محیط دگرگون شونده ایران پس از پایان نظام بین‎الملل دو قطبی

) معرفی هشت اثر درشناخت نظام بین المللی جدید و تاثیرات آن بر ایران)

جمهوری اسلامی ایران جزء معدود کشورهایی است که با داشتن پانزده همسایه در چهار زیرسیستم منطقه‎ای[1] شامل آسیای مرکزی قفقاز، خلیج فارس، شرق مدیترانه[2] و آسیای جنوب غربی، قرار گرفته است. دگرگونی‎های منطقه‎ای در هر یک از زیرسیستم‎های مذکور خواه ناخواه بر امنیت ملی ایران تاثیرگذار بوده و خواهد بود. در این نوشتار، برخی از مهم‎ترین آثار موجود که به مطالعه دگرگونی‎های عمده در محیط پیرامونی ایران در مقطع زمانی پس از فروپاشی نظام دوقطبی، پرداخته‎اند مورد بررسی قرار می‎گیرد. هدف اصلی، معرفی این منابع برای خواننده علاقه‎مند به سیاست و روابط خارجی ایران است.

ایران بر سر دو راهی

یکی از مهم‎ترین منابعی که به تازگی در مورد ایران منتشر شده و سعی دارد با تمرکز بر ایران به موقعیت منطقه‎ای و جهانی آن بپردازد، کتابی است با عنوان «ایران بر سر دوراهی» که توسط روح‎اله رمضانی و جان اسپوزیتو گردآوری شده است.[3] از ده فصل کتاب، چهار مقاله به موقعیت ایران در سیاست بین‎الملل و سیاست خارجی این کشور اشاره دارند. در فصل هفتم با عنوان “سیاست خارجی ایران نسبت به روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز”، نویسنده به بررسی سیاست خارجی عملگرایانه جمهوری اسلامی ایران پرداخته است. از دید نویسنده رفتار خارجی ایران در این منطقه تحت تاثیر چهار عامل: 1- جنبه‎های روسیه محور سیاست خارجی ایران 2-نقش ژئوپلتیکی و ژئوکالچری اسلام 3-حضور دائمی آمریکا در شکل‎دهی به سیاست منطقه‎ای ایران و 4- دیدگاه مبتنی بر مرکزیت ایران در شکل‎دهی به تحولات آسیای مرکزی و قفقاز، قرار داشته است.

فصل هشتم با عنوان “انقلاب ایران و سیاست بین‎الملل”، به بررسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران پرداخته و مدعی است که سیاست خارجی ایرن از افغانستان گرفته تا تاجیکستان در اسیای مرکزی، براساس اسلام یا ایدئولوژی اسلامی قرار نگرفته است. فصل نهم با عنوان “آینه کدر: ایالات متحده و ایران از 1979 تا 1999”، به بررسی مناسبات ایران و آمریکا پرداخته و بر این باور است که سیاست خصمانه دو کشور نسبت به هم، در گذشته و هم‎چنین در سیاست داخلی آنها ریشه داشته است. فصل آخر نیز با عنوان “سیاست خارجی ایران: تعریف منافع ملی”، به ضرورت ارائة تعریفی از منافع ملی در جمهوری اسلامی ایران اشاره می‎کند. از دید نویسنده می‎توان سه مدل منافع ملی را با عنوان‎های منافع اسلامی ایدئولوژیک (ارائه شده توسط حضرت امام «ره»)، منافع اسلامی عمل‎گرا (ارائه شده توسط هاشمی رفسنجانی) و منافع اسلامی دموکراتیک (ارائه شده توسط خاتمی) از یکدیگر تمیز داد.

از خلیج(فارس) تا آسیای مرکزی

انوشیروان احتشامی در کتابی با عنوان “از خلیج تا آسیای مرکزی: بازیگران در بازی بزرگ جدید”، مقالاتی در مورد این دو زیرسیستم منطقه‎ای ایران از نویسندگان مختلف گردآوری کرده است.[4] چهار مقاله اول از میان پانزده مقاله کتاب به بررسی جنبه‎های مختلف پیوندهای مذهبی میان دو منطقه خلیج فارس و آسیای مرکزی قفقاز و مساله ادغام کشورهای جدید اسلامی در جهان اسلام می‎پردازد. فصول پنجم الی هفتم به مساله چالش‎های اقتصادی فراروی دولتهای تازه استقلال یافته پس از فروپاشی شوروی می‎پردازد. فصل هشتم تا دهم به چشم‎اندازهای جدید برای گسترش نفوذ تجاری ایران و ترکیه در منطقه اختصاص دارد.

