مقدمه:
به گفته روایات، حج در اسلام به سه گونه تشریع شده است که عبارت اند از: «اِفراد»، «قِران» و «تمتّع».(1) برپایه همین روایات:
حج اِفراد، به معنای حج خالص است; به گونه ای که حج گزار به جز انجام مناسک حج، نیت دیگری نداشته باشد.(2)
حج قِران، عبارت از حجّی است که در آن حاجی از محل سکونت خود اقدام به آوردن قربانی کند.(3)
و حج تمتع، به معنای حجی است که در آن حاجی در فاصله انجام مناسک عمره و مناسک حج، از حالت احرام خارج شده و به بهره برداری و تمتّع از مواهبی که در زمان احرام بر وی جایز نبوده است، مجاز می گردد.(4)
در روایات شیعه بر انجام مناسک حج، از نوع سوم، بسیار تأکید شده و از آن به عنوان حج برتر و یادگار سنت پیامبر(صلی الله علیه وآله) و سیره امامان معصوم(علیهم السلام) سخن رفته است. در صورتی که در مورد برترین نوع حج، اختلافات فاحشی در مذاهب چهارگانه اهل سنت وجود دارد. حج تمتّع به عنوان مورد سفارش پیامبر(صلی الله علیه وآله) از ادلّه استواری در روایات اهل سنت برخوردار است، اما در پی اقدام برخی از صحابه در نفی عمره تمتّع، عملاً بر اقسام دیگر حج توصیه و تأکید شده است. این نوشتار بر آن است که با تکیه بر ادلّه رواییِ فریقین (شیعی و سنی) به بررسی وضعیت حج تمتع در عصر پیامبر
1 . الکافی، ج4، صص294 ـ 291، باب اصناف الحج ; تهذیب الأحکام، ج5 ، صص56 ـ 29، باب ضروب الحج ; وسایل الشیعه، ج8 ، صص221 ـ 148، با عنوان ابواب اقسام الحج ; بحارالأنوار، ج96، ص86، باب انواع الحج ; من لا یحضره الفقیه، ج2، ص203، باب وجوه الحاج.
2 . الحدائق الناضره، ج14، ص314 که درباره وجه تسمیه حج «اِفراد» می نویسد: «أما فی الإفراد فلإنفصاله عن العمرة و عدم إرتباطه بها».
3 . تهذیب الأحکام، ج5 ، ص51، در حدیث معاویة بن عمار آمده که امام صادق(علیه السلام) درباره حج قِران فرمود: «لا یکون قران إلاّ بسیاق الهدی» و نیز بنگرید به: الحدائق الناضرة، ج14، ص314 و نیز من لا یحضره الفقیه عن أبی عبدالله(علیه السلام) : الحاج عندنا علی ثلاثة أوجه: حاج متمتّع وحاج مفرد للحج وسائق للهدی والسائق هو القارن.
4 . روایات تشریع عمره تمتع را در ادامه مقاله.
---------------------------------------------------
صفحه 20
---------------------------------------------------
خدا(صلی الله علیه وآله)بپردازد و ارجحیت آن را نسبت به دو قسم دیگر، به ویژه با تکیه بر روایات وارده از طریق اهل بیت(علیهم السلام) مبرهن سازد.
درآمد
گزارشی از حج پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در حَجّة الوداع و تشریع عمره تمتّع در خصوص چگونگی حج آن حضرت در حجة الوداع، روایات متعدد و گاهی مفصّل در جوامع حدیثی فریقین وارد شده(1) و با استفاده از همین روایات، کتب مستقلی نیز ویژه کیفیت حجّ آن بزرگوار به رشته تألیف کشیده شده است;(2) از جمله عبدالله بن سنان در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) سفر پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در حجة الوداع را چنین گزارش کرده است:
«پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) اعلام کرد که من عازم حجّ خانه خدایم و نامه ای نوشت تا به مسلمانان ابلاغ شود که هرکس می تواند عازم حج شود. مسلمانان از اطراف مدینه گرد آمدند. پیامبر(صلی الله علیه وآله)از مدینه خاج شد و موقعی که در کنار (مسجد) شجره فرود آمد، فرمود تا همگان موهای زاید بدن را بزدایند و غسل کنند و لباسی بر تن نکنند جز یک قواره پارچه که بر کمر ببندند و یک قواره دیگر که بر دوش بپیچند و اگر ندارند، عمامه خود را بر دوش بگیرند. ابو عبدالله گفت: پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به این صورت لبیک می گفت:
« لَبَّیْکَ، اللّهُمَّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ لا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ ، اِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ، لا شَرِیکَ لَکَ».
