نقدی بر مقاله توجیه ترکیبی در حکمت سینوی و صدرایی

دوست ارجمند و فاضل جناب حجة الاسلام آقای فعالی طی مقاله ای در مجله ذهن شماره ۵ دیدگاهی را در خصوص توجیه و صدق از منظر ابن سینا و صدرالمتألهین، که هر کدام سردمدار مکتب فلسفی خاصی هستند، مطرح کردند که تازه و جدید بود

دوست ارجمند و فاضل جناب حجة الاسلام آقای فعالی طی مقاله ای در مجله ذهن شماره 5 دیدگاهی را در خصوص توجیه و صدق از منظر ابن سینا و صدرالمتألهین، که هر کدام سردمدار مکتب فلسفی خاصی هستند، مطرح کردند که تازه و جدید بود. لیکن پس از بررسی آن، به نظر اینجانب رسید که سخن ایشان از جهاتی قابل تأمل است و با توجه به قراین و شواهد موجود در آثار این دو شخصیت، نمی توان مدعای نویسنده محترم مقاله را پذیرفت.

در این جستار کوتاه ابتدا سعی می کنم به کمک خداوند متعال مدعای ایشان را بیان داشته و سپس برخی از دلائلی را که مانع از پذیرش این مدعاست برشمرم.

مدعای ایشان این است که «حکمت سینوی» و حکمت صدرایی در خصوص مساله توجیه، از شیوه ای ترکیبی بهره مندند. یعنی در هر دو گرایش از دو روش مبناگروی و انسجام گروی استفاده شده است.» (ذهن 5، ص 122). ایشان در ادامه می گویند: «به نظر می رسد اصل انسجام هم، شأنی همانند بدیهیات دارد. بدین معنا که حکمای مسلمان گاه برای اعتباربخشی به گزاره ای آن را به علوم پایه و بدیهیات ارجاع می دهند و گاه به هماهنگی و سازگاری آن با دیگر گزاره ها استناد می جویند.» (همان)

در ادامه تقریری از نظریه مبناگروی و انسجام گروی ارائه می دهند و سپس مواردی از مباحث

فلسفی ابن سینا و صدرالمتألهین را مطرح می کنند که به اعتقاد ایشان دلالت دارد که این بزرگان به اصل انسجام در مبحث توجیه پایبند بوده اند.

ایشان توجه به این نکته را از آن جهت مهم می دانند که ما «از پرداختن به روش ها و شیوه های حکما غفلت می ورزیم، درحالی که توجه و تأکید بر متد و روش می تواند لااقل به اندازه محتوا کارساز و مفید باشد. انتخاب یک روش، فلسفه ای را کارآ می کند و گزینش شیوه ای دیگر، فلسفه دیگر را از تاثیرگذاری بازمی دارد یا آن را به ضعف می کشاند». (همان) طبعا از این سخنان این نتیجه را می توان گرفت که اگر ما به روش حکمای خویش توجه می کردیم پیشرفت فلسفی و عقلی خیلی بیشتر و بهتری نسبت به وضعیت فعلی می داشتیم.

نویسنده بر این باورند که ابن سینا در موارد زیر التزام خود به انسجام گروی را نشان داده است:

1. ابن سینا اصل استحاله اجتماع نقیضین را، که از مهمترین اصول فلسفه مشائی است، فراوان بکار برده است. این اصل بدین معناست که اگر گزاره P صادق است، نقیض آن که q است کاذب است؛ و ناسازگاری این دو گزاره با یکدیگر تنها بدلیل همین نقیض بودن است. بنابراین ابن سینا معتقد به «اصل انسجام و سازگاری حتی در اولین گزاره بدیهی» است.

2. لب برهان خلف این است که «اگر طرف ایجاب صادق نیست، پس طرف سلب آن صادق است و [برعکس]...» این دو گزاره تنها بدین دلیل معتبرند که طرف سلب با طرف ایجاب ناسازگار است؛ بنابراین برهان خلف با تکیه بر اصل ناسازگاری شکل می پذیرد، و ابن سینا از این برهان در مباحث خود استفاده کرده است.

