بنیاد پژوهشهای اسلامی گروه دائرة المعارف
مقدّمه
آیینها و مراسم موجود در هر جامعه مولود نیازها و ضرورتهای اجتماعی است و ریشه در باورهای اعتقادی مردم داشته، پایداری و دوام آنها از اهمیت و ارزش بیشتر حکایت دارد.
پیدایی و ماندگاری بسیاری از مراسم در حرم رضوی، همانند دیگر مشخصه های فرهنگی تاریخی مشهد، به دلیل محور بودن حرم امام رضا علیه السلام در شکل گیری شهر مشهد، از سابقه و صبغه مذهبی برخوردار بوده، برخاسته از باورهای اعتقادی و دینی است.
از جمله این مراسم نسبتا قدیمی در آستان قدس رضوی آیین غبارروبی است که با حدود پانصد سال قدمت، همچنان در مناسبتهای خاص و وقتهای معین با تشریفات برگزار می شود(1). مطالعه پیشینه این مراسم و بررسی و شناخت عوامل ایجادی و کیفیت تداوم آنها، زمینه آشنایی بیشتر با وضعیت فرهنگی و اجتماعی حرم رضوی و شهر مشهد مقدس را در گذشته فراهم می سازد.
پیشینه
بنا به شواهد تاریخی و دلایل مختلف همچون عدم وجود ضریح بر فراز مرقد مطهر امام رضا علیه السلام (2) و نبودن سازمان مدیریتی رسمی در اماکن متبرکه رضوی تا دوران صفویه، قدمت این مراسم از قرن دهم هجری قمری پیش تر نمی رود(3). قبل از این دوران که به نوشته ابن بطوطه فقط صندوقی بر روی مرقد مطهر امام علیه السلام وجود داشته(4) و مجموعه حرم رضوی توسعه چندانی نداشته، کار تنظیف صندوق مطهر نیز همراه با دیگر بخشهای حرم مطهر انجام می شده است.
با توسعه یکباره مشهد در دوران تیموری که مشهد به عنوان پایتخت دوم از رونق خاصی برخوردار شد(5) و پس از آن با روی کار آمدن صفویه و رسمیت یافتن تشیع و توجه خاص پادشاهان و حکام صفوی که بناهای جدیدی در اطراف حرم احداث گردید و امکانات خدماتی و رفاهی برای زائران ایجاد شد و با فراهم شدن امنیت در مرزها و راههای مشهد و تشویق مردم به زیارت حرم امام رضا علیه السلام ، بر تعداد زائران و مجاوران در مشهد افزوده شد(6) و سرانجام با نصب اولین ضریح در اوایل عهد صفویه(7)، کار تنظیف و غبارروبی به عنوان مکانی محترم و مورد توجه خاص زائران، از زمره مکانهای نظافت خادمان حرم حذف گردید و نظافت و نظارت بر آن مورد توجه متولیان قرار گرفت. ظاهرا در ابتدا این کار بسیار ساده و به منظور نظافت داخل و خارج ضریح و اطراف قبر مطهر و گردآوری نذورات و هدایای تقدیمی و دیگر اشیای موجود در داخل ضریح و تنظیف قرآنهای خطّی نفیس و اشیای قیمتی موجود بر فراز قبر مطهر صورت می گرفت(8). بیشترین اخبار درباره مراسم غبارروبی مربوط به دوره قاجاریه است و از کیفیت برگزاری این مراسم در قبل از آن آگاهی زیادی وجود ندارد و ظاهرا تا دوره قاجار، غبارروبی ضریح بدون تشریفات و در حد نظافت ضریح و وسایل داخل آن بوده است. در جاروی پر طاووسی 1265ق
منابع تاریخی این دوران نیز در این باره مطلبی نیامده است. به ویژه آنکه در نوشته های مورخان عهد صفویه و افشاریه که گاه در شرح رویدادهای سفر شاهان به مشهد و نحوه زیارت و اعتکاف و خدمت آنان در حرم امام رضا علیه السلام به تفصیل سخن گفته اند، به برگزاری و تشریفات این مراسم و حضور شاهان و امرای صفوی و افشار در این آیین اشاره ای نکرده اند، در حالی که در این دوران ضریح بر فراز مرقد مطهر امام علیه السلام وجود داشته و نذورات ضریح و حرم مطهر گردآوری می شده است(9).
