تسلیة المجالس و زینة المجالس

  در شماره اول این مقاله، مطالبی درباره کتاب «تسلیةالمجالس» تقدیم شد. در اینجا به معرّفی جوانب دیگری از این کتاب و همچنین ارائه نمونه هایی از نثر و نظم آن می پردازیم:

الف: عصر تدوین این اثر
از بررسی و مطالعه کتاب مذکور معلوم می گردد که مؤلف، کتاب را در طی سالهای مختلف تألیف نموده است. وی همچنین در ضمن کتاب، خطبه هایی را که در مناسبتهای مذهبی در اجتماع مردم در عراق انشا نموده، آورده است.
در پایان مجلس چهارم، در قصیده مفصّلی که در مدح اهل بیت(ع) سروده چنین گوید: سبعون عاما مضت ما کان اجمعها
الا کو مض یریق لاح فی مزن

از بیت مذکور روشن می شود که وی در هفتادسالگی این شعر را سروده است.
همچنین وی در این کتاب، از خطبه «السجع النفیس» خود یاد می کند که در سال 955ق، آن را ایراد نموده است.
نیز مؤلّف در مقدّمه کتاب، از شاه اسماعیل صفوی یاد می کند؛ با این عبارت:
«… صاحب الاصل الراسخ والفرع الشامخ والمجد الاطول … ولد جدّه امیر المؤمنین حیدر، وعمدة ذریّة السیدالشهید السعید شاه حیدر، مولانا وسیدنا السلطان الجلیل شاه اسمعیل ابوالمظفر الذی ایدالله الاسلام بعزیز نصره وقطع دابر البهتان بغالب امره واظهر بدرالحق بعد خفاه … جعل الله ارکان دولته فی صعید السعادة ثابتة …».1
از این تعبیر روشن می شود که مؤلّف، کتاب را در زمان سلطنت شاه اسماعیل صفوی نگاشته است و می دانیم که سلطنت وی در سال 907ق، شروع شده و تا سال 930 ادامه داشته است.
پس مؤلف مقدمه کتابش را در بین این سالها نگاشته و در آن خطبه ای را نیز آورده که در سال 955ق، ایراد نموده است. بنابراین، وی حداقل طی 30سال، پیگیر تألیف این کتاب بوده است و وفات وی نیز بعد از سال 955 و بعد از هفتادسالگی صورت گرفته است.

