نسخه عربی متعلق به قرن چهاردهم، مشتمل بر چهار مینیاتور می باشد که نشان گر طرح اولیه ای از نیایش مسیحیان است که موضوع جالبی را به نمایش می گذارد. دو مطلبی که برای این مسئله از اهمیت بیشتری برخوردار است، عبارتند از: دو روز مقدسی که در تقویم اسلامی شیعه وجود دارد؛ یکی (روز 18 ذی الحجه) یا روز عید غدیر، یعنی یادآور همان روزی است که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم علی علیه السلام را به عنوان امام و جانشین خود انتخاب کردند و دیگری روز (23 ذی الحجه) یا عید مباهله، که یادآور عهد و پیمانِ مابین نمایندگان مسیحی نجران و پنج تن آل عبا(اصحاب الکساء) می باشد.
برای گروهی از اهل تسنن، که هنوز هم مباهله را به رسمیت می شناسند و طبق عقاید وباورهای اهل تشیّع، غدیر خم یادآور مراسمی است که حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم در روز 29 آوریل سال 628.. بدون قرار قبلی از روی پشته ای از جهاز شتران، بالا رفت و دست راست علی علیه السلام را بالا برده و او را به عنوان رهبر حقیقی امت اسلامی معرفی کرد و فرمود: «هر که من مولای اویم، از این پس، علی مولای اوست. خداوند، دوستداران علی را دوست دارد.»
اما به عقیده عده کثیری از شیعیان، این مراسم از نظر سیاسی نتایج آنی نداشت. چرا که حضرت علی علیه السلام تا 25 سال بعد از مرگ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم عملاً پیشوا نبود، امّا این مراسم اهمیت بسیاری داشت. این نتیجه حکمت الهی است که در آن عملکرد دو نفر مشخص می شود؛ یکی از آنان (حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم ) خواست الهی را آشکار می کند و مردی (حضرت علی علیه السلام ) به خواست خدا انتخاب می شود.
«عینیون» معتقدند که حضرت علی علیه السلام در انتخاب، ساکت باقی مانده بود و انتظار می کشید و دلش که مأوای وحی الهی بود، او را وادار به ابراز وجود می کرد. این کار، نشان گر سرنوشت و تقدیر تلخی بود که خداوند از قبل برای او رقم زده بود.
بر عکس و به عقیده عده ای دیگر خداوند به خاطر فضل و رحمتش او را از ابتدا تا پایان در امور پیامبری یاری کرده و به عنوان پیشوای جمعیت موافق و طالب حق قرار داده بود. این مسأله ساده ای از حقانیت نیست. این موضوع وجه تمایزی است بین «قدیس» و «پیامبر». همچنین درک معنی واقعی معتقدان به مذهب «مانی» برای کسی که صاحب بصیرت و عشق است، آسان می باشد. به این معنی که وی موضوع را می داند و قادر به تمییز تفاوت نمازگزار واقعی و ظاهرساز (ریاکار) می باشد. تمام این راه حل های عرفانی که قبلاً در محل غدیر تصریح شده بود، بعدها توجه عرفای اسلامی را به خود جلب کرد.
در عید بزرگ مباهله، هیأتی از نمایندگان مسیحی نجرانی، تحت تأثیر آزمایشی دشوار، پیمانی را (در 2 آوریل 631 میلادی، دهم هجرت) با اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم (حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم ، علی علیه السلام ، فاطمه علیهاالسلام حسن و حسین علیهماالسلام ) بستند. اهل تسنن این رویداد را تنها به عنوان اتحاد خانوادگی که اهمیت چندانی ندارد، تعبیر می کنند، امّا به اعتقاد اهل تشیع، حضور همزمان «پنج تن» اندیشه ای است که ثابت می کند قدرت الهی متضمن عزت این پنج تن است.