3. یکی از شیوه های رایج برهان که ابن سینا هم از آن استفاده می کند تکیه بر قضایای بدیهی یا قریب به بدیهی به منظور رد دیدگاه مقابل است، و طرف مقابل نیز بدین جهت تسلیم می شود که مدعای او با آن اصل بدیهی یا قریب به بدیهی سازگار نیست.

برای بکارگیری انسجام گروی توسط صدرالمتألهین، براساس دیدگاه نویسنده محترم گذشته از اصل استحاله اجتماع نقیضین و برهان خلف، نمونه های دیگری نیز وجود دارد. مثلاً:

1. ملاصدرا در پی اثبات اصالت وجود، در قدمهای بعدیِ فلسفه خود همواره در نظر دارد که مباحثی چون تشکیک، علیت، حرکت، یا سیر نفس طوری مطرح شوند که با آن مبنای اصلی سازگار باشند.

2. صدرالمتألهین در مقام نقد گاهی به این قاعده که «بنا با مبنا سازگار نیست» یا «این شخص با آن شخص هماهنگ نیست» استشهاد می ورزد و همین تهافت را دلیل بر بطلان استدلال طرف مقابل می گیرد.

نویسنده محترم در مورد حکمت متعالیه و جامعیت آن هم شاهدی بر انسجام گروی می آورند که فعلاً متعرض آن نمی شویم.

به نظر می رسد برای پاسخ به این دیدگاه لازم است مقدماتی اجمالی مورد توجه و تأکید قرار گیرد:

1. همانطور که می دانیم در بحث توجیه (justification)، که از مباحث فوق العاده مهم و کلیدی در معرفت شناسی است، هنگامی که سخن از نظریه های توجیه و تقسیم بندی نظریات می رود دو دیدگاه «مبناگرا» و «انسجام گرا» با همه تنوعی که هر کدام به تنهایی ممکن است داشته باشند به عنوان دو دیدگاه در عرض یکدیگر که با هم قابل جمع نبوده و هر کدام مغایر دیگری هستند؛ مورد بررسی و توجه قرار می گیرند و اصولاً پیدایش نظریه انسجام گروی در مبحث توجیه به این دلیل بوده است که کسانی معتقد بوده اند مبناگروی به دلیل اشکالات و ایرادهایی که دارد، قابل تمسک و اتکا نیست، و لذا برای بیرون شدن از بحرانِ توجیه به نظریه جدید پناه برده اند.

بنابراین اگر قرار باشد ما شواهدی از آثار حکمای اسلامی را که دلالت بر انسجام گرایی دارند مطرح کنیم آن موارد باید به نحوی باشند که نتوان آنها را بر اساس مبناگروی توجیه کرد، و به عبارت دیگر باید با مبناگروی قابل جمع نباشند؛ زیرا که در غیر این صورت ممکن است معنایی از هماهنگی و انسجام ارائه دهیم (مانند مواردی که در مقاله توجیه ترکیبی مطرح شده است) که عموم مبناگریان نه تنها منکر آن نباشند بلکه آن را جزء ضروری دیدگاه مبناگروانه خود بدانند؛ به گونه ای که اگر آن عنصر وجود نداشته باشد اساسا مبناگروی هم تحقق نیابد.

2. همانطور که در مقاله ایشان نیز بیان شده است دیدگاه حکمای اسلامی عموما و ابن سینا و صدرالمتألهین خصوصا، در بحث صدق نوعی دیدگاه مطابقت گرایانه است؛ یعنی صدق هر گزاره را مطابقت آن با نفس الامر و واقع⁽¹⁾ می دانند. از سوی دیگر اینان معتقدند که ما می توانیم علم پیدا کنیم، یعنی ذهن ما می تواند به علم که کاشفیت از واقع، ذاتیِ آن است دست یابد؛ به عبارت دیگر ذهن می تواند از واقعیت تصاویر و گزاره هایی داشته باشد که دقیقا مطابق با واقع است بدون آنکه ذهن هیچ تاثیری بر این امور؛ به نحوی که سبب تغییر در آن علم گردد و خاصیت مطابقت آن با واقع از میان برود؛ داشته باشد.⁽²⁾

براساس همین تعریف از صدق است که نظریه توجیه در حکمت اسلامی به گونه ای خاص شکل می گیرد. یعنی برای آنکه بتوان به چنین قضایای صادق، یعنی مطابق با واقع، دست یافت یا برای آنکه بتوان به داوری و گزینش میان قضایای صادق و کاذب دست زد باید نظامی از معرفت را پی ریزی کرد که قضایای منتجه در آن مبتنی بر قضایای بدیهی باشند، و با ابتناء بر آن قضایا و استفاده از شکل صحیح در منطق صوری بتوانند دلیل و برهان بر صدق برخی قضایا و کذب برخی دیگر شوند.