ب: نمونه هایی از نثر ادبی کتاب
مؤلف، کتابش را با حمد و ثنای الهی چنین آغاز می کند:
الحمدلله الذی جعل مصائب دارالغرور مصروفة الی وجوه اولیائه ونوائب بطشها المشهور موقوفة علی جهة اصفیائه ووعدهم علی الصبر الجمیل بالثواب الجزیل فی دار جزائه واراهم فضل درجة الشهادة فی منازل دارالسعادة الباقیة ببقائه، فبذلوا ارواحهم لینالوا الزلفی من رحمته …
… اکرم مبعوث وخیر مرسل واشرف مبعوث بالمجد الاعبل والشرف الاطول، لم یضرب فیه فاجر ولم یسهم فیه عاهر، نقله الله من الاصلاب الفاخرة الی الارحام الطاهرة واختصه بالکرامات الباهرة والمعجزات الظاهرة ونسخ الشرائع بشریعته وفسخ المذاهب بملّته … فهو سیدالمرسلین وامام المتقین وخاتم النبیین، النبی المهذّب والمصطفی المقرب الحبیب المجیب والامین الانجب صاحب الحوض والکوثر والتاج والمغفر والخطبة والمنبر والرکن والمشعر والوجه الانور والجبین الازهر والدین الاظهر والحسب الأطهر والنسب الاشهر، محمد سیدالبشر المختار للرسالة الموضح للدلالة المصطفی للوحی والنبوة …
هذا الذی زیّنت بمدحه طروسی و صفت بوصفه بدیعی وتجنیسی وقابلت بدر کماله تربیعی وتقدیسی وجعلت ذکره فی خلواتی ألیفی وأنیسی وحلیت المجامع یلاقی مناقبه وشققت المسامع بمعالی مراتبه.
مؤلف، بعد از ستایش و ثنای الهی و درود و سلام بر پیامبر اسلام و آل طاهرش، در مقدمه کتاب، به ذکر نام خود و علت نگارش کتاب و همچنین برخی امور دیگر می پردازد که در شناخت کتاب، اهمیت بسزا دارند. لذا بخشهای مهم آن نقل می شود:
… وبعد، فیقول العبد الفقیر الذلیل الحقیر المعترف بذنبه المنیب الی ربه الذی لم یکتب له الکرام الکاتبون عملا صالحا ولم تشهد له الملائکة المقربون یقینا ناصحا الا ما یتقرب به فی کل ان من توحید مالکه وربه والانابة الیه لقالبه وقلبه … محمدبن ابی طالب بن احمدبن محمد المش بن طاهربن یحیی بن ناصربن ابی العز الحسینی الموسوی الحائری امّا وابا، الامامی ملة ومذهبا الحسینی نسبا ومحتدا الکرکیّ منشأ ومولدا.
إنّی لمّا هجرت مهاجر ابی وامی وعمومتی وبنی عمّی ومسقط رأسی ومولدی ومصدری فی الأمور موردی وهی البلدة المشهورة بین ارباب الطریقة بالأرض المقدّسة وهی فی الحقیقة علی غیر تقوی الله مؤسّسة، کم سبّ امیرالمؤمنین علی منابرها واظهرت کلمة الکفر فی منائرها … فهی دارالفاسقین وقرار المنافقین ومغرس العصابة الناصبة ومجمع الطائفة الکاذبة، اعنی البلدة المشهورة بدمشق، معدن الفجور والغرور والفسق، ولمّا منّ الله بتوفیق الخروج منها وتسهیل بالبعد منها … ولما استقرّت لی الدار فی حضرة سیدالشهداء وطاب لی القرار فی مقام خامس اصحاب الکساء، اردت ان اسم حبیبی بمیسم العبودیة لشریف حضرته وارقم اسمی فی دفاتر ارقّاء خدمته … فجمعت هذا الکتاب مع قلة بضاعتی ورکود قریحتی.
… فقلّ ان یمضی یوم من الایام الذی حباهم الله فیها بتفضیله ونوه بذکرهم فی محکم تنزیله إلاّ وقد وضعت خطبة فی فضل ذلک الیوم الشریف واوردت کلمة فی عمل ذلک الوقت المنیف کخطبة مولد البشیر النذیر …
ثم انی بعد ذلک عثرت علی کتاب لبعض فصحاء اللغة الفارسیة2 وفرسان البلاغة الاعجمیة … ووجدته رضی الله عنه قد رتّبه علی عشرة مجالس لقیام الماتم لمصاب الغرّا لمیامین من بنی هاشم شهداء کربلاء وجعلها خاصة بالعشر الاول من شهر المحرم الحرام، فاستخرت الله سبحانه ان انسخ علی منواله فی التصنیف والترتیب واقتدی بافعاله فی التألیف والتهذیب وازیّن مجالس اهل الایمان بمناقب سادتهم … واحلی اجیاد اللسان العربی بدرر نظمی ونثری واجدّد معاهد الاشجان بنواضح بدایع فکری ورتبته کترتیبه وبوّبته کتبویبه، لکن لم اقصد بترجمة کلامه ولاسلکت مسلکه فی نثاره ونظامه وجعلته عشرة مجالس وسمیته بتسلیة المجالس وزینة المجالس.
ولم اورد فیه من الاحادیث الا ما صححه علماءنا ورجّحه اعلامنا ودوّنوه فی کتبهم ونقلوه عن ائمّتهم.
مؤلف، در مقدمه همچنین از آثار علمی خود یاد می کند که ما بعد از این در مورد آنها گفتگو خواهیم کرد. پس از اتمام مقدمه، وی شروع به ارائه مطالب کتاب در طی ده مجلس می نماید. او در آغاز هر مجلس، خطبه ادبی فصیحی ایراد می کند و بعد از آن، موضوعات مربوط به هر مجلس را به نحو مبسوط با توجه به کتب اخبار و احادیث، بحث می کند. در پایان هر مجلس نیز مناجاتی به سبک مقامه ادبی انشا می کند و پس از آن، با اشعاری از سروده های خود در موضوع مجلس، آن را به پایان می برد.
فهرست مطالب مجالس دهگانه کتاب، در شماره اوّل این مقال ارائه شد. با بررسی موضوعات آنها معلوم می شود که از مجالس دهگانه، چهار مجلس اوّل در مورد تاریخ و حالات حضرت پیامبر و امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا و امام حسن علیهم السلام، و شش مجلس باقی مربوط به حضرت سیدالشهدا اباعبدالله الحسین(ع) است.
مؤلف، عاشق پاکباز اهل بیت(ع) است؛ به همین جهت، در طی کتاب، ضمن حفظ ارزش تاریخی و روایی کتاب، با سوز و گداز، مصائب اهل بیت(ع) را با نظم و نثر بیان می کند که دل هر خواننده ای از خواندنش بی تاب می گردد. از عنوان کتابهایی که از آثارش ارائه داده نیز به خوبی روشن است که او در زندگی، غیر از ذکر مدایح و مراثی اهل بیت، به کار دیگری نپرداخته است. همچنین موضوع تمامی اشعارش نیز مدح و مراثی اهل بیت(ع) است.
اینک به نمونه ای دیگر از نثر ادبی مؤلف در کتاب، توجّه کنید که آن را در پایان مجلس اول، با عنوان «المناجاة» آورده است:
یا من اغرق اصحاب الافکار الصائبة فی بحار الهیّته وحیّر ارباب الانظار الثاقبة فی بیداء ربوبیته ویا من تفرّد بالبقاء فی قدم ازلیته ویا من توحّد بالعلاء فی دوام عظمته ویا من وسم ما سواه بمیسم کل شیء هالک إلاّ وجهه ویا من جعل لکلّ حیّ الی سبیل الموت غایة ووجهة ویا من وجوده منزّه عن العدم ویا من دوام بقائه متصف بالاحدیة والقدم ویا من هدانا السبیل الی ما یزلفنا برضوانه وعرفنا الدلیل الی ما یتحفنا بجنانه ونصب لنا اعلاما تهتدی بها الحائر عن قصد السبیل فی معتقده ونحلته واثبت لنا فی سماء الصباح ایضاح بیانه انجما بنحو ینورها السائر بغیر دلیل فی ظلمة حیرته وجعلهم خاصة نفسه من عباده وولاة امره فی بلاده، لذتهم فی امتثال اوامره ونواهیه وفرحتهم فیما یقرّبهم من حضرته ویرضیه … ابدانهم منبوذة بالعراء وارواحهم منعمة فی الرفیق الاعلی.
اسألک بحق ما ضمّت کربلاء من اشباحهم وجنة المأوی من ارواحهم وبحق الوانهم الساحبة فی عراها واوداجهم الشاحبة فی ثراها وبما ضمّ صعیدها من قبورهم وضرایحهم وما غبب فی عراصها من اعضائهم وجوارحهم، وبحق تلک الوجوه التی طال ما قبلها الرسول واکرمتها البتول وبحق تلک الابدان التی لم تزل تذاب فی عبادتک وتکدح فی طاعتک، طال ما اسهرت نواظرها بلذیذ مناجاتک واظمأت هواجرها طلبا لمرضاتک … ان تصلی علی محمد وآل محمد وان تجعل قلوبنا معمورة بحبهم وانفسنا مسرورة بقربهم والسنتنا بذکر مناقبهم ناطقة وابداننا بنشر فضائلهم عانقة ومدائحنا الی نحو جهاتهم موجهة وقرائحنا بمعانی صفاتهم مفوهة.
الحمد علی ما اطّلعنا علیه من سرّک المصون بعرفان فضلهم واهلّنا له من علمک المخزون بالاستمساک بحبلهم.
اللّهم فثبّتنا بالقول الثّابت فی الحیوة الدّنیا وفی الاخرة واثبتنا علی تحمل الأذی فیهم من اعداء دینک ثواب الصدیقین وایّدنا بروح قدسک وانصرنا علی القوم الکافرین والحمدلله رب العالمین.

