اشاره:
در سال ١٣٣٦ش در بغداد در خانواده ای فقیر به دنیا آمدم. مطالعات خود را در دوازده سالگی آغاز نمودم. و در آن زمان من کتاب هزار و یک شب را خواندم. به مجله العربی، که در کویت چاپ می شد، علا قه داشتم و آن را مطالعه می کردم . تا ٢٤ سالگی بیش تر مطالعات من در زمینه ادبیات و تاریخ بود.
شاید یکی از دلا یل گرایش های من به علم تاریخ، فرار از واقعیت های تلخ زندگی بود؛ به همین خاطر برای فراموش کردن آنها به افسانه های تاریخی رو آوردم.
«فهمی هویدی» نویسنده ای مصری بودکه کتاب جالبی درباره ی ایران نوشته است. من آن را مطالعه کردم و تصمیم گرفتم به ایران عزیمت کنم. ترک وطن در آن شرایط دشوار در روحیه ی من تأثیر بسیاری گذاشت. اولین داستان من، که در سال ١٣٦٠ش چاپ شد، مرا بسیار خوش حال کرد. نام آن «اشرقت الشمس قبیل الغروب» بود.
کار بعدی ام کتاب «الم، ذلک الحسین» بود. دراین زمینه، بسیار مطالعه کردم. در نهایت به من پیش نهاد شد که این کتاب ترجمه شود. از دیگر فعالیت های علمی من، راه اندازی مجله الهدی بود که آن را با همکاری دوستان تأسیس نمودیم. بنده تا سال ١٣٧٥ش مدیر تحریریه ی آن مجله بودم. بعدها مسؤولیت مرکز الغدیر و تحقیق و تألیف دو کتاب «الغدیر» و «دلیل مصطلحات و فرقه های اسلا می» را به عهده گرفتم. دراین کتاب اندیشه ی تشیع و مسایلی که به هویت تشیع مربوط می شود (مسایلی مانند تقیه، توحید، عدل، امامت و مسایل دیگر) تبیین می گردد. البته یک مرحله از این کتاب باقی مانده و از نظر محتوایی باید مورد ارزیابی استادان وفضلا قرار گیرد. تاکنون حدود صدکتاب، مقاله و ترجمه از این جانب به چاپ رسیده است که برخی از آنها به فارسی، انگلیسی و اردو ترجمه شده است. درادامه به برخی ازآثار خود اشاره می کنم:
- اسمه احمد/ چاپ دوم
-
- الاّ علی/ چاپ دوم
-
- وکانت صدیقه/اپ دوم، ترجمه به فارسی با عنوان «بهشت ارغوان» سید ابوالقاسم حسینی «ژرف»/اپ سوم
-
- و سلا حه البکاء/ترجمه به فارسی با عنوان «آفتاب سرخ غمگین»/ین سیدی
- عاصفه السلا م/اپ اوّل
-
- جعفر ایها الصّدیق/اپ دوم، ترجمه به فارسی با عنوان «ششمین باغبان اندیشه»/ین سیدی
-
- علی الجسر ببغداد/اپ سوم
-
- الطریق الی الخراسان/اپ دوم، ترجمه به فارسی با عنوان «عشق هشتم»/ین سیدی
- وکان تقیا/اپ دوم، ترجمه به فارسی با عنوان «نغمه ای در روزگار گرگه»/ حسین سیدی
- الشمس وراءالسحب/اپ دوم، ترجمه به فارسی با عنوان «سوار سبزپوش آرزوه»/ین سیدی
- تراتیل فی زمن الذئاب/اپ دوم
- امراه اسمها زینب/اپ دوم، با دو ترجمه ی «زنی به نام زینب»/ادق رحمانی و «بانوی آب و آیینه»/ین سیدی
- الا مام المهدی
- دراسه فی موسوعه الغدیر
همچنین برخی کتاب ها را از فارسی به عربی ترجمه کرده ام:
- الا مام الخمینی ... ثوره العشق الا لهی/وادی آملی
- نحوه حیاه دافئه/ابراهیم امینی
- دراسه فی اسسس الا سلا م/مجتبی موسوی لا ری
- حدیث الولا یه/یدعلی خامنه ای
- المواعظ والحکم/شهید مرتضی مطهری
- دروس فی الا مامه والقیاده/مجتبی موسوی لا ری
- دراسه عامه فی الامامه/ابراهیم امینی
عناوین برخی مقالا ت این جانب عبارت است از:
- الا مام محمدباقر الصدر ... التجربه التاریخیه والا نسان
- الحروالطاغیه
پژوهه: جناب آقای کمال السید، شما پژوهش های تاریخی فراوانی در زندگی ائمه ی اطهار(ع) نموده اید. لطفاً بفرمایید ا رتباط پژوهشی ای که در کل آثار شما وجود دارد، چیست؟
● بسم الله الرحمن الرحیم. پیش از هر چیز باید بیان کرد که قبل از قرآن، افسانه های یونانی سینه به سینه بین مردم منتقل می شد. این افسانه ها دو کار انجام می دادند: پاسخ به سؤالا ت انسان ها و تدوین تاریخ. بعضی از
افسانه ها برگرفته از حقایق بود. بعد از نزول قرآن تاریخ به صورت علم درآمد و مسلمانان تدوین تاریخ را آغاز نمودند؛ البته شیعیان در این جا کمی عقب ماندند.