نکته قابل توجه در اینجا این است که حکمای اسلامی، برخلاف فلاسفه جدید غرب، هیچگاه مساله توجیه را با قطع نظر از مساله صدق مطرح نکرده اند. به این معنا که هرگاه در مباحث فلسفی بحث از توجیه شده و سخن از نظام صحیح و موجه استدلال و برهان به میان آمده است در فکر و ذهن فیلسوف مسلمان چنین مطرح بوده که ما امکان دستیابی به واقعیت را داریم و می توانیم قضایای صادقی را درک کنیم. آنان با توجه به این پیشفرض که در مباحثی همچون برهان در تعریف علم یقینی، اتحاد عاقل و معقول، وجود ذهنی و... گاهی بدان تصریح و گاهی بطور مجمل و سربسته مطرح کرده اند به اثبات چنین گزاره های صادقی می پردازند و از شرایط صوری و محتوایی ادله ای که می توانند صدق گزاره ها را اثبات کنند بحث می کنند. البته وقتی از شرایط دیدگاه مورد قبول خود در مبحث توجیه بحث می کنند، یکی از اَشکال قابل قبول در استدلال بر صحت یا عدم صحت چیزی را برهان خلف برمی شمرند؛ با این مفاد که برای اثبات یک چیز، نقیض آن را به یکی از مقدمات ضمیمه می کنیم تا نتیجه محال بر آن مترتب گردد و معلوم شود که نقیض، باطل است و در نتیجه مطلوبِ استدلال کننده، حق است؛ یا اینکه معتقدند نمی توانیم هم به یک گزاره و هم به نقیض آن، همراه هم یقین داشته باشیم، یا اینکه همواره اصل استحاله اجتماع نقیضین را به عنوان ام القضایا و بدیهی ترین بدیهیات و امری غیرقابل انکار در نظر می گیرند. اینان درواقع مضمون سخنشان این است که، اگر P گزاره صادقی است، و qنقیض آن است، q قطعا کاذب است». نکته قابل توجه در اینجا این است که ملازمه و انسجامِ استلزامی میان این دو قضیه دقیقا به این لحاظ است که این قضایا درواقع و نفس الامر با یکدیگر قابل جمع و در نتیجه قابل پذیرش نیستند. به تعبیری، نگاه به این دو قضیه نگاهی آلی و مرآتی است و در آینه این گزاره ها واقع را در نظر می گیرند و بدین جهت است که آن حکمِ مربوط به واقع و نفس الامر، به تبع به این گزاره ها هم سرایت می کند. یعنی صرف سازگاری میان دو قضیه با قطع نظر از مطابقت یا عدم مطابقت آنها با واقع به هیچ وجه مطرح نیست. دلیل مطلب این است که اگر به حکمای اسلامی بگوئیم ما مجموعه ای از باورها داریم که در عین داشتن درجات بالایی از انسجام با یکدیگر، از واقعیت بی بهره اند مثل قصه پریان و امثال آن در این صورت قطعا همه آنان، و بطور خاص ابن سینا و صدرالمتألهین چنین انسجامی را بی اعتبار و ناموجَّه خواهند دانست. پس، از نظر اینان، مقبولیت، معقولیت، و موجه بودن گزاره های اگرچه عنصر هماهنگی و همخوانی گزاره ها را فی الجمله دربر دارد، ولی چیز دیگری غیر از نظریه انسجام گرایان است که ارتباط با واقع و به عبارتی رابطه توجیه با صدق را دست کم به نحوی که مبناگرایان اسلامی عقیده دارند نمی پذیرند.

آنچه در اینجا مهم است این است که تمامی این اصول و نیز اعتقاد به آنها مبتنی بر این است که (1) چون انسان واقعیت را درمی یابد،و (2) قضایا و گزاره های ذهنی صادق، آینه ای واقع نما هستند، و (3) در عالم واقع مصداق وجود چیزی با مصداق عدم آن چیز قابل جمع نیست، بر این اساس نتیجه می گیرند که صادق بودن یک قضیه مقتضی آن است که نقیض آن مورد اعتقاد و باور نباشد، چراکه امری غیرواقعی است.