با گذشت زمان و افزایش چشمگیر تعداد زائران در اطراف ضریح و ازدحام دائمی و عدم امکان نظافت به موقع و گردآوری نذورات، به تدریج و بنا به ضرورت، غبارروبی تابع مقررات و آداب خاصی شد و طبق دستورالعمل، وقت معینی برای انجام مراسم مشخص شد و لوازم ویژه ای برای تنظیف و تطهیر و گردآوری نذورات تهیه گردید و افراد و مسئولانی برای این منظور معین شدند تا زیر نظر تولیت یا نیابت تولیت و با حضور میهمانان مراسم غبارروبی را برگزار نمایند.
غبارروبی در عهد قاجاریه
مراسم غبارروبی در وقتهای معین صورت می گرفته است. در دوران صفویه سالی یکبار و پیش از عید نوروز(10) و در دوره قاجاریه سالی چند بار و گاه در مناسبتهای خاص، مانند اعیاد مذهبی و یا ایام سوگواری انجام می شده است(11). بنا به قولی، پس از نصب شبکه های مسیِ مطلاّ به دیواره داخلی ضریح (که به منظور حفظ جواهرات ضریح و نذورات داخل آن ایجاد شده بود) و بعضی آن را به میرزا سعید خان وزیر امور خارجه که متولی وقت آستانه بوده است نسبت داده اند (1297-1290ق)(12)، برای مدتی نذورات به دلیل کوچک بودن شبکه های ضریح در فوق ضریح قبلی جمع شده، زیر نظر شخص منتخب تولیت یا نایب التولیه در وقت معین جمع آوری می گردید(13). ظاهرا این مورد فقط در یک مقطع آفتابه و لگن برنجی 1307ق
خاص بوده است و به استناد خبر مندرج در سند مورخ 1307ش، مراسم غبارروبی با تشریفات خاص و مطابق دستورالعمل در آن زمان برگزار می شده است(14). در سند یاد شده خطاب به حاج گلابدان بزرگ
خیبر رئیس دفتر کشیکی در خصوص رعایت دستورالعمل تنظیف عید سلطانی مطابق معمول سنوات ماضیه تأکید و تصریح شده است که برای تنظیف ضریح مطهر شب یکشنبه خدمت کشیک دوم درب ضریح منوّر باز می شود و اشخاص معیّن که باید مشرف شوند دعوت می شوند(15)... . و سپس نام هشتاد نفر از مدعوان که باید در مراسم تنظیف عید سلطانی شرکت داشته باشند به ترتیب آمده است که برخی از اشخاص صاحب نام عبارت اند از: حاجی قائم مقام، میرزا اسداللّه امین، شجاع التولیه، سرکشیکان ثالثه و رئیس کتابخانه... و همچنین اشاره شده است که «... مباشرین کارخانه خدامی را اطلاع دهید که حسب المعمول سنواتی، ناهار برای روز تنظیف حرم مطهر تدارک نمایند...»(16).
پس از مرمّت ضریح در 1314ش(17)، نذورات به داخل ضریح تقدیم می شد که هر ماه یکبار مراسم غبارروبی انجام می شد(18) و معمولاً روز آخر ماه، وقت انجام مراسم غبارروبی بوده است(19). از سال 1326ش به بعد، برگزاری مراسم به سالی سه یا چهار مرتبه موکول شد. به نوشته مؤلف تاریخ آستان قدس و دیگر نویسندگان آن دوره، در اواخر سال 1340ش این مراسم چهار مرتبه در سال انجام می شده است(20).