فصل هشتم با عنوان “جبهه‎های جدید: ایران، شورای همکاری خلیج فارس و جمهوری‎های آسیای مرکزی و قفقاز”، دو مسئله عمده یعنی رفتار ایران در منطقه و تاثیر ایستار ایران نسبت به آسیای مرکزی و قفقاز بر سیاست در زیرسیستم منطقه‎ای خلیج فارس را بررسی می‎کند. فصل نهم نیز با عنوان “ایران و اسیای مرکزی”، به بررسی سیاست ایران مبتنی بر عدم مداخله در سیاست داخلی کشورهای منطقه و همکاری اقتصادی دوجانبه پرداخته و مدعی است که سیاست محتاطانه ایران در منطقه در تضاد با مفروضات غربی‎ها مبنی بر قصد ایران برای بی‎ثبات‎سازی کشورهای منطقه قرار دارد. فصول یازدهم الی پانزدهم نیز به تاثیرات استراتژیک منطقه‎ای و جهانی ظهور جمهوری‎های جدید در آسیای مرکزی و قفقاز می‎پردازند.

اتصال آسیای مرکزی به خاورمیانه

کتاب “اتصال آسیای مرکزی به خاورمیانه” که توسط دیوید مناشری گردآوری شده به بررسی پیامدهای استقلال دولت‎های آسیای مرکزی و قفقاز برای خاورمیانه می‎پردازد.[5] بخش دوم کتاب دو مقاله دربارة ایران با این عناوین دارد: “ایران و آسیای مرکزی: رژیم رادیکال، سیاست عملگرا” و “ایران و ماورای قفقاز در دوران پساشوروی”. هر دو مقاله به پیامدهای فروپاشی شوروی برای ایران و سیاست منطقه‎ای کشور ما پرداخته و عوامل داخلی و منطقه‎ای تعیین کننده سیاست خارجی ایران را بررسی کرده‎اند.

جنگ سرد و خاورمیانه

کتاب “جنگ سرد و خاورمیانه” به بررسی تاثیر نظام جنگ سرد در فاصله سال‎های 1991-1945 می‎پردازد.[6] از دید گردآورندگان کتاب، چنین باوری وجود داشته که کلید سیاست بین‎الملل خاورمیانه در طول جنگ سرد عبارت از مناسبات قدرت‎های خارج از منطقه با دولت‎های منطقه بوده است. اما هر دو نویسنده با طرح این نکته که هیچ گونه اجماع نظری در مورد وزن نسبی نقش نیروهای خارجی و منطقه‎ای در شکل دادن به تحولات خاورمیانه وجود ندارد، مدعی هستند که هر گونه تحلیل جامع تحولات خاورمیانه باید به نقش قدرت‎های عمده داخل منطقه و خارج آن اشاره نماید. از این رو نویسندگان مقالات مختلف کتاب سعی دارند با رویکرد داخل خارج[7] به بررسی تاثیر جنگ سرد بر کشورهای خاورمیانه بپردازند. هر یک از مقالات سعی دارند به بررسی این پرسش بپردازند که چگونه جنگ سرد بر تصورات استراتژیک و رفتار سیاسی دولت‎های منطقه خاورمیانه تاثیر گذاشته است.

فصل نهم این کتاب نوشته شهرام چوبین و دربارة ایران است. هر چند بخش اعظم این فصل به دوران حکومت محمدرضا شاه پرداخته اما صفحات آخر به تاثیر فروپاشی شوروی بر جمهوری اسلامی ایران اشاره دارد. نویسنده مدعی است که به رغم تحولات عمده‎ای که در یک دهه و نیم پس از انقلاب اسلامی اتفاق افتاده یعنی فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، ایران همچنان نمی‎داند که می‎خواهد پروژه‎های انقلابی خود را پیگیری کند یا این که منافع ملی خود را در نظر گیرد. نویسنده بر این باور است که در “مجموع سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران همان سیاست‎های دوران جنگ سرد است”.[8]

تغییر و تداوم در خاورمیانه

کتاب “تغییر و تداوم در خاورمیانه” مجموعه‎ای از مقالات است که توسط ام،ای. احراری گردآوری شده است.[9] این مقالات بیشتر در مورد چشم‎انداز آتی منازعات در منطقه خاورمیانه بحث می‎کنند. احراری بر این باور است که منازعات منطقه را می‎توان به سه بخش تقسیم کرد. منازعات بخش اول عبارت از منازعاتی است که به نظر می‎رسد ادامه خواهند یافت و در برابر ارائه راه‎حل مقاومت می‎کنند، یا این که به دلیل واقع‎گرایی سیاسی حل نشده‎اند. منازعه اعراب و اسرائیل و مساله کردها در این مقوله قرار داده شده است. منازعات بخش دوم منازعاتی هستند که ریشه‎های عمیق‎تر دارند و حل آنها در حال حاضر متصور نیست و حتی ممکن است هیچ وقت حل نشوند. نقش ایران در خلیج فارس و دیگر مناطق خاورمیانه، نقش اسلام در محیط پساجنگ سرد، و دمکراسی در مقابل اسلام، منازعاتی هستند که در این بخش قرارداده شده‎اند. منازعات بخش سوم عبارت از منازعاتی هستند که جدید بوده و ثبات منطقه را تهدید می‎کنند. آینده امنیت خلیج فارس و مسابقه تسلیحاتی در این بخش قرار گرفته‎اند.

