گزارش
گروه تاریخ مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه، نشست علمی - تخصصی «تاریخ اسلام به روایت سینما» را با عنوان «طرح ها، دشواری ها، چشم انداز آینده» در اواخر اردیبهشت ماه سال جاری برگزار کرد.
در ابتدای این نشست، مجیدرضا بالا، معاون برنامه ریزی سیما فیلم، طی سخنان خود به معضلات ادبیات دراماتیک در ایران پرداخت. وی در نقد سینمای ایران گفت: ما در عرصه ها و فعالیت های سینمایی خود بر اساس مقدمات یقینی فکر می کنیم و در پیشرفت قصه، به نویسنده و کارگردان اجازه می دهیم تحلیل پردازی کند، و در پایان انتظار داریم به یک نتیجه گیری بدیهی و از جنس خطابه برسد.
معاون برنامه ریزی سیما فیلم در خصوص تاریخ نگاری و قصه سرایی در غرب و تمدن اسلامی افزود یکی از مشکلات ما اسامی و اصطلاحاتی مانند قصه، داستان، روایت، مَثَل و روایت است که به نحو منطقی از هم تفکیک نشده اند.
وی با تأکید بر محدود بودن آثار خلق شده ایرانی در زمینه دراماتیک منظومه هایی مانند لیلی و مجنونی، خسرو و شیرین در شعر فارسی را نزدیک به ادبیات دراماتیک خواند و گفت: یکی از دلایلی که ادبیات دراماتیک توانسته به جای نثر فارسی، جایی در شعر فارسی پیدا کند، این است که شعرا در تاریخ اسلام نسبت به کلام موزون تسامح بیشتری داشتند.
جذابیت سینما در این است که گرایش های قویی در فطرت، یافته است. بشر به صورت فطری به سیر داستانی، قصه و تاریخ گرایش دارد. اساساً توهم واقعیت یا واقعیت سینمایی بر بیننده آنگاه دارای ویژگی های جذاب تری می شود که سیر داستانی به خود بگیرد. اما این سیر داستانی که در بخشی از فعالیت ها عهده دار به تصویر کشیدن روایت تاریخ است، چگونه باید شکل یابد؟ و واقعیت های موجود در رویدادهای تاریخ چگونه باید منعکس گردد؟ در این زمینه «مهدی فخیم زاده» کارگردان سریال تنهاترین سردار و ولایت عشق طی سخنان خود گفت: ما می توانیم از واقعیت فقط الهام بگیریم و کار یک سینماگر حقیقت نمایی است نه انعکاس تمام حقیقت و واقعیت.
در ادامه این نشست مجتبی فرآورده بحث خود را با عنوان «سینمای دینی از کدام منظر» ارائه کرد و با اشاره به این که در سینمای جهان تعداد بسیاری فیلم درباره حضرت مسیح ساخته شد اما اغلب فقط در نام مشترک بودند. چون منظرها متفاوت اند و اساساً ورود به عرصه تاریخ به منظر نیاز دارد و منظر مورخ دینی و هنرمند از هم متمایزاند. چرا که ابزار کار مورخ دین استنادات تاریخی است. مورخ در وهله اول برای برداشت دقیق از تاریخ به سراغ قرآن و کلام اهل بیت(ع) می رود، اما هنرمند به رویدادهای تاریخی از دریچه مفاهیم می نگرد. او با روح تاریخ سروکار دارد و ورود هنرمند به عرصه آن را مرهون سه چیز می داند:
1. سیر در جغرافیای تاریخ؛
2. عبرت (عبور از ظاهر و رسیدن به باطن)؛
3. تفکر.
مجتبی فرآورده در خصوص اختلاف نگرش هنرمند و مورخ در تاریخ افزود: مورخ استدلالات و شواهد تاریخی را مهم تلقی می کند و برای کشف روابط تاریخی به چندین کتاب، رجوع می کند. اما هنرمند و دنیای او کاملاً متفاوت است. در نگاه او با آن که اسناد تاریخی مهم اند اما آن چه او با آن سروکار دارد، روح تاریخ است.
وی شرایط و خصوصیات یک هنرمند را چنین برشمرد:
1. نشر فرهنگ صحیح؛
2. پرداخت به آنچه باید؛
3. واسطه ای برای ترویج اخلاق و معرفت.