تأمین هزینه های تنظیف و عطرافشانی و روشنایی در حرم مطهر از محل موقوفات خاص بوده است و بخشی از درآمد موقوفه های گنجعلی خان کرمان به تاریخ 1008 ق(21) و عباسقلی خان شاملو (قنات چهنو) در 1078ق(22) و مرتضی قلی بیگ در 1082ق(23)، از جمله موقوفات دوره صفویه و موقوفه های میر علی محمّد ولد مرحوم میر مهدی به تاریخ 1181ق(24) و شاهوردیخان در 1274 ق(25) و انیس الدوله در 1291 ق(26) در دوره های بعد، صرف تأمین هزینه های نظافت و جاروب کشی و عطرافشانی و روشنایی در بخشهای مختلف حرم مطهر می شده است.
وسایل غبارروبی
وسایل مخصوص غبارروبی و تنظیف و عطرافشانی ضریح که در موزه آستان قدس موجود است، همانند دست نقره ای مخصوص با ساق کوتاه که با نصب دسته چوبی برای گردآوری نذورات بالای ضریح به کار می رفته است(27)، جاروی پر طاووسی مرواریددوزی شده متعلق به 1265ق(28)، ابریق فولادی به تاریخ 1127ق(29)، آفتابه لگن برنجی ساخت اصفهان(30)، قدح مسی با کتیبه صلوات خاصه و با نقوش قلمزنی متعلق به 1250ق(31)، و دیگر لوازم مربوط در موزه های آستان قدس، از جمله لوازم به یادگار مانده از اعصار گذشته می باشد، که قدمت بعضی از آنها مانند آفتابه مفرغی امین الملک(32) اردبیلی و گلدان بزرگ فولادی(33)، به دوره تیموریان می رسد و معرف پیشینه و اهمیت و تشریفات خاص غبارروبی و تنظیف در حرم رضوی است.
تشریفات غبارروبی
حضور مسئولان و مهمانان در مراسم غبارروبی از دوره قاجار به بعد مرسوم بوده است و علاوه بر رؤسای ادارات و مسئولان آستانه، از علمای وقت و صاحب منصبان کشوری و لشکری و گاه میهمانان خارجی برای شرکت در مراسم دعوت می شده است که نام آنها در منابع تاریخی و سفرنامه ها ذکر شده است؛ چنان که در سفرنامه ناصرالدین شاه به خراسان آمده است:
«... بعد به حرم رفتیم زیارت کرده، چند نفر از علماء در آنجا به حضور رسیدند که از جمله آنها شیخ محمّد تقی بجنوردی بود، حاجی میرزا سید جعفر مجتهد، و کلیددار درب ضریح مطهر را با کلید نقره باز کرد. دو در داشت. یکی در تنگی بود. از آن در داخل ضریح مطهر شده، صندوق قبر مقدس منوّر را با کمال شوق و حضور بوسیده، حالت خوشی و وجد زیادی دست داد. زمین مقبره مطهر از بلور است. خلاصه با حالتی بسیار خوش از آنجا بیرون آمده ایستادیم، در را بست، بعد رفتیم به تحویلخانه برای ملاحظه بعضی جواهرات که سابقا توی ضریح بوده و قبل از وقت آمدن ضریح را جاروب و تمیز کرده، جواهرات مزبور را به تحویلخانه برده بودند...»(34).
میرزا قهرمان امیر لشکر نیز به قرق حرم و زیارت و اقامه نماز ناصرالدین شاه در داخل ضریح اشاره می کند(35).
یکی دیگر از میهمانانی که در عهد قاجاریه و دوران فرمانروایی رکن الدوله در مراسم غبارروبی شرکت داشته، حاج سیاح است که به همراه رکن الدوله وارد ضریح شده و به نحوه پاکسازی و تنظیف ضریح و جمع آوری نذورات اشاره می کند و می نویسد که نذورات را در ظرفی ریخته و مهر نموده اند و در خاتمه مراسم، غبار متبرک به حضار اهدا شده است(36).
برگزاری مراسم غبارروبی با تشریفات همراه بوده و در گذشته حتی مناصب خاص از قبیل کلیددار ضریح و خادم و ناظر و فراش ضریح وجود داشته که علاوه بر وظایف محوّله در مراسم غبارروبی حضور می یافتند(37).