ج: اشعار مؤلف
دانشمند سخنور مورد بحث این مقال، علاوه بر برخورداری از قلمی روان و شیوا، طبعی سلیس و ذوقی وافر در نظم اشعار داشته است و در اثنای کتاب مذکور، جای جای از آثار طبع خود ذکر می کند که نمونه هایی از آنها در اینجا درج می گردد.
در تعریف ذوق شعری خود و مضامین عالی اشعارش چنین می سراید: کم سامح بانفه تکبّرا
وباذخ بخدّه تصعّرا
ومضمر لحسن نظمی حسدا
ووجهه یظهر ما قدا ضمرا
ترجف منه وحشاه حتفا
یکاد ان یزلقنی بما یرا …

و در مدح حضرت صاحب الزمان ارواحنا له الفداء گوید:

یابن من اسری به الله الی حضرته	وبه اظهر دین الحق من بعثته
یا سمی الفاتح الخاتم یا نورالهدی	یا منار الحائر التائه فی حیرته
یا امان الملک الجبار فی عالمه	یاامین المصطفی المختار فی امته
کم غیاب عن علیل عظمت علّته	کم حجاب من مشوق مات من غصّته
لو نزره عائد الوفی الکرا أحییته	وبثثت الروح بعد الموت فی جثته
لم یزل منک جمال فی سویدا قلبه	وخیال فی سواد الطرف من مقلته
مستمر عهده من عالم الذّرالی	ان یوافیکم غدا بالصدق فی رجعته
نوره مذ تمّ منکم صار لایخشی بکم	زخرفا من باطل یؤدیه فی ظلمته