تعیین قبله از شیوه های علمی تا دیدگاههای فقها (۱)

1- پیشگفتاری در پیرامون مفهوم و اهمیت قبله

قبله در لغت به معنای «جهت » است و قبله نمازگزار یعنی جهتی که نمازگزار بدان روی می کند و مقصود از آن، جهتی است که باید روبروی آن ایستاد، به گونه ای که عرفا تصدیق شود که انسان روبروی آن ایستاده و روی به سوی آن آورده است. برخی از مفسران گفته اندمقصود از این سخن پروردگار «واجعلوا بیوتکم قبلة » [یونس /87] این است که خانه ها رادر برابر یکدیگر بسازید تا بدون آن که حکومت جاسوسی بگمارد بتوانید با یکدیگر پیوندبرقرار سازید. قبله در اصطلاح خطی است فرضی که میان مکان نمازگزار (در هر سطحی ازکره زمین) و کعبه یا مسجدالحرام در مکه ارتباط برقرار می کند. ویژگی این خط همان مستقیم بودن، نزدیکی و سمت و سوی صحیح آن است.

شناختن و مشخص کردن قبله شرط ضرور در پنج مقوله شرعی و واجب است شامل:نماز، طواف، ساختن مساجد، به خاک سپردن مردگان و ذبح چهارپایان. از روایات واحادیث چنین به دست می آید که نماز پس از واقعه اسراء و معراج یعنی از 27 رجب سال دوم قبل از هجرت (برابر با شب 19 مه سال 620 میلادی) واجب شد. قبله در آغاز،بیت المقدس در فلسطین بود و مسلمانان دو سال و دو ماه در مکه و شانزده ماه در مدینه روبه سوی بیت المقدس در فلسطین نماز می گزاردند و بدین ترتیب مدت نماز به سوی بیت المقدس سه سال و نیم بوده است و سپس مسلمانان با رویکرد به سوی کعبه آن جا راقبله خود گرفتند و این البته پس از زمانی بود که یهود، مدینه را به اشغال خود درآوردند وعرصه بر مسلمانان تنگ شد و پیامبرصلی الله علیه وآله را متهم کردند که تا آنجا از آیین آنان تقلید می کندکه به سوی قبله آنها نماز می گزارد، و لذا خداوند سبحان، خواست پیامبرش را برآورد ودستور داد به جای بیت المقدس مسجدالحرام در مکه را به عنوان قبله برگزینند. در اهمیت وضرورت شناخت قبله آیاتی چند از سوره بقره را می آوریم:

1- «سیقول السفهاء من الناس ماولیهم عن قبلتهم التی کانوا علیها قل لله المشرق والمغرب یهدی من یشاء الی صراط مستقیم » [بقره /142].

2- «وما جعلنا القبلة التی کنت علیها الا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه »[بقره/143].

3- «قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضاها فول وجهک شطر المسجدالحرام وحیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره » [بقره /144].

4- «ولئن اتیت الذین اوتوا الکتاب بکل آیة ما تبعوا قبلتک وما انت بتابع قبلتهم ومابعضهم بتابع قبلة بعض ». [بقره /145].

5- «ومن حیث خرجت فول وجهک شطر المسجد الحرام وانه للحق من ربک وما الله بغافل عما تعملون » [بقره /149].

6- «ومن حیث خرجت فول وجهک شطر المسجد الحرام وحیث ماکنتم فولوا وجوهکم شطره لئلا یکون للناس علیکم حجة » [بقره /150].

مساله تعیین قبله و شناخت آن در اوج اهمیت قرار دارد و دانستن آن بر هر زن و مردمسلمان در هر جایی که باشند بغایت ضروری است، زیرا بدون شناخت قبله بر فرد مسلمان دشوار خواهد بخش مهمی از واجبات را به جای آورد، واجباتی همچون نماز که صحیح نخواهد بود مگر در صورتی که رو به قبله بایستد. حتی اگر نمازگزار در سرزمینهای بسیاردور همچون کانادا، ایالات متحد امریکا، ژاپن و نظایر آن به سر برد باز باید در شناخت قبله دقت به کار بندد، اگر چه برای چنین فردی جایز است که به قبله سرزمینی که در آن به سرمی برد اعتماد کند مگر آن که به درست نبودن آن آگاهی یابد و در این هنگام است که به دانش بازمی گردد و از خبرگان و متخصصان جویای قبله می شود یا به کارگیری وسایل ونشانه های شرعی همچون رهیابی از ستاره قطبی (مثل ستاره جدی در نیمکره شمالی وستاره صلیب جنوبی در یا " Polyconic" (نقشه برجسته چند مخروطی) را به کار می گیرد یا از نقشه های فضایی یا نقشه های خطوط هواپیمایی نوین یا قطب نماهای دقیق بهره می گیرد، و اگر از آبادی دور باشد و ابزار شرعی راهنما در اختیار نداشته باشد موقتا به جهتهایی نماز می گزارد که احتمال صحت آنها را می دهد تا آن که سمت و سوی صحیح رابیابد. در این صورت است که نمازی پذیرفته به جای خواهد آورد.