در مسأله ی تدوین تاریخ، به خاطر شرایط سخت عصر، مخصوصاً دوران ائمه(ع) بعضی از مسایل جزو اسرار بود و محرمانه تلقی می شد. لذا در آثار و تحقیقاتم سعی کردم به زیرساخت ها و بن مایه های رویدادها و شرایط حاکم در آن زمان بپردازم و در تحلیل ها به کار برم.تلا ش برآن بود تا در پژوهش ها، آن نگاه منطقی حفظ شود.
پژوهه: بنابراین شما سعی کردید نگاهتان، تلفیقی باشد و از مسایل جغرافیایی، پدیده های طبیعی دوران و سنت های حاکمان آن زمان نیز بهره بگیرید؟
● بله. داده های تاریخی باید در شرایط خودش تحلیل شود و حادثه ها با شرایط آن زمان تطبیق و گزینش گردد. برای مثال در مورد مادر امام مهدی(ع) می توان به جرا‡ت گفت که این خانم یکی از شاه زاده های کاخ بیزانس بود. در زمان حکومت امویان، تمام اهل خانواده ی وی به طور مرموزی کشته شدند. در این شرایط آمدن دختری از آن خانواده به سرزمین های اسلا می کاملا ً طبیعی به نظر می آید.
پژوهه: در پژوهش هایی که شما انجام داده اید، از چه روش پژوهشی استفاده کرده اید؟ می توان گفت که شما در تلا ش هستید تا به استنتاج منطقی ای برسید و از چیدن چند داده ی تاریخی و جغرافیایی و شرایطی که در آن زمان بوده، به نتیجه ای تاریخی دست یابید؛ حال پرسش این است که آیا شما صرفاً به آنچه که در تاریخ وجود دارد تأکید کرده اید یا با تکیه بر آن روش به نتیجه ایی رسیده اید که شاید دقیقاً هم در تاریخ ذکر نشده باشد؟
● از نظر روان شناسی، در درون انسان، امور ثابت و متغیر داریم. بعضی امور از آدم(ع) تا الا ن ثابت بوده است، انسان گریه می کند؛ می خندد؛ خوشحال می شود؛ غمگین می شود؛ این ها از ابتدا بوده است، اما امور متغیر، مربوط به سنت های حاکم بر زمان است. لباس امام که سفید بود، شاید بدین علت بودکه در سرزمینی مثل حجاز بهترین لباس برای دفع گرما همان لباس سفید بوده و در اسلا م، مستحب است لباس سفید بپوشید. چیزهایی که در آن زمان حاکم بوده باید از حیث عرف و سنت، منطقی به نظر بیاید. برا ی مثال حرکت امام حسین(ع) شاید بدون لحاظ آن شرایط متغیر، منطقی به نظر نرسد، ولی آن شرایط زمانی و مکانی و وضعیتی که شیعیان و دین خدا پیدا کرده بودند، هر آزادی خواهی را به قیام وا می داشت و آن حرکت را توجیه می کنند. امام(ع) از اول می دانست که این کار در روزگار پس از وی منبع الهام می گردد.لذا در روزگار ما، شهید صدر از این حرکت الهام گرفته است؛ وی می گفت که شرایط امروز عراق همان شرایط زمان امام حسین(ع) است. شهید شد تا با خونش ابهت دیکتاتور زمانش، (صدام) را بشکند. این مرد، نشانی از امام حسین(ع) داشت لذا توانست قیام کند و حرکت شهادت طلبانه از آن زمان آغاز شد.
درباره ی زندگی امامان معصوم(ع) باید به یاد داشته باشیم که آنها به هرحال انسان بوده اند، اما نمونه ی کامل آن. لذا آنان هیچ گاه به نفع خود کاری انجام نمی دهند و کردار و گفتار آنها فرامکان و فرازمان بوده است.
پژوهه: شما در سیره نگاری، خیلی از منابع را، که به طریق عرف و معمول پذیرفته شده است، نیاورده اید؛ چرا؟
● بله. در بعضی از کتاب ها منابع ذکر نشده است، اما از زمان نگارش زندگی امام صادق(ع) به بعد این کار انجام شد. از طرفی دیگر مخاطبان آثار من جوانان هستند که فکر نمی کنم چندان دنبال منابع باشند. از سویی من یک جزء از زندگی هر امام(ع) را انتخاب می کنم و سعی می کنم همان گوشه از زندگی امام را به دقت بررسی کنم و طبیعتاً محدودیت منابع به وجود میآید. فکر می کنم جزئی هم که انتخاب می کنیم نمی تواند جوانب زندگی امام(ع) را بیان کند. من وقتی کتاب «الا علی» را نوشتم در مقدمه اش توضیح دادم که هر چقدر تلا ش کنی تا به علی(ع) نزدیک شوی باز سخت است. در آن جا آوردم که تمام علم هم نمی تواند آن اقیانوس را بشناسد. بنابراین باید جزئی از زندگی آنان را انتخاب بکنیم و به پژوهش بپردازیم.
