مراکز پژرهشی ؛ آشنایی با پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی (پارسا)

ضرورت تاسیس

در سده های گذشته پژوهشگران علوم اسلامی برای تبیین معارف الهی، تلاش های موفقی صورت داده اند. اما این گوهرهای تولید شده، در یک اقیانوس بزرگ پراکنده اند و برای دسترسی به ان ها باید سختی های زیادی را تحمل کرد تا منابع مورد نیاز پژوهشگران به دست بیاید. این نیاز همیشه احساس می شده به طوری که متاسفانه به خاطر کمبود نظام دهی اطلاع رسانی معمولا تحقیق، بیش تر رنگ تتبع و جست و جو پیدا کرده است; یعنی می توان ادعا کرد که هم اکنون تتبع و جست وجو 90% زمان فعال پژوهش را در بر می گیرد در حالی که حالت ایده ال ان 10% است.

هر پژوهشگری باید با مدد گرفتن از فن اوری جدید و با توجه به نظام های بهینه اطلاع رسانی، بتواند تتبع کامل و قابل قبولی را در 10% زمان انجام دهد و بقیه زمان خود را صرف تحلیل و طراحی نظام های جدید و نتیجه گیری ها و در حقیقت همان اصل تحقیق کند.

مهم ترین هدف پایگاه، ایجاد بانک اطلاعات غنی برای منابع و مدارک اسلامی است که می توان این هدف را در بخش های زیر پیگیری کرد:

1. کمک به پژوهشگر در امر یافتن سابقه تحقیقاتی هر موضوع در میان مجموعه متورم و انبوه اطلاعات.

2. ارائه تلاش های پژوهشگران در سطح وسیع و رونق بخشیدن به بازار اطلاعات.

3. جلوگیری از کارهای زاید یا تکراری و جذب همگان به پروژه های مفید مطالعاتی.

4. کمک به ارائه بین المللی مطالعات و تحقیقات اسلامی و حضور علمی در مجامع جهانی.

5. استفاده از تحقیقات بین المللی اسلامی و احیانا روشن گری و اصلاح طرز فکرهای گوناگون در مورد اسلام.

پایگاه های اطلاع رسانی دیگری با روی کردی خاص در علوم مختلف هر کدام به صورت جداگانه وجود دارند که البته بیش تر ان ها در شیمی; Physics Abstracts در فیزیک; Index Medicus1 Med line در پزشکی; Social Science در علوم اجتماعی; هر کدام وظیفه اطلاع رسانی در این رشته ها را پیگیری می کنند. همین طور اطلاع رسانی نسبت به گروه های مختلفی از منابع اطلاعاتی را شاهد هستیم; مثلا نشریات منتشر شده در کشورهای دیگر; ولی در مورد منابع اسلامی، پایگاه های اطلاع رسانی بسیار محدود است. کامل ترین پایگاه اطلاع رسانی که در این زمینه وجود دارد و البته به ذکر مشخصات کتاب شناسی بسنده می کند و محدوده اش فقط منابعی است که به یکی از زبان های اروپایی در مورد اسلام نوشته شده، پایگاه Islamicus Index است که بسیار قابل استفاده است، اما سه اشکال عمده دارد:

الف) صرفا منابع موجود به زبان های اروپایی را پوشش می دهد;

ب) فقط به جمع اوری مشخصات کتاب شناسی پرداخته و چکیده منابع را ندارد;

ج) هنوز به صورت Online روی اینترنت قابل دسترسی نیست بلکه به صورت چاپی واخیرا به صورت دیسک نوری ارائه می شود. بنا بر این پایگاهی که دستور کارش از جهت فراگیری و گستردگی نظیر پایگاه پارسا باشد، وجود ندارد. اولین بار است که چنین پایگاهی تاسیس شده است. البته پایگاه های مشابهی در جاهای دیگر مثل عربستان سعودی یا مصر در دست تاسیس است; ولی هنوز نمونه عملی از این پایگاه ها را مشاهده نکرده ایم. تنها پایگاهی که همه علوم اسلامی و همه منابع اسلامی را در بر می گیرد و در این گستره کار می کند، پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی(پارسا) است.

