق2و3) (ثقه)247 شیخ و بزرگ قمی ها و بزرگ اشعریان و از متقدمین نزد سلطان بوده است.248 وی بر امام رضا(ع) داخل شده از او استماع حدیث کرده و هم چنین از اصحاب ابی جعفر الثانی(ع) است. او دارای کتاب الخطب است.249
76 مرزبان بن عمران بن عبدالله بن سعد اشعری: (ق2) (حسن)250 از اصحاب امام کاظم251 و امام رضا(ع)252 بوده است.
از وی روایت است که از امام رضا(ع) سؤال کردم: آیا از مهم ترین مسائل خود بپرسم آیا من از شیعیان شما هستم؟
امام فرمود: بله.
باز گفتم: آیا اسم من نزد شما نوشته شده است؟
امام فرمود: بله.253
وی از جمله صاحبان کتاب می باشد.
77 مصقلة بن اسحاق اشعری: (ق3) (امج)254 از اصحاب ابی الحسن الثالث(ع)255 بوده است.
78 موسی اشعری: (ق2) (مجهول) از اصحاب امام باقر(ع)256 بوده است.257
79 موسی بن حسن بن عامر بن عمران بن عبدالله بن سعد اشعری: ابوالحسن (ق3) (ثقه) از بزرگان امامیه، جلیل، از اصحاب عبد الصالح(ع)258 است. وی سی جلد کتاب تصنیف کرده است259که برخی از آن ها عبارتنداز:
الطلاق، الوصایا، الفرائض، الفضائل، الحج، الرحمة، الوضوء، الصلاة، الزکاة، الحج، الصیام، یوم ولیله والطب.260
80 موسی بن عبدالله بن سعد اشعری: (ق2) (امج)261 از اصحاب امام صادق و امام باقر(ع)262 بوده است.
81 موسی بن محمد اشعری مودب: (ق4) (ثقه) از اصحاب امامیه و ساکن شیراز بوده است و هم چنین نوه دختری سعد بن عبدالله است.263 کتاب او الکمال فی ابواب الشریعة است.264
82 یاسر خادم رضا(ع) مولی حمزة بن یسع اشعری قمی:265 (ق2و3) (حسن)266 از اصحاب امام کاظم267 و امام رضا268 و امام جواد(ع)269 می باشد. وی صاحب مسائلی از امام رضا(ع)270 است.
83 یعقوب بن عبدالله بن سعد اشعری: (ق2) (مجهول) از اصحاب ابی عبدالله جعفر بن محمد(ع) است.271

نتیجه
با توجه به اطلاعات ارائه شده روند گسترش، تکوین و تکامل علمای امامی272 در خاندان اشعری بدین شرح است:
از مجموع 27 نفر علمای اشعری، 7نفر(9/26درصد) در قرن دوم، 12 نفر (1/46درصد) در قرن سوم و 7 نفر (9/26درصد) متعلق به قرن چهارم می باشند. اما مجموع علما وصحابی اشعری 82 نفر است که 38 نفر (3/46درصد) در قرن دوم، 33 نفر (2/40درصد) در قرن سوم و 7 نفر (5/8درصد) در قرن چهارم می زیستند.
آمار، نشان دهنده پیوند مستحکم و ارتباط وسیع اشعریان با ائمه امامیه(ع) است. فقط 12 نفر از فرزندان عبدالله بن سعد از صحابه امام صادق(ع)273 هستند و از 82 نفر مجموع علما و محدثان این خاندان، بیش از 6/66 درصد صحابی ائمه(ع) می باشند.
با شروع غیبت کبرا، دوران عظمت و آوازه بلند اشعریان رو به خاموشی نهاد. آمار ارائه شده در بالا به خوبی سیر شکوفایی و افول این خاندان را ترسیم کرده است.
قرن دوم و سوم که اوج شکوفایی علمی این خاندان است، حوزه علمی قم به قدری اعتبار می یابد که علمای بزرگی چون حسین بن سعید و برادرش 274 برای کسب علم روی بدین دیار می آورند.