برای گشودن درِ ضریح ابتدا جعبه نقره ای نفیس حاوی کلید(38) (با 675/1 کیلوگرم وزن و ساخته شده از طلا و نقره که روی جعبه با عبارت السلطان ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام و یک بیت شعر مزین است(39) و شامل دو کلید به وزن 275 گرم)(40) توسط رئیس تشریفات یا رئیس خزانه از محفظه مخصوص به دارالحفاظ انتقال یافته و رئیس اداره بازرسی آن را برداشته و به وسیله خادم به کلیددار و یا نایب التولیه داده می شود تا در ضریح گشوده شود(41).
مؤلف شمس الشموس می نویسد: «... در حال حاضر دکتر سید حسن شهیدی پزشک معروف متخصص قلب، فرزند مرحوم میرزا محمود مشیر آستانه... فراش ضریح مطهر و آقای حاج میرزا ابراهیم فرزند مرحوم آیة اللّه حاج شیخ مرتضی آشتیانی خادم ضریح مطهر می باشند»(42).
غبارروبی در دوره پهلوی
در دوره پهلوی مراسم غبارروبی همچون گذشته برگزار شده و بر تشریفات آن افزوده شد.در چگونگی برگزاری این مراسم احتشام کاویانیان و دیگر نویسندگان این دوران می نویسند که مراسم مطابق دستورالعمل و تحت نظارت اداره تشریفات برگزار می شد(43) و برای انجام مراسم ابتدا از طرف نیابت تولیت آستان قدس(44) از علمای برجسته و معاریف شهر و استاندار و مقامات کشوری و لشکری و مسئولان آستان قدس دعوت به عمل می آمد(45). و سپس با حضور نیابت تولیت وقت و مهمانان و رؤسای خدمه و رئیس تشریفات و مسئول بازرسی و خدام قدیمی تشریفات مخصوص غبارروبی و تنظیف و تطهیر و تعطیر حرم آغاز می شد. برای انجام مراسم قبلاً حرم قرق شده، همه درها بجز یک در برای تشرف مدعوان بسته می شد(46). حاضران داخل بقعه رضوی شده، با احترام در ضلع غربی متّصل به ضریح می ایستادند(47) و در حالی که صدای تلاوت قرآن مجید با صوت خوش صدرالحفاظ در فضا می پیچید(48)، ابتدا نذورات و محتویات بالای ضریح گردآوری شده(49) و سپس جعبه نقره ای محتوی کلید درِ ضریح با احترام حمل شده و توسط رئیس خزانه به کلیددار آستانه تحویل شده و درِ ضریح با تشریفات گشوده می شد و سپس محتویات داخل ضریح شامل مسکوکات نقره و طلا و جواهرات زینتی و وجوه نقد و عریضه ها به خارج منتقل می شد و بر روی سفره های سفید مخصوص که در کنار ضریح پهن شده بود قرار می گرفت(50). پس از تخلیه کامل، و کار تفکیک نذورات و لاک و مهر شدن کیسه های مخصوص حاوی نذورات، هم زمان داخل ضریح غبارروبی و شست و شو شده، با عطر و گلاب معطر می گردید و سپس با همان تشریفات درِ ضریح بسته شده، کلید در جعبه مخصوص نهاده می شد و محتویات داخل و فوق ضریح صورتجلسه شده(51)، پس از شست وشوی قسمت خارج ضریح، تشریفات غبارروبی پایان می یافت.
در پایان مراسم، بخشی از غبار متبرک به میهمانان تقدیم می گردید و درهای حرم بر روی زائران منتظر و مشتاق باز می شد(52). در روزهای بعد، نذورات و وجوه مهر و موم شده در کیسه ها در خزانه حرم مطهر زیر نظر کمیسیونی خاص مفتوح(53) و پس از تفکیک مجدد، وجوه نقد به حساب آستانه واریز شده، نذورات پس از ثبت در دفاتر مخصوص به خزانه آستانه انتقال می یافت(54).