براستی حوادیث در واقعیت سینمایی مخلوق فیلمسازاند و به طور کامل با واقعیت مطابقت ندارند و گاهی ترتیب، توالی و پیوند حوادث با یکدیگر موجودیتی کاملاً تخیلی و آرمانی دارند و نهایتاً آنچه به آنان نظم می بخشد نتیجه ای است که فیلم می خواهد به آن دست یابد. در سایه این آرمان گرایی است که حشو و زواید کاملاً حذف می گردد و فقط آن چه در سیر فیلم به سوی آن غایت و آرمان مشخص لازم است. بر جای می ماند.
فضا و زمان سینمایی نیز موجودیتی آرمانی و خیالی دارند و از این لحاظ بیشتر به کیفیت باطنی فضا و زمان نزدیک هستند. و اصلاً فضا و زمان پیش از آنکه مقادیر کمی باشند، اموری کیفی اند.
انسان در درون خویش زندگی می کند و هر چند سعی کند که با استفاده عمومی از ساعت مچی و رجوع مداوم به یک زمان قراردادی واحد، خود را با مفهوم کمّی زمان تطبیق دهد، اما باز نهایتاً هیچ دو نفری نیستند که وجود کیفی زمان را در درون خویش، همسان احساس کنند. فضای اصلی حیات انسان نیز فضای درونی اوست که در مطابقت با مکان خارجی و واقعیت بیرونی به نوعی اتحاد با آن دست یافته است. با این وضعیت، شخصیت ها در فیلم های تاریخی چگونه معنا می شوند و کدام پل ارتباطی، ما را به دنیای مبهم و مجهول آنان وصل می کند. شخصیت هایی که اکنون از آنان فقط نامی بر جای مانده است؛ عبدالحمید قدیریان طی سخنان خود به تشریح همین مشکلات می پردازد و فضاسازی متناسب با وقوع داستان یک فیلم تاریخی را خالی از محدودیت نمی بیند و حراست و جلوگیری از ضربه خوردن روح موجود در هر اثر را، مهم ترین ملاک و میزان برای استفاده جزء به جزء از تاریخ و ضروریات فیلم سازی می داند.
در ادامه داود میرباقری نویسنده و کارگردان سریال امام علی(ع) نیز با مروری بر مسایل و مشکلات تحقیقی و پژوهشی در زمان ساخت مجموعه امام علی(ع) بر ضرورت و نتایج حاصل از نظرهای پژوهشگران در کار اخیر خود «سریال مختارنامه» تأکید کرد و از تشکیل چنین جلسه تخصصی که تأثیری ویژه در ساخت فیلم های معتبر (به لحاظ تاریخی) دارد، احساس خرسندی کرد.
شهریار بحرانی کارگردان سریال مریم مقدس با اشاره به اینکه در زمان ساخت فیلم این دغدغه را داشته که آیا باید به بخش جهانی تکیه کنیم یا بر اساس باورهای خود پیش برویم گفت: من فکر می کنم فیلمی در سطح بین المللی موفق می شود که بومی باشد او در این راستا تأکید بر عقاید بومی را ضروری دانست.
در این نشست حجت الاسلام والمسلمین رسول جعفریان به بحث از پیشینه تبدیل تاریخ به قصه در فرهنگ اسلامی پرداخت و ابوالحسن بکری را نمونه بارزی دانست که کتاب داستانی سیره نبوی خود را در برابر شاهنامه نوشت و نیز طی سخنان خود به شاعری اشاره کرد که در قرن پنجم علی نامه خود را در برابر شاهنامه نوشته بود.
در پایان این نشست علمی میزگردی با حضور آقایان شهریار بحرانی رسول جعفریان، مجیدرضا بالا، مهدی فخیم زاده، مجتبی فرآورده، عبدالحمید قدیریان، داود میرباقری برگزار شد.
در پایان یادآوری چند نکته ضروری می نماید :
1. نظر به این که عنوان نشست علمی - تخصصی مربوط به تاریخ اسلام به روایت سینما بود کلیت روند این نشست به یک نشست سینمایی نزدیک تر بود. نه نشست تاریخی.
2. طبق عناوینی که در این نشست تعیین شده بود سخنرانی صورت نگرفت.