اما در قرن چهارم نه تنها خاندان اشعری، بلکه مجموعه علما و محدثان این شهر (قم) از 135 نفر در قرن سوم به 72 نفر در قرن چهارم تنزل پیدا می کند.275 این در حالی است که قرن چهارم اوج قدرت یابی تشیّع است و آل بویه شهر قم را در چتر حمایت خود دارند. با این اوصاف تنزل سطح کمی و کیفی این شهر (از لحاظ علمی) نشان دهنده تاثیر عمیق این خاندان در حیات علمی شهر می باشد. صاحب تاریخ قم، افول شوکت و اعتبار اشعریان را بدون ذکر محدوده زمانی چنین توصیف می کند:
«تا آن گاه که کلمه ایشان مستقرق شد و بر یک دیگرحسد بردند و اهویه مختلفه در میان ایشان پیدا شد و… لاجرم پایه دولت ایشان بلغزید و دشمن بر ایشان ظفر یافت. بعضی هلاک شدند و برخی جلای وطن کردند مگر اندکی از ایشان که بماندند. بعضی بر اندک معاشی که ایشان را بود قناعت کردند و بعضی دیگر قافله ها را بدرقه می کردند و حق السعی می گرفتند.»276
اما بُعد اعتبار علمی و سطح کیفی این خاندان که مهم ترین و روشن ترین ادله در نشان دادن میزان تاثیر و سطح نفوذ علمی این خاندان در فقه و حدیث امامیه است، این تحقیق با اصل قرار دادن کتاب تنقیح المقال مامقانی و نظر داشتن به کتب اربعه رجالی امامیه تنظیم یافته است که بدین شرح است: از مجموع 27 نفر علمای این خاندان، 15 نفر (5/55درصد) ثقه، 4 نفر (8/14درصد) حسن، 1 نفر (7/3درصد) امامی مجهول، 3 نفر (1/11درصد) امام ممدوح و 4 نفر (8/14درصد) مجهول هستند. و از مجموع 82 نفر علما و صحابی این خاندان 47 نفر،(2/57درصد) ثقه، 11 نفر (4/13درصد) حسن، 8 نفر (7/9 درصد) امامی مجهول، 4 نفر (8/4درصد) امامی ممدوح و 11 نفر (4/13درصد) مجهول هستند. از امتیازات اشعریان کثرت ثقات در بین آن هاست؛ ثقاتی که بیش تر آن ها چون زکریا بن آدم در اعلی درجه این رتبه بودند. همین ویژگی سبب شده است که سهم اشعریان در احادیث جمع آوری شده در کتب اربعه برجسته باشد و نام آن ها در جای جای این کتب به عنوان راوی ذکر شده است.

1. تاریخ قم، حسن بن محمد قمی، ترجمه حسن بن علی قمی، به تصحیح سید جلال الدین تهرانی(انتشارات توس، 1361ش.) ص 240
2. همان، ص 266 270
3. همان، ص 245 و 246
4. همان، ص 240 و 241
5. فهرست اسماء مصنفی الشیعة، احمد بن علی نجاشی، (قم، انتشارات اسلامی) ص 105؛ الرجال، ابن داود، (انتشارات دانشگاه تهران، 1342ش.) ص 9؛ الرجال، حسن بن یوسف حلی (علامه)، به تصحیح سید محمد صادق بحرالعلوم (چاپ دوم: نجف، انتشارات حیدریه، 1381ه./1961م.) ص 13
6. اعیان الشیعة، محسن امین، به تحقیق حسن امین (بیروت، دارالتعارف، 1403ه.1983/م.).
* امج : امامی مجهول؛ امم : امامی ممدوح.