بنابراین اگرچه در اینجا میان باور به یک چیز و نفی نقیض آن رابطه ملازمه و هماهنگیِ استلزامی وجود دارد که معنایش این است که باور داشتن همزمان به یک قضیه و نقیض آن نه قابل قبول است و نه منسجم، امّا این قابل قبول نبودن و این عدم انسجام مستقیما بدلیل عدم مطابقت با واقع است و نه صرف عدمِ انسجام و ناهمخوانی گزاره ها با یکدیگر. و البته اینگونه انسجام را نه فقط ملاصدرا و ابن سینا، بلکه عموم حکمای اسلامی و عموم مبناگروان سنّتی قبول دارند. مثلاً با مراجعه به رساله تئاتتوس افلاطون⁽³⁾ می بینیم که سقراط در تعریف معرفت، برای آنکه به تئاتتوس نشان دهد که معرفت را نمی توان به معنای صور حسی آنگونه که برای شخص پدیدار می شوند پذیرفت، از روش خلف استفاده می کند؛ یعنی می گوید «اگر این تعریف از معرفت را بپذیریم نتایج غیرقابل قبولی دارد، بنابراین خود این تعریف قابل قبول نیست و باید تعریف دیگری جستجو کرد». در اینجا نه فقط برای سقراط بلکه برای تئاتتوس هم امری مسلم بوده که (1) اگر قضیه ای نتایج غیرقابل قبولی داشته باشد آن قضیه پذیرفتنی نبوده و کاذب است، و (2) اگر فلان قضیّه کاذب است پس قضیه صادق را باید در جای دیگری جستجو کرد، و لذا بحث آندو در جستجوی تعریفی دیگر ادامه پیدا می کند.

ارسطو نیز در موارد متعدد با استفاده از قیاس خلف بر مطلوب خود استدلال نموده است.⁽⁴⁾ یا در استدلال آنسلم که قریب به نهصد سال پیش می زیسته است برای اثبات وجود خدا می بینیم که از برهان خلف استفاده شده است.⁽⁵⁾ یا اقلیدس که تمامی هندسه خود را براساس اصول محدودی بنا کرده و کسی شک ندارد که از مبناگروان بوده است، به این معنا از انسجام باور داشته و با اتکاء به همین انسجام بوده که برای مدعیات خود برهان ارائه می کرده است.

اساسا شاید فقط سوفسطائیان که می خواهند به لوازم سخن خود پایدار باشند این انسجام را منکر شوند گو اینکه همین التزامشان به لوازم حرف خویش نوعی باور به انسجام است.

حالا آیا واقعا می توان گفت چنین کسانی انسجام گرا به معنای مقابل و در عرض مبناگروی هستند، درحالی که می دانیم انسجام به معنای اخیر، بحثی کاملاً مستحدث و نو است؟

بدین ترتیب می بینیم همه مواردی که نویسنده محترم بعنوان شاهد بر انسجام گروی آورده اند با مبناگروی سازگار و بلکه به یک معنا شرط لازم برای تحقق مبناگروی هستند، و این البته اختصاص به حکمت سینوی و صدرایی ندارد بلکه در مورد هر متفکری که تأمل کنیم می بینیم از این رویه تبعیت می کند.

نکته قابل توجه دیگر این است که با این ادعای نویسنده محترم که «این نحوه استدلال و این نحوه انسجام نه فقط مورد قبول فلاسفه و متکلمان و... از گذشته تا دوره اخیر بوده و آن را ضروری می دانسته اند، بلکه در عموم مباحث استدلالی خود از این روش ها بهره می گرفته اند.» دیگر جای این نمی ماند که بگوئیم «از پرداختن به روش ها و شیوه های حکما غفلت می ورزیم» (ذهن 5، ص 122) چراکه دست کم در این مورد چنین اتفاقی نیافتاده است.

در خصوص مطالب مقاله مذکور برخی نکات دیگر قابل تأمل نیز وجود دارد که به دلیل ضیق مجال از پرداختن بدان صرف نظر می کنیم.