فعالیت های انجام شده

1. تهیه تجهیزات مورد نیاز; 2. تخصیص مکان; 3. راه اندازی شعبه تهران; 4. جذب نیروهای کارامدی که در همه بخش ها بتوانند کار کنند; 5. هم اهنگی با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در خصوص ارسال یک نسخه از تمام کتاب هایی که در کشور منتشر می شود، به پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی (پارسا); 6. انعقاد قرارداد با ناشران و نشریاتی که در زمینه علوم اسلامی فعالیت دارند تا بتوانیم از این طریق متون ان ها را روی شبکه جهانی عرضه کنیم; 7. کتاب مرجع 78 در دو جلد منتشر شد که جداگانه به توضیح ان خواهیم پرداخت; 8. کتاب مرجع سال 79 نیز در حال انجام است; 9. ثبت دفتر رسمی در لندن برای فعالیت های بین المللی. در حقیقت بنیان اصلی کار در این مدت کوتاه که کمتر از دو سال است شکل گرفته و امیدواریم که با یاری خداوند با موفقیت ادامه پیدا کند.

شیوه کار

وقتی یک منبع وارد پایگاه می شود ابتدا مشخص می شود که ایا این منبع جزو دامنه کار پایگاه هست یا نه; یعنی اولین کاری که انجام می شود انتخاب ان منبع است. این انتخاب اگر مثبت باشد در همان زمان، مشخصات کتاب شناسی منبع توسط گروه ویژه ای که عهده دار ثبت این اطلاعات هستند ذخیره می شود. این افراد موظف اند مشخصات کتاب شناسی را در فیش های مربوطه به صورت مجزا ثبت کنند. سلاس این فیش ها در گروه ماخذشناسی مورد پردازش قرار می گیرد و اسامی به کار رفته در این فیش ها، مستند سازی و هر منبعی در موضوع خاص خود ثبت می شود. به این ترتیب ویرایش دقیقی روی اطلاعات مربوط به ماخذشناسی انجام می گیرد. همچنین توضیحاتی اورده می شود که طی ان، ارتباطات محتوایی هر منبع با منابع دیگر مشخص گردد; مثلا اگر منبعی در نقد منبع دیگر نوشته شده است، اسم منبع اصلی که این منبع نقد کننده ان است، در فیش مربوط به ان ضمیمه می شود. همچنین مشخص می شود که این منبع مثلا شرح و توضیح، یا پاسخ به نقدی است که در مورد منبع دیگر نوشته شده است.

پس از انجام کار ماخذشناسی، فیش ها در کاملایوتر وارد می شود و به صورت کاملایوتری در اختیار بخش چکیده نویسی قرار می گیرد. در بخش چکیده نویسی منابع در قالب نظام چکیده توصیفی تشریحی در حداکثر 200 کلمه توضیح داده می شوند. برای چکیده نویسی از محققانی که در رشته مربوط تخصص دارند استفاده می شود، رشته های تخصصی به شش رشته عمده تقسیم شده اندکه عبارتند از:علوم قران، علوم حدیث، تاریخ، جغرافیا، فلسفه و کلام، فقه و اجتماعیات. مقوله اخیر شامل تمام مباحث روز و از جمله مباحث اخلاقی و مباحث ادبی هم می شود.

پس از چکیده نویسی نوبت به مرحله کنترل و ویرایش می رسد. در بخش کنترل، چکیده از نظر تطابق با ایین نامه و شیوه نامه چکیده نویسی پایگاه بررسی می شود و در بخش ویرایش با سیستم استانداردی که برای ویرایش تدوین شده است کار ویرایش انجام می گیرد. چکیده ها پس از تایلا در نهایت وارد سیستم می شود و روی سایت قرار می گیرد.

پس از انجام مراحل یاد شده، چکیده ها به قسمت نمایه سازی و ترجمه ارجاع می گردد و گروه ترجمه با بهره گیری از مترجمان اشنا به فن ترجمه، به ویژه ترجمه متون تخصصی علوم اسلامی، چکیده ها را به عربی و انگلیسی ترجمه می کنند. متون ترجمه شده قبل از قرار گرفتن بر روی سایت، در اختیار ویراستاران ارشد در دو بخش ترجمه عربی و انگلیسی قرار می گیرد و ویرایش می شود. برای ترجمه، شیوه نامه و ایین نامه های تخصصی تهیه شده که فرایند ترجمه با دقت بر اساس ان ها انجام می شود. در مرحله دیگر ترجمه ها با تایلا کاملایوتری وارد سیستم می شود و پس از تایید نهایی ویراستاران ارشد و اتمام بازبینی های نهایی اماده قرار گرفتن بر روی سایت می شود.