7. تنقیح المقال فی علم الرجال، مامقانی، (چاپ سنگی، 1349ه.) ج 1، ص 4
8. الرجال، محمد بن حسن طوسی، (قم، انتشارات رضی، 1380ه./1961م.) ص 143؛ اعیان الشیعة، ج 2، ص 68
9. رجال النجاشی، ص 24؛ الرجال، ابن داود، ص 17؛ الرجال، علامه، ص 6؛ مسند الامام الکاظم(ع)، عزیز الله عطاردی، (چاپ اوّل: کنگره امام رضا ع 1409ه.) ج3، ص 287
10. الفهرست، طوسی، (قم، انتشارات رضی) ص 8 و 125
11. همان، ص 5؛ الرجال، طوسی، ص 451 و 489؛ اعیان الشیعه، ج2، ص 203
12. مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص 287
13. تنقیح المقال (من نتائج التنقیح)، ج1، ص 7
14. الرجال، طوسی، ص 47؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، ابوالقاسم خویی (چاپ سوم: بیروت، 1403ه./1983م.) ج1، ص 298
15. تنقیح المقال (من نتائج التنقیح)، ج 1، ص 8
16. الرجال، طوسی، ص 453؛الرجال، ابن داود، ص22، 387، 417؛ الرجال، علامه، ص203
17. الفهرست، طوسی، ص25؛ رجال النجاشی، ص88
18. همان، ص26؛ همان، ص92؛ الرجال، ابن داود، ص23 و 390
19. الرجال، طوسی، ص428؛ کتاب الرجال، احمد بن ابی عبدالله برقی، (انتشارات دانشگاه تهران، 1342ه.) ص60
20. همان، ص444
21. الفهرست، طوسی، ص26؛ رجال النجاشی، ص92، اعیان الشیعه، ج 2، ص477 و 478
22. همان، ص26؛ همان، ص91؛ همان، ج2، ص478 و 479
23. الرجال، طوسی، ص398 و 427؛ کتاب الرجال، برقی، ص56، 59 و 60؛ الرجال، ابن داود، ص24؛ الرجال، علامه، ص15 و 275
24. اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، طوسی، به تصحیح حسن مصطفوی (انتشارات دانشگاه تهران، 1341 ه.) ص557 و 558
25. همان، ص557؛ بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمد باقر مجلسی، (چاپ دوم: بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ه.) ج 51، ص306
26. الفهرست، طوسی، ص26؛ رجال النجاشی، ص91
27. تنقیح المقال (من نتائج التنقیح)، ج 1، ص9
28. رجال النجاشی، ص101؛ الرجال، ابن داود، ص31؛ الرجال، علامه، ص20
29. تنقیح المقال، ج 1، ص88
30. الرجال، طوسی، ص399
31. معجم رجال الحدیث، ج 2، ص287
32. الرجال، ابن داود، ص42
33. الرجال، طوسی، ص397؛ کتاب الرجال، برقی، ص57
34. رجال النجاشی، ص79
35. همان.
36. الفهرست، طوسی، ص25؛ الرجال، علامه، ص13 و14
37. الرجال، طوسی، ص336، 397، 409؛ رجال الکشی، طوسی، ص512؛ کتاب الرجال، برقی، ص59.
38. الفهرست، طو سی، ص25
39. رجال النجاشی، ص81
40. الرجال، ابن داود، ص49؛ کتاب الرجال، برقی، ص52؛ تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص105 و 106
41. رجال النجاشی، ص104
42. الرجال، طوسی، ص150
43. کتاب الرجال، برقی، ص52
44. رجال النجاشی، ص104؛ الرجال، علامه، ص13؛ الرجال، ابن داود، ص389
45. همان؛ همان.
