گـر نبودی کوشش احمد تو هم می پرستیدی چو اجدادت صنـم
انـدرین وادی مرو بی این دلیل لا احبّ الآفلین گو چون خلیل
«مولوی»
قرآن کریم، متشکل از واژگان عربی است که آنها هسته های زنجیره آیات را می سازند و آیات نیز به نوبه خود ساختمان بسته و پیوسته سوره ها را. اکنون پرسشی که در میان است، این است که آیا سبک و ساختار کنونی قرآنی که در دست ماست، در عهد رسول خدا(ص) و توسط ایشان شکل گرفته است و یا اسباب و عوامل دیگری در ساز و کار این موضوع سهیم بوده اند؟
مناسب آن است که جهت نتیجه گیری از این پرسش، آن را تجزیه نموده، اجزای آن را به صورت گزینه ای مورد ارزیابی قرار دهیم. به عبارت دیگر، در این جا، ما با سه سؤال مواجهیم:
اول آنکه، ساختار الفاظ و عبارات قرآن که هسته های بنای آیات را تشکیل می دهند، توسط چه کسی صورت پذیرفته است؟
دوّم آنکه، ترتیب و چینش آیات و تشکیل ساختمان منسجم هرسوره چگونه و توسط چه کسی شکل گرفته است؟
سوم آنکه، ترتیب و تنظیم جایگاه سوره ها به سبک موجود در مصحف، که از سوره حمد آغاز و به سوره ناس ختم می گردد، توسط چه کسی شکل گرفته است؟
نخست لازم است اشاره ای به مفهوم این واژه ها بکنیم. «آیه»، در لغت به معنای علامت، نشانه و دلالت است. این کلمه در قرآن دارای کاربردهای متعددی همچون نشانه روشن و منشأ پند و عبرت است. «وَلَقَد آتَینا مُوسی تِسعَ آیاتٍ بَینات»،(سوره اسراء، آیه 101). «فَالیومَ نَنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلفَکَ آیةً»،(سوره یونس، آیه 92). «اَتَبنُونَ بِکُلَّ رِیع آیةً تَعبَثُون»،(سوره شعراء، آیه 128). همان طور که در یک اصطلاح خاص، برجملات و قطعات قرآن که مرکب از حروف و کلمات است و کوچکترین واحدهای قرآن است «آیه» اطلاق شده است. «تَلکَ آیاتُ الکِتابِ الحَکیم»،(سوره لقمان، آیه2). این اصطلاح که ویژه آیات تشریعی و مربوط به خود قرآن است، در عصر پیامبر اکرم(ص) و ائمه (ع) رایج و متعارف بوده است. از «اَنس» نقل شده است که رسول خدا(ص) فرمودند: «هر کس صد آیه از قرآن را بخواند از غافلان به شمار نمی آید».
بنابر رأی مشهور، نخستین آیات نازل شده، آیه های آغازین سوره علق است: «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَق… ما لَم یعْلَم» و آیات آخر سوره بقره: «وَاتَّقُوا یوْماً تُرْجَعُونَ فِیه إِلَی اللّهِ ثُمَّ تُوَفّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَهُمْ لا یظلَمُونَ».
1 ـ تجلّی وحی الهی در قالب واژگان عربی
همان گونه که پیشتر یادآوری گردید، از متن قرآن کریم صراحتاً استفاده می شود که تفصیل یابی و تفریق قرآن در قالب الفاظ معین و ترکیب جملات و آیات، وحی است از طرف خداوند و پیامبر(ص) هیچ نقشی در آن نداشته است. «وَقُرآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلی النّاسِ عَلی مُکثٍ وَنزّلناهُ تَنْزیلاً»،(سوره اسراء، آیه 106). «اِنّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ. وَانّهُ فِی اُمِّ الْکِتابِ لَدَینا لَعَلی حَکیمْ».(سوره زخرف، آیه 3 و4)
بدین سان، این طور نبوده است که معانی و حقایق برقلب پیامبر القا گردد و آن حضرت آنها را در قالب عبارات خویش ریخته باشد. به بیان دیگر، چنین نیست که وحی «تجربه» شده و سپس «تعبیر» انسانی به خود گرفته باشد. از همین روی، امت اسلامی به اتفاق براین عقیده اند که ساختار کلمات و تشکیل آیه های قرآن، وحی خداوند است و اساساً، قرآن بودن قرآن و اعجاز متن آن در همین است که پیام های والای الهی در قالب الفاظ ویژه، و ساختار و ترکیب جملات مخصوص، اعجاز قرآن را پدید آورده است به طوری که هیچ کس را یارای مانند سازی آن نیست. این نکته برای زبان شناسان عرب که با قرآن آشنایی دارند، به خوبی ملموس است که حتی سخنان و احادیث رسول خدا(ص) نیز با قرآن تمایز چشمگیری دارد.