نظر اهل مخامسه که در مدرسه شیعی معروفی که هنوز هم در سوریه در میان نجرانیان باقی مانده، بدین صورت است. دو مینیاتور موجود که صحنه هایی از انجیل را که حاکی از پاکدامنی حضرت مریم و غسل تعمید حضرت مسیح می باشد، به نمونه هایی تبدیل شده اند که هیچ وجه اشتراکی با نمونه های ارمنی یا بیزانسی ندارند و تنها با دارا بودن ویژگی مانوی خود قابل تشخیص می باشند.
«مذهب مانوی، کاتالیزور فرهنگی»
ظهور شکل های هنری پیچیده و نو، انعکاسی از تحول در نظام عقاید و اظهارات متداول ساختار فرهنگی ویژه است. بقایای روش های قدیمی دارای خاصیت مشترکی هستند. البته عناصر تزیینی موجود از روش ها و اصول کلاسیک قبلی تبعیت می کند، امّا روش آخری (اخیر) که با مقیاس معتبری مورد استفاده قرار می گیرد، در هنر اسلامی تحت تأثیر روش ها و موتیف هایی است که از منابع دیگری گرفته شده و ماهیت درونی بی نظیری را نمایان می کند.
اصول ماوراءالطبیعه اسلامی (متا فیزیکی) به طور قابل ملاحظه ای به صورت ذره ای زودگذر و آسمانی است. اولین حکمای الهی به منظور این که به شیوه ای معقول تر آن را تعبیر و توضیح دهند، این عقیده را به طور غریزی انتخاب کردند. همچنین در دستور ساختار صحیح آن ها، عقاید تکوینی و اصول مولد روش های تشخیص هنری از معماری تا علم معانی وبیان حتی در کشورهای تازه به این دین در آمده، نظیر اندونزی تا مالزی دیده شده است. توسعه فرهنگی با چنین وسعت و قوتی به عامل عقلانی مشترک بستگی دارد. در عین حال می توان گفت که زبان یهودی ریشه در زبان عربی دارد که نکات عمده و دور نمایی ظریف، شیوه اندیشیدن رابه ترتیب در مختصّه های مشخص تصور متافیزیکی اسلامی مبالغه می کند.
انتشار هردو عامل به ساختار اصول و آداب نیایش بستگی دارد. بنابراین بسیار مهم است که بدانیم فرهنگ اسلامی چگونه زبان فارسی را تحت سیطره خود در آورده و اندیشه هنر ایرانی را دگرگون ساخته است؛ یعنی فرهنگ ایرانی پیشین را از میدان بیرون کرد. وقتی اسلام ازنظر سیاسی بر ایران غلبه کرد، آئین «مزدک» دین رسمی کشور بود. عامه مردم عقیده داشتند که زبان مزدکی با زبان فارسی سنخیت دارد و سعی کردند زبان قدیم خود را با این سیستم فکری وِفق دهند. کوشش های زیادی انجام شد تا نقاط مشترک و مشابه میان دین اسلام و دین مزدکی شناخته شود، امّا به زحمت ارتباطی میان آن دو یافت شد و تنها مغایرت هایی در عوامل تزیینی قابل قیاس دیده شد که به نظر نمی آمد این عوامل به طور مستقیم قرض گرفته شده باشند.
واسطه ای که به عنوان کاتالیزور فرهنگی، بین عقیده و فکر ایرانی و عقیده اسلامی، به کار می رفت، بیش تر مذهب مانی را به عنوان قدیمی ترین دین معرفی می کرد، مذهبی که جامع و برگزیده بود واز سه قرن قبل از اسلام در مرکز ایران ریشه داشت و در قرن هفتم، این مذهب گسترش و رواج یافت. عواملی که مذهب مانی را به عنوان پلی مابین ذهن ایرانیان و اسلام قرار داد، در آغاز کار، این بود که این مذهب دارای تشکلی از دعوت های پنهانی بود.