اسناد و صورتجلسه های(55) مربوط به هزینه های مراسم غبارروبی(56) و نمونه هایی از دعوتنامه های مراسم(57) و سندهای هزینه شست و شوی پیراهنهای سفید مخصوص غبارروبی و سفره های مراسم(58) و مکاتبات مختلف در خصوص تهیه وسائل پذیرایی و ناهار اعضای شرکت کننده و دیگر اخبار و اسناد، اهمیت و تشریفات غبارروبی را در این دوران نشان می دهد(59).
کیفیت برگزاری مراسم غبارروبی
اکنون نیز مراسم غبارروبی همچون گذشته با شکوه و با تشریفات خاص برگزار می شود و مسئولیت اجرای آن بر عهده معاونت اماکن متبرکه و تشریفات آستان قدس است(60).
برای برگزاری مراسم ابتدا از طرف اداره انتظامات بیوتات متبرکه، وقت مناسب به اطلاع معاونت اماکن متبرکه و تشریفات آستان قدس و سایر مسئولان مربوط می رسد و پس از اعلام زمان غبارروبی و انجام تمهیدات لازم، موضوع برگزاری مراسم به کلیه مقامات و عوامل اجرایی ذی ربط ابلاغ می گردد و دعوتنامه رسمی برای مدعوان ارسال می شود. در زمان مناسب و مطابق هماهنگیهای به عمل آمده مسیر عبور اعضای شرکت کننده در مراسم و میهمانان خاص و مدعوان و رواقهای متصل به حرم رضوی قرق شده، گلهای بالای ضریح و احیانا روپوش ضریح مطهر تعویض می شود و سرانجام پس از آمادگیهای لازم درِ مطلای پیش روی روضه منوره بسته شده، با حضور منظم خدام و مدعوان در اطراف رواق دارالحفاظ مراسم با تشریفات خاص آغاز می شود(61). ناظم کشیک جعبه نقره ای نفیس محتوی کلید درِ پیش روی مبارک را که با یک شمعدان و شمع در داخل سینی قرار دارد از اداره خدمه به دارالحفاظ منتقل نموده، سپس توسط سرکشیک درِ آن باز می شود و کلید تقدیم تولیت عظمی می گردد. هم زمان با ذکر صلوات بر محمّد و آل محمّد در باز شده، پس از ادای احترام به ساحت مقدس حضرت ثامن الحجج علیه السلام غبارروبی آغاز می شود و هم زمان با انتقال نذورات به خارج ضریح، قاریان برجسته قرآن به تلاوت آیات کلام اللّه مجید می پردازند و به طور مستمرّ پنج نفر از خدمه منتخب کشیک روز به انتخاب ریاست خدمه، به انتقال نذورات به داخل ساکها و کیسه های برزنتی می پردازند. سپس با حضور رئیس و معاون نذورات کل و دو نفر بازرس و رئیس و معاون اداره خزانه داری کل سرِ ساکها پلمپ شده، طبق صورتمجلس تحویل خزانه داری می شود(62). قرآن رحلی و دو گلدان نقره ای روی سنگ مرقد برداشته شده، برای تیمّن و تبرک و عرض ادب و ارادت در اختیار مدعوان قرار می گیرد و سپس روپوش روی آن جمع آوری شده و سنگ مضجع شریف با گلاب ناب مخصوص شست وشو داده می شود و در این هنگام قرائت قرآن خاتمه یافته، مداحان برجسته به ذکر فضائل و مناقب آن حضرت می پردازند.
در پایان، با همان تشریفات درِ ضریح مطهر بسته می شود و از مدعوان در رواق دارالزهد پذیرایی به عمل آمده، به آنان غبار خاص مضجع شریف اهدا می گردد و سرانجام درهای حرم مطهر باز می شود و سیل جمعیت، در مدت چند ثانیه مضجع شریف را همچون نگینی در برمی گیرند(63).
