ترجمه ای انتقادناپذیر از قرآن مجید به زبان فرانسه (۱)

قرآن کریم . جلد اول: الفاتحه والبقره، ترجمه فرانسوی همراه با یادداشت، توضیحات، فهرست بسامدی و لغت نامه به وسیله یحیی علوی و جواد حدیدی، قم، مرکز ترجمه قرآن کریم به زبان های خارجی، 1421ق/2000م، 618 ص .

قرآن در اصل برای این نازل شده است که آنچه را انسان فراموش کرده است به او یادآوری کند: خدا را و این نکته را که انسان بنده خداست .

خطاب قرآن به همه افراد بشر است . لذا طبیعی است که به زبان های مختلف ترجمه شود تا بتوان آن را فراگرفت و بدان نزدیک شد . از این رو مترجمان در صفحه های 11 تا 19 مقدمه خود گزارشی کلی از ترجمه هایی که تاکنون از قرآن به زبان فرانسه انجام شده است به دست داده اند، مثل ترجمه رژیس بلاشر که دیدگاه فقه اللغوی دارد و چندگاهی در کار ترجمه قرآن نقطه عطف محسوب می شد . اما نتوانست این توقع را که به نقطه نظرهای دیگر رایج در امر ترجمه مربوط می شود برآورد . مترجمان برای اجتناب از ایرادهایی که تاکنون به ترجمه های دیگر گرفته شده است، در صفحه های 21 تا 33 مقدمه به شرح کارهایی که انجام داده اند تا بتوانند ترجمه ای مطلوب ارائه دهند، پرداخته اند . لذا از همین جلد نخست به چاپ مطالبی اقدام کرده اند که اطلاع از آنها را در ترجمه لازم می دانند تا بدین گونه هم کار خود را توجیه کنند و هم از همان ابتدا مشخص کنند که کاری دامنه دار آغاز کرده اند، یعنی کاری که جلدهای متعدد خواهد داشت و هر جلد آن بهتر و کامل تر از جلد قبلی خواهد شد . این اثر اکنون یکی از مهم ترین طرح هایی است که به وسیله «مرکز ترجمه قرآن کریم » در قم به مدیریت آقای نقدی اجرا می شود .

بدین گونه است که فهرست های بسامدی متن قرآن ضرورت می یابند، زیرا در این جا خود متن، متن را تعریف و تشریح می کند; همچنین دستاوردهای علمی یی که در طی قرون فراهم آمده اند و به روشن شدن متن کمک می کنند نیز ضرورت می یابند; و به همین ترتیب وجود شرح ها و تفسیرها که به سهم خود معنای متن را روشن می کنند ضروری هستند . مترجمان با توجه به همه این مقدمات به ترجمه لفظ به لفظ متن قرآن هدایت شده اند و در نتیجه آنچه از ترجمه فرانسوی انتظار می رود به منصه ظهور خواهد رسید . این ترجمه لفظ به لفظ مترجمان را واداشته است تا یک فرهنگ دو زبانه عربی - فرانسوی و فرانسوی - عربی نیز تهیه کنند . تا این جا به دو هدف که جنبه های علمی و آموزشی این کار هستند، دست یافته اند . به این ترتیب از تفسیر منطقی به بازسازی معنا می رسیم بی آن که اثر در چنبره تفسیرهایی که از دیدگاه های خاص به متن می پردازند، گرفتار آمده باشد . در این جا «هدف فقط ترجمه است » (ص 25) و مترجمان می خواهند که «کتاب مقدس مسلمانان » را در دسترس جامعه فرانسوی زبانان قرار دهند . لذا به قرائت های همخوانی که تاکنون صورت پذیرفته اند و به پیشنهادها و آرای ناشی از قرائت های بالقوه اجماعی و حتی نقل موارد سکوت و ابهام متن پایبند مانده اند، و در موارد دشوار همه اطلاعات لازم را در اختیار خواننده قرار داده اند .

اولین منبع مترجمان خود قرآن است که در آن مقایسه به روشن شدن معانی کمک می کند . در مورد رسم الخطهای مختلفی که رایج است مترجمان صورت مضبوط معروف به حفص را که رایج ترین و پذیرفته ترین رسم الخطهاست ترجیح می دهند .

منبع دوم ترجمه احادیث هستند که در این مورد قبل از هر چیز به دو مجموعه اساسی بسیار جدی یعنی کتاب سیوطی (از اهل سنت، در گذشته در سال 919/1505) و کتاب بحرانی (از اهل تشیع، در گذشته در 1107/1696) استناد شده است .