46. الرجال، طوسی، ص367؛ الرجال، ابن داود، ص49؛ الرجال، علامه، ص12؛ تنقیح المقال، ج 1، ص106
47. الرجال، ابن داود، ص51؛ تنقیح المقال، ج1، ص110
48. رجال النجاشی، ص73
49. الفهرست، طوسی، ص15؛ رجال النجاشی، ص73؛ الرجال، ابن داود، ص51
50. الرجال، طوسی، ص149؛ کتاب الرجال، برقی، ص28؛ ابن داود، ص52؛ رجال النجاشی، ص73؛ الرجال، علامه، ص11؛ تنقیح المقال، ج 1، ص114 و 115
51. الرجال، ابن داود، ص54؛ رجال النجاشی، ص27؛ الرجال، علامه، ص9؛ تنقیح المقال، ج1، ص126
52. الرجال، طوسی، ص367؛الرجال، ابن داود، ص56؛ الرجال، علامه، ص8
53. کتاب الرجال، برقی، ص51
54. الرجال، طوسی، ص367؛ الرجال، علامه، ص8
55. الرجال، ابن داود، ص64
56. الرجال، طوسی، ص370؛ تنقیح المقال، ج1، ص160
57. مسند الامام الکاظم(ع)،ج 3، ص337؛ معجم رجال الحدیث، ج3، ص351
58. الرجال، ابن داود، ص88؛ تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص27
59. الفهرست، طوسی، ص43؛ الرجال، ابن داود، ص88
60. تنقیح المقال (من نتائج التنقیح)، ج1، ص35
61. معجم رجال الحدیث، ج4، ص281
62. رجال النجاشی، ص62؛ الرجال، ابن داود، ص109؛ الرجال، علامه، ص44
63. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص37
64. رجال النجاشی، ص62؛ الرجال، ابن داود، ص113
65. الرجال، طوسی، ص467
66. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص41
67. الرجال، طوسی، ص470
68. معجم رجال الحدیث، ج5، ص189و 190
69. الرجال، طوسی، همان، ص467
70. الرجال، علامه، ص52
71. رجال النجاشی، ص66
72. الرجال، طوسی، ص469
73. رجال النجاشی، ص66
74. تنقیح المقال، ج1، ص39
75. معجم رجال الحدیث، ج6، ص72 و 73
76. الکافی، کلینی، به تصحیح علی اکبر غفاری(بیروت، دارالاضواء، 1405ه./1985م.) ج1، ص46، 205، 468، 537
77. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح) ج1، ص42
78. الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، طوسی، به تحقیق سید حسن خرسان (چاپ دوم: بیروت، دارالاضواء، 1406ه./1985م.) ج2، ص137
79. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح) ج1، ص46
80. الرجال، طوسی، ص178؛ الرجال، ابن داود، ص134
81 . همان، ص347؛ کتاب الرجال، برقی، ص48
82. الرجال، ابن داود، ص134
83. رجال النجاشی، ص141؛ الرجال، علامه، ص53
84. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح) ج1، ص52
85. الرجال، طوسی، ص431؛ کتاب الرجال، برقی، ص61
86. الرجال، ابن داود، ص154؛ الرجال، طوسی، ص376؛ الرجال، علامه، ص70
87. الرجال، طوسی، ص376؛ رجال النجاشی، ص165؛ الرجال، علامه، ص70؛ مسند الامام الجواد(ع)،عزیز الله عطاردی(چاپ کنگره امام رضا ع ،1410ه.) ص281
88. مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص390
89. الرجال، طوسی، ص376؛ کتاب الرجال، برقی، ص54 و 59
90. مسند الامام الجواد(ع)، ص281 و 282
91. الرجال، طوسی، ص415
92. مسند الامام العسکری(ع)، عزیزالله عطاردی (چاپ کنگره امام رضا ع 1410ه.) ص315 و 316
93. رجال النجاشی، ص165
94. رجال الکشی، طوسی، ص546، 547، 548
95. رجال النجاشی، ص174
96. الرجال، طوسی، ص200
97. مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص392
98. الرجال، طوسی، ص337؛ رجال النجاشی، ص174؛ مسند الامام الرضا(ع)، عزیزالله عطاردی، (چاپ کنگره امام رضا ع ، 1406ه.) ج2، ص435، 436
99. الرجال، طوسی، ص401
100. رجال الکشی، ص594؛ الرجال، ابن داود، ص158؛ الرجال، علامه، ص75
101. همان، ص595؛ همان؛همان؛الاختصاص، محمدبن نعمان (شیخ مفید)، (چاپ اول: کنگره هزاره شیخ مفید، 1413ه.) ص78
102. الرجال، ابن داود، ص158؛ الرجال، علامه، ص75
103. رجال الکشی، طوسی، ص503؛ الرجال، علامه، ص189
104. همان، ص596، الاختصاص، ص87
105. همان، ص595
106. الفهرست، طوسی، ص73؛ رجال النجاشی، ص174
107. مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص283 و 284
108. رجال النجاشی، ص 173؛ الرجال، ابن داود، ص390
109. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص57
110. رجال النجاشی، ص104
111. الرجال، طوسی، ص365 و 367؛ رجال النجاشی، ص173؛ الرجال، علامه، ص76
112. رجال الکشی، طوسی، ص616
113. الفهرست، طوسی، ص74
114. الرجال، طوسی، ص378؛ الرجال، ابن داود، ص167؛ رجال النجاشی، ص179
115. کتاب الرجال، برقی، ص51؛ مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص399
116. الرجال، طوسی، ص378
117. رجال الکشی، طوسی، ص503؛الرجال، علامه، ص78؛ رجال النجاشی، ص179
118. همان؛ همان.