«آمدم، بار خدایا! آمدم، و تو را انبازی نیست. آمدم. ستایش و نعمت هر دو از آن تو است همراه با پادشاهی و تو را انبازی نیست.»
و فراوان می گفت: « لَبَّیْکَ ذَا الْمَعارِج لَبَّیْکَ» ; «آمدم ای صاحب آسمان های بلند، آمدم.» و هرگاه به رهگذری برمی خورد و یا بر پشته ای بالا می رفت و یا از دره ای سرازیر می گشت، آوای لبیک را از سر می گرفت و نیز در پایان شب ها و بعد از نمازها، به تکرار آن می پرداخت. هنگام ورود به مکه، از گردنه بالای مکه وارد شد و زمان بازگشت به مدینه از درّه پایین مکه; یعنی «ذی طوی» بیرون آمد. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) هنگام ورود به مسجد متوقف شد و رو به کعبه ایستاد و خدا را سپاس و ثنا گفت و بر پدرش ابراهیم خلیل درود فرستاد و بعد از ورود به مسجد،
1 . اهم این روایات را بنگرید در: الکافی، ج4، صص252 ـ 244، باب حج النبی(صلی الله علیه وآله) ; من لا یحضره الفقیه، ج2، ص153 ; بحارالأنوار، ج96، ص90 ; وسایل الشیعه، ج8 ، ص164 ; تهذیب الأحکام، ج5 ، ص30 ; سنن النبی، ج6، صص66 ـ 51 در روایات مختلف، حج الأنبیاء والأئمه، صص99 و 128 ـ 132 ; الحج والعمرة فی الکتاب والسنة، صص285 ـ 281 ; الحدائق الناضرة، ج14، ص311، کیفیة حج النبی.
و نیز بنگرید به: صحیح مسلم، ج2، صص886 ـ 892، باب حجة النبی(صلی الله علیه وآله) ; صحیح بخاری، ج2، صص655ـ649 در روایات مختلف ; الموطّأ مالک، ج1، ص335 ; سنن ابن ماجه، ج2، ص991 ; سنن نسایی، ج5 ، ص151، التمتع ; حجة الوداع از ابن حزم، ص329، الأحادیث الواردة فی أمر رسول الله بفسخ الحج بعمرة فی حجة الوداع ; سنن ابی داود، ج2، صص161 ـ 152
2 . برخی از این کتب به قرار زیر است: حجة الوداع، تألیف ابن حزم اندلسی (م456) ; حجة المصطفی تألیف محب الدین طبری (م694)، حجة الوداع تألیف محمد زکریا کاندهلوی ; احوال النبی فی الحج از فیصل بن علی البعدانی ; الحج والعمرة فی الکتاب والسنة تألیف محمدی ری شهری ; حج الأنبیاء والأئمه از معاونت امور آموزش بعثه ; همگام با پیامبر در حجة الوداع، تألیف حسین واثقی.
---------------------------------------------------
صفحه 21
---------------------------------------------------
به سوی حجرالأسود رفت و آن را بوسید، سپس مشغول به طواف شد و بعد از طواف در پشت مقام ابراهیم، دو رکعت نماز خواند. بعد از نماز، بر سر چاه زمزم آمد و از آن نوشید و گفت: « اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نافِعاً وَ رِزْقاً واسِعاً وَشِفاءً مِنْ کُلِّ داء وَسُقْم». و این دعا را رو به قبله تکرار کرد. سپس به اصحاب خود فرمود: دیدار از کعبه، باید با استلام حَجَر پایان پذیرد. بار دیگر حجرالأسود را بوسید و راهیِ صفا شد و با صدای بلند گفت: «از آن جا آغاز می کنم که خداوند آغاز کرده است.» لذا بر کوه صفا بالا رفت تا سعی صفا و مروه را آغاز کند و چندان بر روی آن توقف کرد که انسان می تواند سوره بقره را تلاوت کند.(1)
طبق روایت دیگر، که معاویة بن عمار از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده است، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)پس از فراغت از سعی صفا و مروه، اشاره به پشت سر خود کرد و خطاب به مردم فرمود: اکنون این جبرئیل است که به من می گوید: به شما فرمان دهم که هرکس با خود قربانی نیاورده، از احرام خارج شود (و عمل خود را عمره قرار دهد) و اگر من آن چه تاکنون انجام داده ام، انجام نداده بودم، همان کاری را که به شما فرمان دادم، انجام می دادم، لیکن اکنون قربانی به همراه آورده ام و برای کسی که قربانی به همراه دارد، شایسته نیست از احرام خارج شود، مگر آن که قربانی به قربانگاه رسد.