این در حقیقت میراث اینترنت و نظام World Wide web در اصطلاح نامه نویسی است. اصطلاح نامه به نحوی بسیار روزامد و پیشرفته و در عین حال جالب تهیه شده و نمایه سازی طبق این سیستم انجام می گیرد.

در نهایت تمام مشخصات یک منبع باید از ویرایش نهایی بگذرد; یعنی تمام مشخصات در کنار هم، روی رایانه درکنار عکس کتاب یا نشریه کد گذاری شده و در کنار ماخذشناسی و چکیده اش; همه این ها به دقت بازبینی می شود و علامت مخصوص ویرایش نهایی بر روی رایانه ثبت می شود. این علامت نشان ان است که این منبع برای ارائه روی سایت و چاپ اماده شده است.

ویژگی های ماخذشناسی منابع اسلامی

در ماخذشناسی سعی شده است علاوه بر این که از سیستم های استاندارد بین المللی مثل قوانین مورد اجرا در سیستم Anglo American و قوانین روزامد دیگر بهره گیریم، در عین حال با توجه به طبیعت علوم اسلامی، پایگاه هم به هنگام ضرورت، قوانینی وضع نماید که به کمک ان ها منابع علوم اسلامی به نحو احسن طبقه بندی شود.

در مورد سرشناسه معمولا سعی شده است که لادید اورنده سرشناسه شود. درکتاب های حدیث که به طور متعارف، جمع اوری کننده، سرشناسه می شود; نام معصوم سرشناسه قرار گرفته است. فرض کنید در مورد نهج البلاغه معمولا مرحوم سید رضی را سرشناسه قرار می دهند، ولی در پایگاه، امام علی(ع) را سرشناسه قرار داده اند. ان گاه در بخش لادیداورنده ها، بعد از عنوان، این نکته ذکر شده که گرداوری توسط مرحوم سید رضی صورت گرفته است.

همچنین در فیش های ماخذشناسی، ارتباط اطلاعاتی منابع منعکس شده است. اگر منبعی، ترجمه منبع دیگری است، نام منبع اصلی و نوع ارتباط در فیش منعکس می شود. همین طور اگر نقد و توصیف یا شرح یا هر ارتباطی با ان منبع دارد باز به همان نحو به منبع اصلی اش مرتبط می شود. این حالت شبکه ای می تواند برای پژوهشگران بسیار مفید باشد، چون پژوهشگری که می خواهد در مورد منبعی کار کند می تواند هم خود منبع را ببیند و هم تمام منابع دیگری که به نحوی با ان ارتباط دارند; مثلا ترجمه یا شرح یا نقد یا پاسخ نقد یا چیزهای دیگر همه را یک جا ملاحظه می کند. این امکان تا به حال در ماخذشناسی به کار گرفته نشده بود و ابتکاری است که توسط پژوهشگران این پایگاه به کار گرفته شده است.