119. الفهرست، طوسی، ص76
120. همان، ص75
121. الرجال، طوسی، ص431
122. الفهرست، طوسی، ص75؛ رجال النجاشی، ص177؛ الرجال، ابن داود، ص168 و 457؛ الرجال، علامه، ص78
123. الرجال، طوسی، ص431
124. رجال النجاشی، ص177
125. الفهرست، طوسی، ص75
126. رجال النجاشی، ص177 و 178
127. الرجال، ابن داود، ص181 و 381
128. مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص409
129. الرجال، طوسی، ص377؛ رجال النجاشی، ص186؛ الرجال، علامه، ص81
130. تنقیح المقال (من نتائج التنقیح)، ج1، ص73
131. الرجال، طوسی، ص266؛ کتاب الرجال، برقی، ص29
132. همان؛ معجم رجال الحدیث، ج9، ص30 و 31
133. همان، ص382؛ رجال النجاشی، ص120
134. همان.
135. همان، ص419
136. رجال النجاشی، ص120؛ معجم رجال الحدیث، ج9، ص239 و 240
137. تنقیح المقال (من نتائج التنقیح)، ج1، ص86
138. الرجال، طوسی، ص419
139. الرجال، ابن داود، ص225
140. رجال الکشی، طوسی، ص483 و 506؛ مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص435؛ رجال النجاشی، ص447؛ الرجال، علامه، ص116 و 185
141. همان، ص506؛ همان.
142. کتاب الرجال، برقی، ص51؛ همان.
143. الرجال، طوسی، ص380؛ رجال الکشی، طوسی، ص483 و 506؛ رجال النجاشی، ص447؛ الرجال، علامه، ص116
144. مسند الامام الجواد(ع)، ص298
145. رجال الکشی، طوسی، ص506؛ الرجال، ابن داود، ص225؛ الرجال، علامه، ص116، بحارالانوار، ج50، ص104
146. الرجال، طوسی، ص119
147. الفهرست، طوسی، ص119
148. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح) ج1، ص88
149. همان، ج2، ص162
150. تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة، طوسی، به تحقیق سید حسن خرسان(چاپ دوم: بیروت، دارالأضواء، 1406ه./1985م.) ج4، ص224 و ج6، ص20 و ج8، ص106؛ الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، طوسی، به تحقیق سید حسن خرسان (چاپ دوم: بیروت، دارالأضواء، 1406ه./1985م.) ج1، ص226
151. الرجال، طوسی، ص380؛ رجال النجاشی، ص217؛ الرجال، ابن داود، ص207 و 400؛ الرجال، علامه، ص105
152. مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص443
153. الرجال، طوسی، ص380؛ رجال النجاشی، ص217؛ کتاب الرجال، برقی، ص54 و 55؛ الرجال، علامه، ص105
154. همان، ص403؛ کتاب الرجال، برقی، ص55؛ مسند الامام الجواد(ع)، ص308 و 309
155. رجال الکشی، طوسی، ص567؛ الرجال، علامه، ص189؛ مسند الامام الجواد(ع)، ص145 و146
156. الفهرست، طوسی، ص104؛ رجال النجاشی، ص217
157. رجال النجاشی، ص218؛ الرجال، علامه، ص111
158. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص97
159. الرجال، طوسی، ص234، کتاب الرجال، برقی، ص24
160. تنقیح المقال، ج1، ص99
161. معجم رجال الحدیث، ج11، ص65
162. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص92؛ تنقیح المقال، ج1، ص184
163. رجال الکشی، طوسی، ص512؛ الرجال، ابن داود، ص74؛ معجم رجال الحدیث، ج10، ص311 و 312
164. رجال النجاشی، ص279؛ الرجال، ابن داود، ص237؛ الرجال، علامه، ص102
165.الفهرست، طوسی، ص94؛ الرجال، همو، ص486
166. الکافی، ج6، ص487
167. التهذیب، ج3، ص210
168. التوحید، محمد بن علی صدوق، به تصحیح سید هاشم حسینی طهرانی(چاپ پنجم: قم، انتشارات اسلامی، 1416ه.) ص174
169. الرجال، طوسی، ص419 و 433؛ الرجال، ابن داود، ص244؛ کتاب الرجال، برقی، ص58
170. مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص466
171. رجال النجاشی، ص278؛ الرجال، علامه، ص99
172. همان.