2- نیم نگاهی تاریخی به تلاشهای علمای مسلمان در تعیین قبله

مساله تعیین قبله از اهمیتی سترگ برخوردار است. علما و فقها در صحت و صدق زوایای قبله از طریق محاسبان و رصد ستاره ها به اتفاق رسیده اند، این همداستانی واتفاق نظر از پژوهش منابع تاریخی اسلام در پیرامون این موضوع بخوبی رخ می نماید. ازجمله می توان از نگاشته های ریاضیدانان و ستاره شناسان بدان پی برد:

1- رساله ای در تعیین خط نصف النهار و سمت قبله از یعقوب کندی (801-867م).

2- قبله و زوال از احمد ابی حنیفه دینوری (831-895م)

3- کتاب سمت قبله از ابی العباس فضل بن حاتم نیریزی (861-923م)

4- سمت قبله با حساب از فیزیکدان معروف حسن بن هیثم (965-1039م)

5- ایضاح الادله علی کیفیة سمت القبلة از محمدبن احمد ابوریحان بیرونی (973-1048م)

6- کتب تحدید القبلة از ابوالعباس بن بناء مراکشی (1256-1321م)

7- رساله قبله از شیخ بهاءالدین عاملی (1546-1622م)

8- شناخت قبله از فقیه میرزا عبدالرزاق خان بغایری (1790-1862م)

ریاضیدان بزرگ محمدبن جابر بتانی (858-929م) نخستین کسی بود که در پژوهش مثلثات کروی ژرف اندیشی کرد و در پیرامون پیوندهای ریاضی در زوایا و قوسهای مثلث کروی به کندوکاو پرداخت و قوانین سینوس Sine و کسینوس Cosine بویژه مثلثات کروی راوضع کرد. به دنبال او ریاضیدان معروف ابوالوفا، بوزجانی (940-998م) به صحنه آمد وبرای نخستین بار دلایل لازم راجع به بسیاری از نظریه های هندسی و مثلثات کروی و به کارگرفتن نسبت سایه «تانژانت » tangent و سایه کامل «کوتانژانت » cotangent به ارمغان آورد، و سرانجام پژوهشهای اسلامی در این موضع با کاوشهای دانشمند ریاضیدان وستاره شناس برجسته خواجه نصیرالدین طوسی (1201-1274م) زینت یافت.

اینک به اختصار به مهمترین قوانین ریاضی در محاسبه زاویه قبله می پردازیم که درعلم مثلثات کروی شهرت یافته و به ریاضیدان بزرگ بتانی منسوب است:

1- قانون سینوسها sine با نماد «جا» sin :

در این قانون حل مسائل مطرح شده در نجوم کروی (یعنی قوسهای متقاطع دایره های عظیمه در سطح کره) و زوایای آن برحسب درجات قوسی مورد استفاده است. فرمول این قانون چنین است:

جا/اجاء جاب/جاب جاج/جاج

sinA /sin a sin B /sin b sin C /sin c

ا، ب، ج، نماد زاویه های مثلث هستند و ء ، ب ، ج ، نما و قوسهای برابر زاویه هایی که اضلاع مثلث به شمار می آیند.

2- قانون کسینوس Cosine با نما «جتا» Cos :

این قانون رابطه بین اضلاع مثلث کروی (یعنی قوسهای دایره های متقاطع بزرگ) و یکی از زوایای آن برحسب درجه های قوسی را بیان می دارد. فرمول این قانون چنین است:

جتاء جتاب جتاج + جاب جاج جتاا

cos a co b soc c + sin a sin b cos A

جناب جتاء جتاج + جاء جاج جتاب

cos b cos a cos c + sin a sin c cos B

جتاج جتاء جتاب + جاء جاب جتاج

cos c cos a cos b + sin a sin b cos C

جدولهای رصد فلکی (زیجها) و حسابهای تسویب شده ارضی و نقشه های اسلامی (که خوارزمی، یعقوبی، سرخسی، جیهانی، همدانی، ابن فضلان، مسعودی، مقدسی، مسعودی،اصطخری، ابن حوقل، بیرونی، ادریسی، مازنی، هروی، ابن جبیر، یاقوت حموی، قزوینی،ابن بطوطه، ابن ماجد و ... آنها را وضع کرده اند) در آسان سازی کارهای حسابی و پیاده کرده قوانین یاد شده سهیم بوده است. در اکتشافات علوم نوین، شواهدی در دست است که حدود توجه مسلمانان قدیم را در تعیین دقیق قبله به هنگام ساختن مساجدبیان می کند.