افزون بر اینها، صرف نظر از مراجعه گسترده و پرمایه مترجمان به کتب صرف و نحو و لغت نامه ها و فرهنگ های عربی کاملا مطمئن، به منبع دیگری می رسیم که همانا مهم ترین تفاسیر قرآن هستند، زیرا تحلیل های نحوی و معنایی واقعی و درست در بردارند، مانند کشاف معروف زمخشری (در گذشته در سال 538/1144 .) البته مترجمان در میان انبوه عظیم تفسیرهای قرآن عمدتا به کتبی تمایل داشته اند که مؤلفانشان متن قرآن را به کمک خود قرآن و به کمک علوم دستوری زبان عربی تفسیر کرده اند . لذا به مفسرانی همچون زمخشری، سیوطی، ابن کثیر، ابوحیان، ابن عربی، طبرسی صاحب مجمع البیان و بالاخره علامه طباطبایی و تفسیر المیزان بیشتر عنایت شده است .

به این ترتیب فراسوی معنای کلمه، خود ترجمه قرار می گیرد و مترجمان قواعدی را که در این زمینه پذیرفته و اعمال کرده اند شرح داده اند (ص 34 تا 36)، و مخصوصا بر این اصل که حتی المقدور نظم اصطلاحات عربی در زبان فرانسوی را که به معنای عبارت مربوط می شود همه جا رعایت کرده اند و آن را محترم داشته اند . قاعده مهم دیگری که مد نظر آنان بوده این است که ترجمه باید بتواند در جمع مردمان اهل آن زبان قرائت و فهمیده شود .

آنچه گفتیم به صورت زیر در کتاب دسته بندی شده است:

1 . متن قرآن و ترجمه . الف . ترجمه سوره «فاتحه » ص 38 و 39 همراه با یادداشت ها و توضیحات دقیق حاوی نکات ضروری برای درک معنای متن (علامت ستاره شاخص آن دسته از کلمات فرانسوی است که در بخش دوم توضیح داده می شوند .) ب . سوره «بقره » از صفحه 40 تا صفحه 135 .

2 . مطالعات و بسامدها از صفحه 137 تا صفحه 418 . این قسمت غنی ترین بررسی همراه با فهرست بسامدی این دو سوره، آیه به آیه است . مثلا اولین آیه سوره «حمد» در ده صفحه با خطوط به هم فشرده تفسیر شده و متن با توضیحات مفصل همراه است . ترجمه و شرح سوره حمد در صفحه های 139 تا 158 جای دارد، و ترجمه و شرح سوره بقره در صفحه های 159 تا 418 قرار گرفته است . بررسی هر آیه حاوی یک تقسیم بندی داخلی است که در آن موضوع های مطرح در آیه دسته بندی شده اند، و مجموع آنها انبوه عظیمی از اطلاعات و تعلیمات اساسی را تشکیل می دهد .

3 . ترجمه کلمه به کلمه سوره های «حمد» (ص 421) و «بقره » (ص 421 تا 502 .)

4 . واژه نامه فرانسوی - عربی این دو سوره (ص 505 تا 562 .)

5 . واژه نامه عربی - فرانسوی این دو سوره (ص 563 تا 616 .)

یک گزیده کتاب شناسی همین جلد در پایان آن آورده شده است . در نتیجه، مجلد حاضر به ترتیبی که فراهم آمده است امتیازهای بسیار دارد که امکان مطالعه و تحقیق موضوعی یکی از آنهاست .

بدین گونه کاری که یحیی علوی با همکاری ارزشمند استاد جواد حدیدی، عضو دانشمند فرهنگستان زبان و ادب فارسی و متخصص پرسابقه و مجرب زبان فرانسه انجام داده اند، اثری جلوه می کند که به گمان من می تواند تا آن جا که ترجمه امکان می دهد خود قرآن را در دسترس جماعت فرانسوی زبان قرار دهد . این نکته را هم بیفزاییم که کیفیت مادی کتاب و چاپ انتقادناپذیر متن، این نخستین جلد را به صورت یکی از زیباترین کتاب هایی که تا کنون در ایران به زبان فرانسه چاپ شده، درآورده است .

پی نوشت:

1) گزارش فوق در آخرین شماره مجله تخصصی ابستراکتا ایرانیکا، شماره 23، ص 101- 102، س 2000 میلادی، به قلم ایران شناس آگاه، دکتر شارل هانری دو فوشه کور، استاد برجسته دانشگاه سربن پاریس و صاحب آثار مرجع متعدد از جمله دستور زبان فارسی، و مترجم دیوان حافظ به زبان فرانسه نگارش یافته است .