هر چند نقش ایران در کلیه فصول در نظر گرفته شده، اما تنها یک فصل کتاب به شکل مستقیم به جمهوری اسلامی ایران می‎پردازد. احراری، استارکی و انتصار در مقاله‎ای با عنوان “ایران، خلیج فارس و نظم پساجنگ سرد” به نقش ایران پرداخته‎اند. پرسش مهم این فصل عبارت است از این که ایا ایران به شکل کامل به نظام‎ بین‎الملل باز خواهد گشت یا اینکه هم‎چنان کشوری است که تهدید عمده برای اصول محوری این نظام محسوب می‎شود؟ نویسندگان بر این باورند که پاسخ مشخصی برای این پرسش وجود ندارد، اما می‎توان گفت ایران بر سر دوراهی قرار دارد.

افق های انقلابی

کتاب “افق‎های انقلابی: سیاست خارجی منطقه‎ای در ایران پساخمینی” نوشته جان کالابریس به بررسی روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران در مقطع پس از وفات حضرت امام خمینی (ره) می‎پردازد.[10] هدف اصلی کتاب بررسی مرزهای جغرافیایی سیاست خارجی منطقه‎ای ایران و پیامدهای آن است. نویسنده در فصول سوم الی پنجم به سیاست خارجی ایران در منطقه عربی، آسیای مرکزی قفقاز، و پاکستان و افغانستان می‎پردازد. این کتاب از معدود کتاب‎هایی است که کلیه زیرسیستم‎های منطقه‎ای ایران را پوشش می‎دهد و به مطالعه عوامل داخلی و بین‎المللی تعیین‎کننده محیط امنیتی ایران، می‎پردازد. مهم‎ترین نقص کتاب در این است که دوره کوتاه 1993-1989 را دربرمی‎گیرد و در حال حاضر تازگی خود را از دست داده است.

ظرفیت نظامی و خطر جنگ

کتاب “ظرفیت نظامی و خطر جنگ: چین، هندوستان، پاکستان و ایران” شامل مجموعه مقالاتی است که توسط اریک آرنت گردآوری شده است.[11] مقالات این کتاب به مساله خطر جنگ در منطقه پرداخته و با توجه به دو جنگ هند و پاکستان در سال‎های 1965 و 1971، جنگ مرزی هند و چین در سال 1962، و جنگ ایران و عراق در فاصله سال‎های 1988-1980، چنین استدلال می‎کنند که این چهار کشور از پتانسیل بالایی برای جنگ در آینده برخوردارند. نویسندگان براساس توانایی‎های این کشورها، نه نیات واقعی‎شان، به بحث در مورد احتمال درگیری و جنگ در این منطقه می‎پردازند. هم‎چنین تصور تهدید کشورهایی چون چین، پاکستان و ایران در منطقه مورد بررسی واقع شده‎ است. از نظر نویسندگان با توجه به این که سه کشور چین، هندوستان و پاکستان دارای سلاح هسته‎ای هستند ، ایران نیز در راه نیل به سلاح هسته‎ای است، آنها در این کتاب افزون بر توانایی‎های نظامی متعارف، توجه ویژه‎ای به توانایی‎های هسته‎ای در منطقه دارند. این اثر محیط امنیتی ایران در این منطقه را به خوبی ترسیم کرده و نشان می‎دهد که ایران چه تصوراتی از تهدیدات منطقه‎ای دارد، هرچند به دیگر زیرسیستم‎های منطقه‎ای ایران نمی‎پردازد.

مقدمه ای بر ایران و همسایگانش

کتاب “ مقدمه‎ای بر ایران و همسایگانش: منابع تنش و تهدید” از معدود کتاب‎های تالیف شده به زبان فارسی است که به محیط ایران که متشکل از پانزده همسایه و 24 کشور است می‎پردازد.[12] نویسنده عمدتاً به منابع تنش در اطراف ایران توجه کرده و تلاش می‎کند تا نشان دهد که ایران در یک محیط پرمشاجره قرار گرفته است. از دید نویسنده، وجود سه واقعیت اساسی در محیط استراتژیک بیرونی ایران، یعنی تعدد و تنوع تهدیدات پیرامونی، وجود مرزهای طولانی و کمتر قابل کنترل، فقدان چتر حمایتی طبیعی و یا رسمی و انزوای ایران، کشور را برای دستیابی به امنیت ملی و تداوم و استمرار بقای ملی با چالش‎های عمده‎ای مواجه ساخته است. این کتاب هر چند به محیط بیرونی پرتنش جمهوری اسلامی ایران می‎پردازد، اما بیشتر جنبه توصیف و تا اندازه‎ای تحلیل روابط خارجی ایران را داشته و نمی‎خواهد از منظر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به تحولات منطقه‎ای نگاه کند. دوم این که تاثیر تحولات سیستمی در منطقه بیرونی ایران و تاثیر آنها بر امنیت ملی کشور به طور مستقیم مورد بررسی نویسنده قرار نگرفته است.[13]