برای مثال دیرینه شناس انگلیسی «مارک هورتن » بتازگی در جزیره کوچکی واقع درجنوب غربی اقیانوس هند به نام «پاتیه » Pate در اثنای حفاریهای خود به باقیمانده های مسجد فرسوده ای برخورد که تاریخ بنای آن به سال 780م تخمین زده می شود و پیدا بود که محراب مسجد با دقت شگفت انگیزی رو به سوی قبله دارد.

روشن است آن دسته از مسلمانان نخستینی که به عنوان دریانورد و بازرگان از سال 1854م به شهرهای امریکای شمالی روی آوردند و بیشترشان دریانوردان یمنی وبازرگانان مغربی بودند از راه حساب با به کارگیری فرمولها و معادلهای ریاضی بتانی وبیرونی به سمت قبله آگاهی داشته اند. آرشیتکتهایی که بعدا به دنبال افزایش شمار مسلمانان در شهرهای امریکای شمالی و کانادا نقشه های ساختن مساجد را در بیشتر این شهرهاطراحی کردند همان شیوه را به کار بستند. در همه مساجدی که در این شهرها بنا شد سمت قبله با زوایایی تند از شمال جغرافیایی به سمت شمال شرقی بوده است که برحسب موقعیت هر مسجد، دیگرگون بوده است. مثلا در نیویورک 59 درجه، واشنگتن 9 و 59 درجه،دیترویت 52 درجه، کالیفرنیا 55 درجه، لس آنجلس 24 درجه، تورنتو 55 درجه، مونترال 58 درجه و اوتاوا 7 و 57 درجه بوده است. سپس ابزارهای علمی و تکنیکهای نوین همچون مساحب یاب فضایی به وسیله هواپیما و ماهواره و سفینه های فضایی با بهره وری ازپرتوهای رادار و لیزر و مادون قرمز در صحنه ظاهر شدند تا آنچه را که با حساب به دست می آمد مورد تاکید قرار دهند.

این مقاله را با آوردن فتوایی از آیة الله العظمی خویی «رح » به پایان می بریم:

دفتر پاسخ به استفتاآت مؤسسه آیة الله العظمی «رح » در لندن به تاریخ 28 جمادی الثانی 1413 هجری (برابر با دسامبر سال 1992) اعلامیه ای صادر کرد که شرح آن چنین است:

«اختلاف دو دیدگاه پیرامون جهت کعبه مکرمه مابین شرق متمایل به جنوب و شرق متمایل به شمال بر برادران مسلمان ما در امریکای شمالی پوشیده نیست. این اختلاف نظر، علمای اعلام و مجتهدان و جغرافیدانان وحتی قطب نماها را که جهت قبله را مشخص می سازد تحت تاثیر قرار داده است و ما پیوسته می کوشیم این اختلاف نظرهای فکری - علمی را یکسان سازیم و به پژوهشهایی از کارشناسان نیز دست یافته ایم و خواسته ایم آن راخدمت آیة الله العظمی خویی ارسال داریم لکن اجل مهلت نداد و حضرتش به رفیق اعلی پیوست و پژوهشهای کارشناسی مذکور به دست ایشان نرسید.

از آن جا که برجسته ترین علیمای روزگار ما اتفاق نظر یافته اند و آراءآنها در پذیرش جهت شرق متمایل به شمال اینک نزد ما قرار دارد لذامؤسسه خیریه آیة الله العظمی خویی «رح » به پیروی از آراء مراجع محترم- خداوند بر عمرشان بیفزاید - همین نظر را پذیرفته است و بر این اساس قبله در نیویورک و حومه آن 58 درجه از قطب شمال خواهد بود، با در نظر گرفتن این که اگر کسی بر مبنای حجت شرعی معتبر به جهت دیگری نماز بگزاردنماز او صحیح خواهد بود و دیگر نیازی به قضا ندارد، و خدا داناست. وهدایتگر به سوی راه مستقیم و سپاس از آن خداوند جهانیان است ».

با این فتوا صفحه مهمی از صفحات اختلاف پیرامون تشخیص قبله امریکای شمالی درهم پیچیده شد و چه بسا بار دیگر صفحه جدیدی از این اختلاف رخ نماید.

پی نوشتها:

1) برگرفته از دو ماهانه «نور اسلام » شماره 45 و 46، رمضان و شوال 1414 هجری قمری.