در این هنگام یکی از حاضران گفت: «ما به حج آمده ایم، در وضعیتی که از سر و موی ما آب (غسل) ریزان است. پیامبر(صلی الله علیه وآله)به او گفت: تو هیچ گاه به این حکم ایمان نخواهی آورد.(2) در این لحظه، سراقة بن مالک بن جعشم کنانی گفت: ای فرستاده خداوند، دین ما را آن گونه به ما بیاموز که گویا امروز آفریده شده ایم. این دستور که فرمودی ویژه امسال است یا برای همیشه؟ پیامبر(صلی الله علیه وآله) در پاسخ او فرمود: این فرمانی است برای همیشه، تا روز قیامت. سپس انگشتان خود را در هم فرو برده، گفت: این چنین حج و عمره تا روز قیامت به هم پیوسته گردید.(3)
پس از سخنان پیامبر(صلی الله علیه وآله) ، گرچه حکم شرعیِ جدید برای بعضی از صحابه سنگین و غیر قابل قبول می نمود، لیکن به هر جهت اصحاب و همراهان پیامبر(صلی الله علیه وآله) به دو گروه تقسیم شدند; الف : کسانی که همانند پیامبر(صلی الله علیه وآله) از مدینه با خود قربانی آورده بودند که از جمله آن ها ابوبکر، عمر، طلحه، زبیر و گروه دیگر بودند،(4) لذا همانند پیامبر بر حال احرام باقی ماندند و نتوانستند از رخصت تمتّع استفاده کنند ب : آن دسته از همراهان حضرت، که اکثریت را تشکیل می دادند، قربانی به همراه نیاورده بودند، از جمله آن ها همسران پیامبر(صلی الله علیه وآله) و حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) از
1 . الکافی، ج4، صص249 و 250 ; گزیده کافی، شماره1777
2 . این شخص طبق پاره ای از روایات عمر بن خطاب بوده است ; بنگرید به: مرآة العقول، ج17، ص113. و لذا بعد از رحلت پیامبر(صلی الله علیه وآله) و در دوران خلافت خود به انکار این حکم شرعی و ممنوعیت آن حکم نمود (همان جا و نیز ادامه همین مقاله).
3 . الکافی، ج4، ص246 ; من لا یحضره الفقیه، ج2، ص153 ; وسایل الشیعه، ج8 ، ص164 و نیز نزدیک به همین حدیث را بنگرید در صحیح مسلم، ج2، ص886
4 . ابن حزم، حجة الوداع، ص118
---------------------------------------------------
صفحه 22
---------------------------------------------------
لباس احرام به در آمده و عمل خود را عمره قرار دادند.(1)
طبق روایتی، علی(علیه السلام) که در این ایام از ناحیه یمن به مکه وارد شد، پس از مشاهده حضرت فاطمه(علیها السلام) ، که از احرام خارج شده و لباسی رنگین به تن کرده بود، ابتدا تعجب کرد، اما پس از توضیحات همسرش، در جریان تشریع عمره تمتّع قرار گرفت و متقاعد شد.(2)
آنگاه به محضر پیامبر(صلی الله علیه وآله) نایل شد و پیامبر از وی پرسید: ای علی، با چه نیّتی لباس
احرام به تن کردی؟ علی(علیه السلام) در پاسخ گفت: به هنگام پوشیدن جامه احرام گفتم: خدایا! من با همان نیتی محرم می شوم که پیامبر(صلی الله علیه وآله) محرم شده است. پیامبر(صلی الله علیه وآله) به او فرمود: پس تو نیز بر حالت احرام باقی بمان; زیرا تو در قربانی من شریکی (و من از مدینه به نیت تو قربانی آورده ام).(3)
بنا به حدیث امام صادق(علیه السلام) پیامبر(صلی الله علیه وآله)و اصحاب او در بطحا ساکن شدند تا آن که روز ترویه فرا رسید. صبحگاهانِ روز ترویه، بار دیگر پیامبر(صلی الله علیه وآله) به مردم اعلام کرد غسل کرده، برای انجام حج، جامه احرام بر تن کنند و عازم منا شوند و پس از درنگ یک روزه، فردای آن روز عازم عرفات گردند و...(4)
تشریع حج تمتّع در روایات اهل سنت
آنچه گذشت، چگونگی حج تمتّع با تکیه بر روایات شیعه بود; اما تشریع این حکم در روایات اهل سنت نیز انعکاس وسیعی دارد; به عبارت دیگر، چگونگی حج پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) ـ که متضمّن تشریع عمره تمتّع نیز می باشد ـ بهوسیله گروه زیادی از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) گزارش شده که جوامع حدیثی به درج روایات آن مبادرت کرده اند، جز آن که دراین جوامع روایات دیگری نیز جلب نظر می کند که حاکی از عدم رضایت برخی از صحابه در تشریع این حکم شرعی بوده و احیاناً احکام دیگری را بیان می کند، لذا در روایاتِ اهل سنّت اختلافات و بعضاً تعارض هایی در حکم عمره تمتّع قابل مشاهده است که لازم است در این قسمت، نمونه هایی از روایات گوناگون آورده شود و سپس داوری مناسب صورت پذیرد.