پژوهه: باتوجه به پژوهش های فراوانی که شما انجام داده اید، چه خلا ءهایی در پژوهش های شیعی بیش تر مشاهده کرده اید؟
● متأسفانه نگاه ما به زندگی امامان(ع) به افراط آسمانی است . این نگاه به گونه ای است که گویی امامان به جغرافیای منطقه ای که زندگی می کردند، ربطی ندارند.
چیزهایی به عنوان امور بدیهی در امور پیامبر(ص) و ائمه(ع) وجود دارد. مثلا ً انا بشر مثلکم؛ البته آنان حد اعلا ی انسانی رسیده اند. آنان با این که مدارج کمال را پیموده اند، مانند همه ی انسان ها گریه می کنند؛ ناراحت می شوند؛ خوش حال می شوند و مریض می گردند. متأسفانه بین پیروان اهل بیت(ع)، از زمان حضرت علی(ع)، غلو پررنگ شد. امام علی(ع) خیلی قاطعانه غلوکنندگان را رد کرد. تا آن جا که نویسندگان اهل سنت این حرکت امام را تحسین کرده اند، چرا که کوچک ترین تسامح و تساهل در این مسأله خطرناک بود و منجر به نابودی اسلا م می شد.
از سویی دیگر، تاریخ دقیق و سنجیده ی زندگی امامان(ع) را به دست نیاورده ایم. در مورد تاریخ تولد برخی امامان(ع) چندین روایت داریم و این ضعفی بزرگ است؛ تفاوت ده ساله برای ولا دت حضرت زهرا(س) واقعاً افت و ضعف تاریخی است. به نظر من، به احتمال ٩٠% حضرت زهرا(س) در اواخر سال اول یا اوایل سال دوم بعثت به دنیا آمدند که این نکته را با همان روش استنباط، استنتاج منطقی و قراین تاریخی می توان بیان کرد.
بعضی نویسندگان اهل سنت، مثل نبیل فیاض سوری و نجمان عراقی وقتی حادثه ای تاریخی را ارزیابی می کنند، به طور دقیق، مسایل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آنها را مطرح می کنند، اما ما چنین کارهایی را نکرده ایم. اوضاع اقتصادی در زمان حضرت علی(ع) مسأله ی مسکن، مواد غذایی، نظام اداری و مسایل دیگر را به دقت بررسی نکرده ایم.
پژوهه: شما چندسالی است که به ترجمه ی آثار فارسی به عربی پرداخته اید. بسیاری از کتاب های شما هم به فارسی ترجمه شده است؛ چه ارتباطی بین تحقیق و ترجمه وجود دارد؟
● در ترجمه شما مجبور می شوید که خیلی از مصادر تاریخی را جست وجو کنید، خیلی از منابع را دوباره ببینید و برداشت های نویسنده را ارزیابی کنید. همین امر موجب پژوهش مترجم می شود. در این موارد به خوبی می توان ربط ژرف ترجمه و پژوهش را دریافت.
پژوهه: شما سال ها در دایره المعارف فقه اهل بیت(ع) بوده اید و کتاب الغدیر را بازبینی و تصحیح کرده اید و به چاپ رسانده اید. روشتان در این کار چه بوده است؟ علت ویرایش و چاپ مجدد این اثر را بیان فرمایید.
● البته کار این کتاب تیمی بود و به تصحیح دوباره نیاز داشت. چون چاپ جدید منابعی که مرحوم امینی به آنها استناد کرده بود، اصلا ً وجود ندارد؛ بنابراین چاپ های جدید را به عنوان سند ذکرکردیم و منابع جدیدی هم به آن اضافه نمودیم.
در این تحقیق، با توجه به مطالعاتی که در روش علا مه امینی داشتم، کار خود را به پایان بردم و آن را به عنوان «دراسه عامه فی موسوعه الغدیر» جمع آوری کردم. بخشی را به مدخل و بخشی دیگر را به موضوعات دایره المعارف اختصاص دادم. به علا وه ده فهرست به آن افزودم. این کار در دو جلد از آیات، احادیث، امثال و اعلا م و... تکمیل شد.البته چاپ جدید خالی از اشکال نبود. برای نمونه چاپ اول آن درست غلط گیری نشده بود، لذا برآن شدیم تا این اثر را با ویرایش جدید به چاپ برسانیم.
پژوهه: از این که وقتتان را در اختیار ما قراردادید، متشکریم.