2 ـ معماری وحی و ساختمان سوره ها
«سوره» از ریشه «سُؤر» به معنی باقیمانده و بازمانده چیزی است و ممکن است منظور آن باشد که قرآن باقیمانده و مکمّل شرایع الهی است که برپیامبران پیشین نازل نشده بود و به عنوان اکمال دین و شریعت برپیامبر خاتم(ص) وحی گردید. یا از ریشه «سور» به معنی رفعت، منزلت و حصار شهر نیز آمده است. سوره های قرآن، مجموعه آیاتی هستند که به وسیله «بسم اللّه الرحمن الرحیم» از همدیگر جدا شده اند.
کمترین شماره آیات در یک سوره، سه آیه است (سوره کوثر) و بیشترین آنها 286 آیه (سوره بقره) است.
اوّلین سوره کاملی که برپیامبر نازل گردید، سوره حمد و آخرین آنها سوره «نصر» است. بی گمان زنجیره آیات در هرسوره و ساختمان سوره ها و قرار دادن «بسم اللّه» در آغاز هرسوره و تعیین نام آنها توقیفی و توسط رسول خدا(ص) انجام گرفته است. جلال الدین سیوطی، موضوع یاد شده را مستند به نصوص قطعی و اتفاق دانشمندان اسلامی می داند.(1) هرچند ممکن است سوره ها و همین طور آیه های قرآن در طول تاریخ قرآن، به حسب محتوایشان از سوی دانشمندان اسلامی نام های دیگری نیز یافته باشند، لیکن آن چه مسلّم است این است که متن تمام سوره ها در روزگار حضور رسول خدا(ص) و با نظارت ایشان نگاشته شد و در زمان حیات آن حضرت، قرآن به عنوان مصحف کامل درآمد. چنانکه احمد حنبل دانشمندِ محدثِ اهل سنت روایاتی چند در این باره نقل کرده که پیامبر خدا(ص) فرمود: «من ادام النظر الی المصحف متّع ببصره، آن کس که نگاه خویش برمصحف دوزد، از بینایی چشم خویش بهره مند خواهد گردید».
3 ـ تعیین جایگاه سوره ها به شیوه فعلی
تعیین جایگاه سوره ها به شیوه فعلی، هرچند غالب مصادیق آن به حسب ترتیب نزول می باشد، اما در مصادیقی که معیار ترتیب نزول رعایت نشده است، مانند سوره های بزرگ آغاز قرآن، این را نیز گروهی از دانشمندان اسلامی مربوط به عصر رسول خدا(ص) و به دستور ایشان می دانند،(2) و بعضی مربوط به زمان بعد از رسول خدا(ص) می دانند. هرچند که مصدر تقسیم و ترتیب ایشان نیز اشاره ای از پیامبر بوده است که فرمود: «به جای تورات هفت سوره بزرگ قرآن «سبع طوال» و به جای انجیل«مثانی» ـ سوره هایی که بسیار خوانده می شود، یعنی از هود تا نحل ـ و به جای زبور «مئین» ـ سوره هایی که حدود صد آیه دارد ـ را به من داده اند و نیز سوره های «مفصّلات» ـ سورهای کوتاه که مکرر با «بسم اللّه» از هم جدا می شود ـ و قرآن مهیمن است و علاوه برسایر کتب آسمانی به من داده شده است».(3)
البته پس از آنکه معلوم گشت متن سوره های قرآن توقیفی و توسط رسول خدا سامان یافته است، این موضوع چندان ثمره علمی و عملی ندارد که ترتیب سوره ها به سبک کنونی را، کار پیامبر تلقی نماییم و یا سلیقه و اجتهاد صحابه، که نشأت یافته از سخن پیامبر اکرم(ص) بود. گرچه برخی خواسته اند به ارتباط ویژه ای میان اختتام هرسوره و شروع سوره دیگر قائل شوند، لکن ممکن است این ارتباط و مناسبت درباره سوره هایی صدق کند که در آنها ترتیب نزول حفظ شده است. یا آنکه ترتیب تقریبی تقدّم سور طولانی و سپس صدگان ها و متوسط ها، تا سوره های کوتاه مبتنی بریک معنای مشخص و نظم آهنگ ویژه ای است که می بایست در جایگاه خاص خود تأمل گردد.