شیوه چکیده نویسی

از ان جا که منابع، بسیار گسترده و از طرفی امکانات محدود است، نمی توان چکیده ها را خیلی با ذکر جزئیات همراه کرد چون کار پرهزینه ای است. علاوه بر این، هر چکیده باید به زبان های دیگر ترجمه شود و این امر هزینه تمام شده را دو چندان می کند. از طرف دیگر چکیده های طولانی برای استفاده کنندگان از پایگاه بهینه نیست. وقتی تعداد منابعی که در جواب یک کار بر می اید خیلی زیاد باشد، کاربر نمی تواند حوصله کند و همه چکیده هایی که به تفصیل نوشته شده اند بخواند. مثلا ممکن است کاربری که در مورد تاریخ قران تحقیق می کند با 10.000 منبع روبه رو شود; اگر هر کدام از ان ها در 2000 کلمه چکیده بشود عملا برای کاربر خیلی دشوار است که همه چکیده ها را مطالعه کند تا منبع مورد نظر را انتخاب نماید. البته او می تواند دامنه پاسخ ها را محدودتر کند، یعنی تاریخ انتشار یا پدیداورنده یا عنوان یا موضوع را ریزتر انتخاب کند که این 10.000 چکیده به 1000 چکیده تقلیل یابد; ولی باز مطالعه کردن 1000 چکیده طولانی و مفصل و دقیق، کار خیلی مشکلی است. به این دلیل و به خاطر وسعتی که بانک پایگاه دارد، نباید چکیده ها از 200 کلمه بیش تر باشد. حجم چکیده مطلوب از نظر ما 100 و حداکثر تا 200 کلمه است. البته در منابع خیلی گسترده و لارحجم مانند کتاب ارزشمند «الغدیر» یا تفسیر «المیزان » ممکن است که چکیده ان ها بیش از 200 کلمه هم باشد. حتی ممکن است برای کتاب هایی مثل بحارالانوار چکیده های مختلفی نوشته شود; مثلا هر بخش بحارالانوار جداگانه چکیده شود ولی در هر صورت تلاش پایگاه این است که چکیده به معنای واقعی خودش انجام شود.

مسئله دیگری که پایگاه در چکیده نویسی به ان ملزم است این است که کتاب در چکیده، به زبان ساده معرفی شود; یعنی چکیده به سبک قلم روزنامه ای نوشته شود، نه قلم تخصصی. علت این کار این است که این چکیده قرار است برای مخاطبانی از سایر زبان ها ترجمه شود و در فرهنگهای بیگانه به خصوص در زبان انگلیسی برای بسیاری از اصطلاحات پیچیده اسلامی معادل خاصی وجود ندارد. بنابراین نوشتن چکیده ها با قلم روان علاوه بر این که به مترجمان در برگردان ان ها به زبان مقصد کمک می کند، فهم و دریافت محتوا را نیز در موقع ارائه به کاربر اسان می کند. بدیهی است وقتی حجم انبوهی از چکیده ها به کاربران عرضه می شود، کاربر نمی تواند روی این حجم انبوه تمرکز پیدا کند; او می خواهد با یک نگاه، چکیده ها را بررسی کند; از این رو چکیده باید خیلی روان باشد تا کاربر به سادگی بتواند براساس اطلاعات داده شده در چکیده ها، منبع مورد نظرش را انتخاب کند.

مطلب دیگر این است که در چکیده کلید واژه ها به نحو خاصی برجسته شود; یعنی نمود اضافی به ان داده شود. اگر چکیده در چاپ یا صفحه نمایشگر نمایش داده شود با قلم (فونت) سیاه نمایش داده می شود و در جست وجو به کاربر، امکان داده می شود که هم در همه الفاظ چکیده ها و هم در کلید واژه های چکیده ها جست وجو کند. این برجسته کردن کلید واژه ها یک سیستم نمایه سازی به زبان ازاد است که در کنار اصطلاح نامه انجام می گیرد. علاوه بر نمایه سازی که در حقیقت به روش سنتی خودش مقداری گنگ است، این نمایه ها در چکیده به صورت شرح داخل متن (شرح مزجی) توضیح داده شده اند. در نهایت می توان گفت که سعی پایگاه بر ان است که کادری را کنار هم جمع کند و نظامی را برای چکیده نویسی ایجاد نماید که منابع به سرعت در این نظام وارد و چکیده شوند و چکیده ها کارامد باشد تا احتیاجات پژوهشگری که اصل منبع را ندیده است بر اورده کند; یعنی محقق پایگاه با صرف وقت لازم و اعمال دقت، منبع را شناسایی و چکیده می کند و به پژوهشگری که منبع را ندیده، می گوید که این منبع از نظر تحقیقاتی چه خصوصیاتی دارد. چنان که می دانید چکیده ها ممکن است اغراض مختلفی را پی گیر باشند; مثلا چکیده ای که ناشر در پشت جلد کتاب می نویسد، معمولا تبلیغاتی است; ولی چکیده هایی که در بخش چکیده نویسی تهیه می شود چکیده تحقیقاتی است; یعنی ارزش تحقیقاتی یک کتاب و ویژگی های پژوهشی اش را برای محققی که ان را ندیده، توضیح می دهد.