173. الفهرست، طوسی، ص90
174. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص108
175. معجم رجال الحدیث، ج2، ص109
176.رجال النجاشی، ص272
177. الرجال، ابن داود، ص248
178. رجال النجاشی، ص272؛ الرجال، علامه، ص102
179. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج 1،ص109
180. الرجال، طوسی، ص484
181. الفهرست، همو، ص89
182. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص117
183. الرجال، طوسی، ص256
184. رجال الکشی، ص331؛ الرجال، علامه، ص124؛ الاختصاص، ص69؛ الرجال، ابن داود، ص262
185. همان، ص333؛ همان؛ همان
186. الرجال، طوسی، ص381؛ الرجال، ابن داود، ص263؛ الرجال، علامه، ص124
187. مسند الامام الجواد(ع)، ص316 و 317
188. الفهرست، طوسی، ص119؛ رجال النجاشی، ص292
189. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص17
190. معجم رجال الحدیث، ج13، ص149
191. رجال النجاشی، ص291؛ الرجال، ابن داود، ص263؛ الرجال، علامه، ص125
192. همان.
193. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص119
194. الرجال، طوسی، ص266؛ معجم رجال الحدیث، ج 13، ص181
195. همان، ص258؛ الرجال، ابن داود، ص268؛ کتاب الرجال، برقی، ص30؛الرجال، علامه، ص123
196. رجال النجاشی، ص296
197. رجال الکشی، ص332؛ الاختصاص، 68
198. الرجال، ابن داود، ص268؛ الرجال، علامه، ص122؛ الاختصاص، ص195
199. الفهرست، طوسی، ص116؛ رجال النجاشی، ص296
200. الرجال، همو، ص489
201. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص121
202. الفهرست، طوسی، ص8 و 125؛ الرجال،همو، ص489؛ رجال النجاشی، ص309
203. معجم رجال الحدیث، ج13، ص315
204. مسند الامام الجواد(ع)، ص319؛ معجم رجال الحدیث، ج14، ص208
205. الرجال، ابن داود، ص291؛ الرجال، علامه، ص154
206. رجال النجاشی، ص337
207. معجم رجال الحدیث، ج14، ص336
208. کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی صدوق (چاپ سوم: قم، انتشارات اسلامی، 1416ه.)، ص3؛ معجم رجال الحدیث، ج15، ص15
209. معجم رجال الحدیث، ج15، ص13، 14، 58
210. رجال النجاشی، ص349؛ الرجال، ابن داود، ص297؛ الرجال، علامه، ص146
211. الرجال، طوسی، ص493؛ رجال النجاشی، ص348
212. الفهرست، همو، ص144؛ معجم رجال الحدیث، ج15، ص46 و 47
213. رجال النجاشی، ص349؛ معجم رجال الحدیث، ج15، ص45 و46
214. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص134
215. مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص508
216. جامع الرواة، محمد بن علی اردبیلی (انتشارات کتاب خانه آیة الله مرعشی، 1403ه.) ج2، ص89
217. مسند الامام الجواد(ع)، ص320
218. رجال النجاشی، ص354؛ الرجال، ابن داود، ص307؛ الرجال، علامه، ص157
219. مسند الامام العسکری(ع)، ص48 و 332
220. الفهرست، طوسی، ص143؛ الرجال، همو، ص436
221. رجال النجاشی، ص354
222. همان؛ الرجال، ابن داود، ص307؛ الرجال، علامه، ص157