علاوه بر غبارروبی ضریح، چون اشیاء و لوازمی توسط زائران و مجاوران بر بالای ضریح انداخته می شود، کار تنظیف بالای ضریح مطابق مقررات و به ضرورت، همه روزه صبحها و در تمام سال انجام می شود. بر اساس آیین نامه خدمت، انجام کار یاد شده بر عهده سرکشیک یا معاون اوست که همه روزه صبحها اشیای یاد شده به وسیله دو شاخه نقره ای جمع آوری شده و به همراه وسایل ریخته شده در بیرون در درون کیسه های مخصوص ضبط می شود و با همراهی نماینده خزانه داری و بخش نذورات به دفتر نذورات منتقل می شود تا پس از تفکیک اشیای با نام در روز بعد به صاحبانش برگردانده شود و دیگر اشیاء به خزانه تحویل گردد(64).
علاوه بر غبارروبی ضریح مطهر که طبق مراسم و با تشریفات انجام می شود، درِ صندوق نذورات بقعه شیخ بهایی نیز طبق مقررات مفتوح گردیده و نذورات آن گردآوری می شود و طی صورتجلسه به آستان قدس تحویل می گردد(65).
منابع و مآخذ
1 ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمّد علی موحد، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1361، ج 1.
2 اداره کل روابط عمومی آستان قدس رضوی، مجله حرم، ش 49 و 50 و 56 و 57.
3 تدین، احمد، ارمغان طوس، مشهد، 1350، چاپ اول، بی نا.
4 خجسته مبشری، محمّد حسین، تاریخ مشهد، مشهد، 1353، چاپخانه خراسان.
5 حاج سیّاح. خاطرات، به کوشش حمید سیاح، تصحیح سیف اللّه گلکار، انتشارات ابن سینا، 1361، چاپ اول.
6 دائرة المعارف تشیع، نشر شهید محبّی، تهران، ج 10، 1383.
7 دفتر کل موقوفات آستان قدس رضوی، دفتر مصرف موقوفات، ردیفهای 5، 6، 13، 14، 17 و 112.
8 روزنامه خراسان، 16 دی ماه 1332ش.
9 سندهای ش 5377، 27271، 27126، 5406، 8/5377، 2880، 6307، 5377 و...
10 شریعتی علی، راهنمای خراسان، انتشارات الفباء، 1363، چاپ دوم.
11 فیض، عباس، بدر فروزان و انجم فروزان، قم، 1324، بی نا.
12 عطاردی، عزیزاللّه ، تاریخ آستان قدس، تهران، انتشارات عطارد، 1371، چاپ اول.
13 قصابیان، محمدرضا، مقاله ضریح مطهر امام رضا علیه السلام و پیشینه آن. فصلنامه مشکوة، ش 73 و 72 و 68و 69.
14 کاویانیان، احتشام. شمس الشموس، مشهد، 1354، اداره کل فرهنگ و هنر.
15 مؤتمن، علی. تاریخ آستان قدس، مشهد 1348.
16 موزه تاریخ مشهد، اداره موزه های آستان قدس رضوی، غرفه ش 13. وسایل غبارروبی و تطهیر.
17 میزا قهرمان امیرلشکر. روزنامه سفر خراسان، به کوشش ایرج افشار، نشر اساطیر، تهران، 1374.
18 مؤسسه فرهنگی قدس، ماهنامه زائر، ش 45 و 46.
19 معاونت اماکن متبرکه آستان قدس رضوی، تاریخچه و آیین نامه مراسم غبارروبی، 1382ش.
20 ناصرالدین شاه قاجار، سفرنامه خراسان، تهران، انتشارات بابک، 1361.
21 میرزا اسماعیل خان همدانی، آثار الرضویه، چاپ سنگی، 1351ق، مشهد، ش عمومی 55334.
22 نامه آستان قدس، ش 2 و 3 و 11، 1341.
23 تحقیقات میدانی نگارنده.
24 با تشکر از سرکار خانم کفیلی، رئیس اداره پژوهش و بررسی آثار (معاونت موزه ها) آستان قدس رضوی به خاطر همکاری در تهیه تصاویر از لوازم غبارروبی.