البته همه منابع چکیده نویسی نمی شود بلکه حدود 50% ان ها چکیده می شود. منابعی برای چکیده نویسی انتخاب می شود که جنبه پژوهشی داشته باشند.

شیوه نمایه سازی و تدوین اصطلاح نامه

در نمایه سازی از زبان کنترل شده، استفاده می شود; یعنی نمایه ها به صورت ازاد نوشته نمی شود، بلکه در پیکره یک درخت منسجم موضوعی قرار می گیرند و از نظامی منطقی پیروی می کنند. اصطلاح نامه هایی که در علوم اسلامی نوشته شده است اولا: تمام رشته ها را لاوشش نمی دهند و ثانیا: با توجه به گستردگی کار و ابزار جدید که در اختیار ما قرار دارد، تدوین نشده اند. ارتباط رایانه ای با کاربران به صورت پیوسته ) 2، Online) اصطلاح نامه ای به شیوه جدید که همان Hypertext Thesaurus باشد، می طلبد. این نوع اصطلاح نامه، در شبکه جهانی، در سایت های که به موتور جست وجو یا Search Engine معروف و YAHOO ویژگی های مهم این اصطلاح نامه عبارت است از:

الف رشد ان هم زمان با رشد اطلاعات است. می دانید اطلاعات مانند یک موجود زنده دارای رشد و تکامل است، مباحثی ممکن است در یک زمان در اطلاعات مطرح شود که بعد از چند سال به کلی فراموش گردد. از طرف دیگر مطالب جدید و مباحث روز جای خود را در گستره اطلاعات باز می کنند و به عنوان مباحث بسیار مهم، توجه پژوهشگران را جلب می کنند. اصطلاح نامه تهیه شده باید قابلیت رشد و تکامل داشته باشد وگرنه نمی تواند کارامد باشد.

ب کاملا مطابق منابع است; یعنی به هر منبعی که برخورد می شود شاخه ای برای ان ایجاد می کنیم. یعنی وقتی شما در اصطلاح نامه مثلا ببینید که شاخه علوم قرانی چند زیر مجموعه دارد، این نشان می دهد که تا چه حد جزئی درباره قران بحث شده است و سطح و عمق بحث پیرامون قران چیست و وقتی که به شما می گویند، مثلا تعداد منابعی که در مورد شاخه تاریخ قران است، این تعداد منبع است، شما می دانید که در مورد این بخش از قران واقعا چه قدر و در چه حجم کار شده است.

ج در نمایه سازی مطابق این اصطلاح نامه، سعی می شود که نمایه ها خیلی ریز و جزئی نباشد و هر منبع به طور عادی یک یا دو نمایه و حداکثر پنج یا شش نمایه دارد. در واقع با توجه به تعداد زیاد منابع اسلامی موجود، بهتر است که منابع صرفا در رده های تخصصی خود قرار گیرند و در نتیجه در مرحله بازیابی، صرفا پاسخ های مناسب و جامع در اختیار کاربران گذاشته شود.

ترجمه

ترجمه در واقع زبان گویای پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی در عرصه بین المللی است. از طرف دیگر چون کار پایگاه در حقیقت اشاعه تحقیقات انجام شده است، خیلی مهم است که چکیده پژوهش های انجام شده در جهان اسلام در زمینه علوم اسلامی را علاوه بر زبان فارسی، به دو زبان پرمخاطب، یعنی زبان های عربی و انگلیسی که بیش ترین مسلمانان و علاقه مندان به اسلام را پوشش می دهند ترجمه کند و در اختیار انان قرار دهد.

محصولات پارسا

1 . شبکه جهانی (اینترنت). این شبکه محاسن بسیار زیادی دارد و کامل ترین رسانه ای است که بشر از ابتدای تاریخ تا به حال در اختیار داشته است. 2. دیسک نوری ) .3، CD-ROM) فصلنامه (در پایان هر فصل) 4 سالنامه (در پایان هر سال) که نمونه اول ان کتاب مرجع 78، در دو جلد و با حدود 1200 صفحه که حاوی فهرست و چکیده منابع اسلامی (کتاب ها، مقاله ها، پایان نامه ها) ایران در سال 1378 می باشد.