دومین عامل این که، این مذهب یک سری ستیزه جویی هایی را اشاعه داده بود. حتی در قدیمی ترین تفسیر قرآنی نیز به نظر می رسد مباحثی وجود دارد که در آن، عامل معنوی بر پیروان دین مانی به خصوص مزدکی مسلط شده است؛ عاملی که در قرآن تحت عنوان و اصطلاح «صابئین» ذکر شده است. با چنین نفوذی در مسیح شناسی آشکار می شود:
معرفی حضرت مسیح به عنوان یک روح، نماینده پاپ (لکاتوس) که از نور آزادی که با روغن زیتون مقدس پرتوافکن شده و به صلیب کشیده شدن فرد دیگری به جای مسیح آشکار می شود. تثلیث پدر، پسر، روح القدس و تبلیغ پاراکلتیوس و نیز استفاده از عدد پنج (مثلاً ساعت عبادت، پنج وظیفه الزامی) و دو رساله مزدکی مقایسه بین تئوریهای مزدکی و مانوی در مورد جهان را امکان پذیر می کند.
چهار چوب فرضی پیدایش جهان در هر دو مذهب بر اساس «تثنیه» منطبق است و عناصر به دو دسته خوب و بد و همچنین به یک سری از موضوعات افسانه ای تقسیم می شود. تعدادی از افسانه های قدیمی از نژاد «کلده» و بقیه از شخصیت های یونان قدیم هستند، ولی در تفسیر تفاوت بسیاری با هم دارند.
مذهب مزدکی مادی گراست و فقط دو بخش محدود به زمان و مکان را به رسمیت می شناسد. آنان معتقدند که خداوند وجودی مقدس و متناهی دارد و «یزدان» خود را در مخلوقات خالص، متجلی می کنند. همچنین «شر» نیز متناهی است، پس نحس بودنش تنها ظاهری و سطحی است.
در جدال بین حق و باطل، حکومت و سلطه آفریده های خوب، بدون تغییر باقی می ماند و حقیقت وجودیشان هم، دست نخورده رها می شود. ستارگان ثابت، به خصوص ستارگان منطقة البروج، خوبند در حالی که سیارگان شیاطین هستند. آب خوب است. خلقت انسان که از «اهورامزدا» ناشی شده است، خوب است. آتش که مظهر پاکی در دنیاست و چرخه زندگی را به حرکت در می آورد، همه خوب هستند. از طرف دیگر مانویت ضد ماده گرایی است و تمام وجود هستی شر، نامحدود است. شر هم به اندازه خوبی نامحدود است. شر به آهستگی در توده نور نفوذ می کند و به منظور رهایی سلول هایی که در اسارت رنج و سختی کشیده اند در حد فاصل خوبی و بدی تأثیر می گذارد تا منتهی به مرگ آنان بشود. روح ها اگر ذرات معنوی مستقلی داشته باشند، خوب هستند. ستارگان ثابت شیاطین هستند در حالی که سیارات خوبند. به خصوص ماه که نمود و شکل آن، چرخه آزادی و صعود ذرات نور را کنترل می کند.
شهوت انسانی شر است. چون تجسم شیطانی از آزادی روح است. به کار گرفتن آب و آتش برای خراب کردن ذرات نور موجود در حیوانات و گیاهان ممنوع است. وقتی که آتش، جهان را برای همیشه خراب کند، چرخه های نجومی تکامل تدریجی جهان هم متوقف می شوند. این در حالی بود که فرقه مزدکی سلسله مراتبی از فرقه های هندی را تأسیس کرده و کشاورزی و تجارت را بها داده بود. مانویان از مجموع اموال مستهلک در این جهان منع شدند. حتی از کالاها و اجناس از طریق ریاضت کشی چشم پوشی می کردند. اگر چه این فرقه خالص بود واز قرن ششم در عربستان تزکیه شده و در رشد واقعی زهد در میان علمای شیعه دخیل بوده ولی شاخه ای از بدعت مزدکی است.