1 احتشام کاویانیان، شمس الشموس، 1354ش، ص 45؛ سند ش 31769، صورت نذورات ضریح مبارک در 1017ق.
2 «ضریح مطهر امام رضا علیه السلام و پیشینه آن»، فصلنامه مشکوة، ش 72 و 73، ص 103.
3 محمدرضا قصابیان، تاریخ مشهد، مشهد، انتشارات انصار، 1377ش، ص 228.
4 ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمّد علی موحد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1361ش، ج 1، ص 441.
5 محمدرضا قصابیان، تاریخ مشهد، ص 167.
6 همان، ص 164.
7 فصلنامه مشکوة، ش 72 و 73، ص 103.
8 خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ص 283؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 224؛ دائرة المعارف تشیع، ذیل ماده ضریح، ص 414.
9 سند ش 31769، صورت نذورات ضریح در 1027ق، و ش 28474، صورت نذورات حرم در 1031ق؛ اداره اسناد کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
10 کاویانیان، شمس الشموس، ص 45.
11 سند ش 17/5352 مربوط به مراسم غبارروبی در شب آخر ماه صفر 1324ق.
12 «تاریخچه ضریح مطهر»، فصلنامه مشکوة، ش 68 و 69، پاییز و زمستان 1379ش، ص 241-240.
13 نامه آستان قدس، ش 2 و 3، دوره چهارم، 1344ش، ص 266.
14 سند ش 1/473، با مشخصات نمره کتاب ثبت 6134 مورخه 1307، اداره اسناد کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
15 همان.
16 همان.
17 تاریخ مرمت ضریح، 1311 ش می باشد. بنگرید به: فصلنامه مشکوة، ش 72 و 73، ص 103.
18 نامه آستان قدس، ش 2 و 3، دوره چهارم، ص 266.
19 سند ش 48/27348، اداره اسناد کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی. اعلام تقویم غبارروبی در سال 1321 ش توسط رئیس اداره تشریفات، که آخر هر ماه ساعت 9 صبح، به عنوان روز غبارروبی تعیین شده است.
20 علی مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 244؛ کاویانیان، شمس الشموس، ص 45؛ احمد تدین، ارمغان طوس، ص 241. مؤلف راهنمای خراسان، تعداد دفعات غبارروبی را سالی یکبار و مؤلف تاریخ مشهد (خجسته مبشری) سالی سه بار ذکر می کنند. بنگرید به: شریعتی، راهنمای خراسان، ص 117؛ مبشری، تاریخ مشهد، ص 281.
21 ش 598/228، ردیف 14، دفتر مصرف موقوفات.
22 ش 172، بخش 9 مشهد، ردیف 17 دفتر مصرف موقوفات.
23 ش 165، بخش 2 مشهد، ردیف 6 دفتر مصرف موقوفات.
24 آثار الرضویه، ص 177-176.
25 ش ط 112 ردیف 13، دفتر مصرف موقوفات.
26 ش 81، بخش 2 مشهد، ردیف 5، دفتر مصرف موقوفات.
27 دست نقره ای مخصوص، غرفه ش 13، موزه تاریخ مشهد، موزه های آستان قدس رضوی.
28 همان.
29 ساخت اصفهان، اهدایی شاه سلطان حسین صفوی، موزه تاریخ مشهد.
30 متعلق به سال 1307ق؛ همان.
31 واقف حاج علی کتاب علی؛ همان.
32 همان.
33 همان.
34 ناصرالدین شاه، سفرنامه خراسان، تهران، انتشارات بابک، 1361ش، ص 194.
35 میرزا قهرمان امیر لشکر، روزنامه سفر خراسان. به کوشش ایرج افشار و... تهران، نشر اساطیر، 1374ش، ص 175.
36 حاج سیاح، خاطرات، به کوشش حمید سیاح، تصحیح سیف اللّه گلکار، انتشارات ابن سینا، 1361ش، ص 306.