برنامه های کوتاه مدت و بلند مدت

پارسا برنامه های مختلفی را در دست اجرا دارد:

1.کار روی کارنامه نشر مکتوب انقلاب اسلامی داخل کشور; یعنی قلمرو 25 ساله از پیروزی انقلاب در سال 1357 تا سال 1381 طبق طرحی، به صورت مشارکتی با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دست بررسی است.

2 . برنامه پروژه سال 2000 و به عبارت کامل تر چکیده نویسی و ماخذشناسی کتاب های منتشر شده در خارج از کشور بین سال های 1997 تا 2000 میلادی که به یکی از زبان های عربی، انگلیسی، فرانسوی یا المانی نوشته شده اند.

3 . اماده سازی کتاب سال 79 و در پی ان کتاب سال 80 (مرجع 79 و مرجع 80).

4 . کتاب سال مربوط به سال های گذشته یعنی 79 و 77 به عنوان پروژه های کوتاه مدتی که در طول دو تا سه سال اینده انجام خواهیم داد.

کتاب خانه تخصصی منابع مرجع و نشریات اسلامی

کتاب خانه مرجع: انتشار و عرضه کتاب ها و نشریه های علمی در سراسر جهان چنان شتاب فزاینده ای به خود گرفته است که مراکز علمی و پژوهشی را به چاره جویی در خصوص نحوه تهیه منابع و ایجاد تسهیلات لازم و بهینه سازی خدمات کتابداری و اطلاع رسانی وادار نموده است. در این راستا پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی اقدام به تاسیس کتاب خانه تخصصی منابع مرجع و نشریات اسلامی کرد. این کتاب خانه در دو بخش «کتاب های تخصصی مرجع » و «نشریات اسلامی » فعالیت دارد. این کتاب خانه که از جمله کتاب خانه های تخصصی است، شامل دائرة المعاف ها، فرهنگنامه ها، کتاب شناسی ها، چکیده ها، مجموعه ها، همایش نامه ها و سایر منابع مرجع اسلامی می باشد که به صورت کلاسیک و مدون اقدام به طبقه بندی ان ها می گردد.

نشریات اسلامی: یکی از مهم ترین منابع اسلامی، نشریه های تخصصی اسلامی است که حاوی مقاله های پژوهشی است. این نشریه ها ارزش ویژه ای دارند. در مجموع در دنیای جدید، به مقاله خیلی بیش تر از کتاب اهمیت می دهند، طرح ها و ایده های ارزشمند در بسیاری موارد از طریق درج در نشریه های ادواری انتشار می یابد و شمار قابل توجهی از ان ها شاید هرگز به صورت کتاب نشر نگردد و از طرف دیگر نشریه ها با انعکاس اموزه ها و افکار جدید، تاثیر غیرقابل انکاری بر فرهنگ عمومی و بر مخاطبان خاص، از خود باقی می گذارند. هم چنین سهم نشریات روزامد و برخوردار از اخرین نظریات علمی و دستاوردهای فکری را در فرایند تحقیقات و پژوهش های اسلامی نمی توان نادیده گرفت. از این رو بخش عمده ای از فضای کتاب خانه تخصصی منابع مرجع و نشریات اسلامی به ارائه نشریه های مرتبط با پژوهش های اسلامی اختصاص داده شده است. در این بخش در دو شاخه داخلی و خارجی به پژوهشگران ارائه خدمات می شود.

اینترنت سرا: در کنار کتاب خانه یاد شده، بانک اطلاعات نرم افزار و شبکه جهانی هم راه اندازی شده است (به اصطلاح اینترنت سرا) که پژوهشگران بتوانند از اینترنت و یا سی دی های منتشر شده علوم اسلامی استفاده کنند.

پژوهشگرانی که با نظام های اطلاع رسانی اشنا بودند به محض این که عنوان پایگاه و سرفصل های کار را دیدند بسیار استقبال کردند، زیرا انان جای خالی «بانک اطلاع رسانی سراسری اسلامی » را کاملا حس کرده و ارزوی تاسیس ان را داشتند، لذا از این پایگاه به نحو چشم گیری استقبال کرده اند.