جمع بندی

در مجموع، نکات زیر در مورد منابع بررسی شده قابل توجه است. 1- کمتر منبعی به شکل جامع به هر چهار زیرسیستم منطقه‎ای ایران پرداخته است. از این رو،هر خواننده‎ای که بخواهد با وضعیت منطقه‎ای ایران پس از فروپاشی شوروی در سال 1991 آشنا گردد، به ناچار باید به منابع مختلف که هر کدام به یک یا حداکثر دو زیرسیستم منطقه‎ای ایران پرداخته‎اند، مراجعه کند. 2- اکثر منابع موجود تنها یک زیرسیستم منطقه‎ای را بررسی کرده و برخی منابع نیز به دو زیرسیستم اشاره داشته‎اند. از این رو به نظر می‎رسد جای یک پژوهش که در یک مجلد به تحولات در کلیه زیرسیستم‎های منطقه‎ای ایران بپردازد، در ادبیات موجود خالی است. 3- نقطه تمرکز و پرسش اصلی اکثر منابعی که به تحولات هر یک از زیرسیستم‎های منطقه‎ای ایران پرداخته‎اند، مسئله، امنیت ایران نبوده است. به عبارت دیگر، لازم است از منظر پیامدهای امنیتی برای جمهوری اسلامی ایران نیز به تحولات در زیرسیستم‎های منطقه‎ای این کشور پرداخته شود. 4- توجه به امنیت به معنای سنتی آن یعنی امنیت نظامی کافی نیست. ابعاد دیگر امنیت یعنی امنیت اقتصادی، منابع زیست محیطی، و سیاسی فرهنگی نیز باید مورد بررسی قرار گیرد که منابع مزبور این ویژگی را ندارند. 5- از همه مهم‎تر این که مطالعه زیرسیستم‎های پیرامون ایران با استفاده از ابزارهای تئوریک در روابط بین‎الملل، امری ضروری به نظر می‎رسد که منابع یاد شده کمتر بدان توجه نموده‎اند. در مجموع به سبب اهمیت موقعیت منطقه ای ایران که به عبارتی در چهارراه حوادث قرار گرفته و هم چنین به سبب اهمیت حیاتی تصمیمات در سیاست خارجی برای سرنوشت کشور، ضروری است پژوهش در این حوزه بیش از پیش گسترش یابد.

دکتر امیرمحمد حاجی یوسفی

استادیار علوم سیاسی و روابط بین‎الملل

دانشگاه شهید بهشتی

یادداشت‎ها:

[1] -Regional sub-systems

[2] -Levant

[3] - John Esposito and R.K. Ramazani (eds), Iran at the Crossroads, New York: Palgrave, 2001.

[4] - A. Ehteshami, (ed), From the Gulf to Central Asia: Players in the New Great Game, Exeter: University of Exeter Press, 1994.

[5] - David Menashri (ed), Central Asia Meets the Middle East, London: Frank Cass, 1998.

[6] - Yazid Sayigh and Avi Shlaim (eds), The Cold war and the Middle East, Oxford: Clarendon Press, 1997.

[7] -Inside-Out

[8] - Y. Sayigh, and Shlaim (eds), The Cold War…, P.247.

[9] - M.E. Ahrari, (ed.), Change and Continuity in the Middle East, NewYork: St. Martine’s Press, 1996.

[10] - John Calabrese, Revolutionary Horizons: Regional Foreign Policy in Post-Khomeini Iran, NewYork: St. Martin’s Press, 1994.

[11] - Eric Arnet (ed.), Military Capacity and the Risk of War: Chinea, India, Pakistan, and Iran, Oxford University Press, 1997.

[12]. یداله، کریمی‎پور، مقدمه‎ای بر ایران و همسایگانش: منابع تنش و تهدید، تهران انتشارات جهاد دانشگاهی، 1380.

[13]. قابل ذکر است که کتب دیگری نیز وجود داردند چون، روابط خارجی ایران و همسایگانش در دهه دوم انقلاب اسلامی، به قلم محمود دهقانی طرزجانی (سروش: 1379) که به محیط پیرامونی ایران پرداخته‎اند. این کتب عمدتاً خلأ تئوریک داشته و بیشتر روابط خارجی ایران را توصیف کرده‎اند.