37 کاویانیان، شمس الشموس، ص 45؛ ناصرالدین شاه، سفرنامه خراسان، ص 194.
38 همان، ص 47؛ نامه آستان قدس، ش 2 و 3، 1344ش، ص 267؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 309.
39 مضمون شعری که بر روی جعبه مرقم است: «در این خزینه که جزو ضریح بوالحسن است / کلید مرقد سلطان دین ابوالحسن است».
40 نامه آستان قدس، ش 2 و 3، 1344ش، ص 266؛ تاریخچه و آیین نامه مراسم غبارروبی، ص 3.
41 مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 309؛ ناصرالدین شاه، سفرنامه خراسان، ص 194؛ شمس الشموس، ص 47؛ مبشری، تاریخ مشهد، ص 382.
42 شمس الشموس، ص 45 و 46.
43 کاویانیان، شمس الشموس، ص 47-45؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 224.
44 نامه آستان قدس، ش 11، 1341ش، ص 94. مراسم غبارروبی به مناسبت عید نوروز با حضور آیات عظام حاج میرزا احمد خراسانی و حاج میرزا حسین فقیه سبزواری و شیخ احمد شاهرودی.
45 روزنامه خراسان، 16 دی 1332ش؛ سند ش 5377 دعوت برای غبارروبی سال 1334ش؛ نامه آستان قدس، ش 11، نوروز 1341، ص 94؛ نامه آستان قدس، ش دوم، دی ماه 1339ش، ص 59؛ سند ش 27271 و 27126.
46 مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 224؛ عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 1، ص 324؛ احمد تدین، ارمغان طوس، ص 241؛ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ص 218.
47 کاویانیان، شمس الشموس، ص 46.
48 خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ص 281.
49 سند ش 5406، صورتمجلس نذورات فوق ضریح، بهمن 1335ش.
50 مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 224؛ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ص 283-281؛ کاویانیان، شمس الشموس، ص 48؛ راهنمای خراسان، ص 117.
51 همان؛ عباس فیض، بدر فروزان، ص 297.
52 همان؛ احمد تدین، ارمغان طوس، ص 241؛ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ص 283؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 225.
53 سند ش 8/5377 به مضمون معرفی آقای معاون حاجبی برای تشرف در کمیسیون شمارش نذورات از طرف رئیس اداره اموال و ناظر امور مالی آستان قدس در مورخ 20/9/1344.
54 کاویانیان، شمس الشموس، ص 52؛ فیض عباس، بدر فروزان، ص 297؛ نامه آستان قدس، ش 2 و 3، دوره چهارم، 1344ش، ص 270.
55 سند ش 2880، آلبوم حاوی صورتجلسات غبارروبی از اسفند 1344 تا تیرماه 1375ش.
56 سند ش 6307، اسناد پذیرایی کمیسیون غبارروبی در 1334ش.
57 سند ش 5377، دعوت نامه برای شرکت در مراسم غبارروبی سال 1334ش، و سند ش 13/5352 مربوط به سال 1344ش.
58 سند ش 6565 سال 1350 ش و سند 7713 و 7/5352 سال 1334ش و سند ش 4841، 1349ش.
59 سند ش 4731 نامه اداری موضوع تنظیف حرم در نوروز 1307ش، و سند ش 17/5352 هزینه پذیرایی سال 1334 ش از محل ماده 54.
60 تاریخچه و آیین نامه مراسم غبارروبی، معاونت اماکن متبرکه و تشریفات آستان قدس رضوی، 1382ش.
61 همان؛ مجله حرم، ش 50-49، ص 57-56؛ عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 1، ص 345.
62 همان؛ مجله حرم، همان صفحات؛ مجله زائر، ش 46-45، ص 5.
63 تاریخچه و آیین نامه مراسم غبارروبی، معاونت اماکن متبرکه و تشریفات آستان قدس رضوی، 1382ش.
64 تحقیقات میدانی نگارنده.
65 سند ش 11/5377، مکاتبه درباره تخلیه نذورات شیخ بهایی در 1334ش، اداره اسناد کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