223. جامع الرواة، ج2، ص99؛ مسند الامام الجواد(ع)، ص321
224. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص136
225. الرجال، ابن داود، ص310 و 388؛ الرجال، علامه، ص155
226. رجال النجاشی، ص343؛ معجم رجال الحدیث، ج16، ص62
227. الرجال، طوسی، ص423
228. مسند الامام الجواد(ع)،عزیزالله عطاردی، ص322
229. الرجال، طوسی، ص423؛ الرجال، علامه، ص142
230. رجال النجاشی، ص370؛ الرجال، ابن داود، ص310
231. الفهرست، طوسی، ص90
232. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص138
233. الرجال، ابن داود، ص316
234. مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص516
235. الرجال، طوسی، ص388؛ رجال النجاشی، ص367
236. الفهرست، طوسی، ص147
237. الرجال، همو، ص389
238. کتاب الرجال، برقی، ص51
239. الرجال، طوسی، ص388، 389، 393؛ معجم رجال الحدیث، ج16، ص242
240. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص142
241. معجم رجال الحدیث، ج16، ص334
242. الرجال، طوسی، ص422؛ کتاب الرجال، برقی، ص59
243. الفهرست، طوسی، ص155
244. الرجال، ابن داود، ص326؛ رجال النجاشی، ص349؛ الرجال، علامه، ص156
245. مسند الامام العسکری(ع)، ص340
246. الفهرست، طوسی، ص145؛ رجال النجاشی، ص349
247. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص143
248. الرجال، ابن داود، ص330؛ الرجال، علامه، ص154 و 270
249. رجال النجاشی، ص338؛ الرجال، علامه، ص154
250. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص148
251. کتاب الرجال، برقی، ص51؛ مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص531
252. الرجال، طوسی، ص391
253. رجال الکشی، طوسی، ص505؛ الرجال، ابن داود، ص343؛ الرجال، علامه، ص172؛ مسند الامام الرضا(ع)، ج2، ص448؛ الاختصاص، ص88
254. رجال النجاشی، ص423
255. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص150
256. الرجال، طوسی،ص423؛ کتاب الرجال، برقی، ص59
257. همان، ص57؛ معجم رجال الحدیث، ج19، ص13
258. معجم رجال الحدیث، ج19، ص49
259. الرجال، ابن داود، ص354؛ الرجال، علامه، ص166
260. رجال النجاشی، ص406
261.تنقیح المقال (من نتائج التنقیح)، ج1، ص155
262. الرجال، طوسی، ص307؛ معجم رجال الحدیث، ج19، ص28
263.رجال النجاشی، ص407؛ الرجال، ابن داود، ص356؛ الرجال، علامه، ص166
264. همان.
265. همان، ص453؛ کتاب الرجال، برقی، ص51
266. تنقیح المقال(من نتائج التنقیح)، ج1، ص164؛ الرجال، ابن داود، ص370
267. کتاب الرجال، برقی، ص51؛ مسند الامام الکاظم(ع)، ج3، ص561
268. الرجال، طوسی، ص395
269. مسند الامام الجواد(ع)، ص331
270. الفهرست، طوسی، ص183
271. کتاب الرجال، برقی، ص28
272. منظور از علما، محدثینی است که ائمه(ع) را درک نکرده اند.
273. ر.ک: شجره خاندان اشعری.
274.علما و خاندان های امامی جبال و خراسان، محمد حاج تقی (پایان نامه)، 1375ش.، ص194
275. همان، ص102
276. تاریخ قم، حسن بن محمد قمی، ص241