الف) روایات اهل سنّت در تشریع اصل حج تمتّع
1 . همان جا و نیز صحیح بخاری، ج2، صص 651 ـ 649 ; موطأ مالک، ج1، ص337 ; سنن ابی داود، ج2، ص156
2 . سنن ابی داود، ج2، ص158 ; الکافی، ج4، ص246
3 . الکافی، ج4، ص246 ; طبق پاره ای از روایات، پیامبر(صلی الله علیه وآله) از مدینه صد شتر به همراه آورد که از این تعداد 34 عدد را به نیت علی(علیه السلام) و 66 شتر را به نیت خود آورده بود. بنگرید به: من لا یحضره الفقیه، ج2، ص153 ; وسایل الشیعه، ج8 ، ص164، سنن النبی، ج8 ، ص59
4 . الکافی، ج2، ص247 با اندکی تلخیص.
---------------------------------------------------
صفحه 23
---------------------------------------------------
روایات اهل سنّت در تشریع اصل حجّ تمتّع، با کثرت و تنوّع چشمگیری همراه بوده و طبق پاره ای از تحیقات و پژوهش ها، بیش از 15 تن از صحابه به نقل آن پرداخته اند که عبارت اند از: جابر بن عبدالله انصاری، ابوسعید خدری، براء بن عازب، علی(علیه السلام) ، انس بن مالک، ابو موسی اشعری، ابن عباس، ابن عمر، سبرة بن معبد جهنی، سراقة بن مالک مدلجی، ابوذر، معقل بن یسار، فاطمه زهرا(علیها السلام) ، حفصه، عایشه و اسما دختر ابوبکر(1) .
پاره ای از این روایات به قرار زیر است:
1. معروف ترین حدیث در این باره ـ که گزارش کاملی از حج پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله) را در بردارد، حدیث جابر بن عبدالله انصاری، در ملاقات با امام باقر(علیه السلام) است که مسلم در صحیح خود به درج آن پرداخته است. طبق این حدیث، امام صادق(علیه السلام) از قول پدر خود نقل می کند که ما بر جابر بن عبدالله انصاری ـ در حالی که وی نابینا بود ـ وارد شدیم، وی از حال حاضران پرسید، تا این که به من رسید; به او گفتم: من محمّد بن علی بن حسین هستم. پس از خوشامدگویی، به من گفت: ای برادر زاده! از هرچه می خواهی بپرس... پس گفتم: مرا از چگونگی حج گزاری پیامبر(صلی الله علیه وآله) آگاه ساز. گفت: پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نُه سال در مدینه اقامت کرد و حج به جا نیاورد تا آن که در سال دهم، مسلمانان را جهت انجام حج فراخواند. پس از آخرین دورِ سعی صفا و مروه، به مسلمانان گفت: اگر آن چه را که اکنون انجام داده ام، به جا نیاورده بودم (و قربانی با خود همراه نکرده بودم) مناسک خود را عمره قرار می دادم، لذا آن کس که قربانی با خود نیاورده، مناسک خود را عمره قرار دهد و از احرام خارج شود.
در این هنگام سراقة بن مالک بن جعشم از جای برخاست و عرض کرد: ای پیامبر خدا; این حکم ویژه امسال است یا تا ابد برجاست؟ پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) یکی از انگشتان خود را در دیگری داخل کرده، فرمود: عمره داخل در حج شد و دو مرتبه این سخن را تکرار کرد...(2)
2 . ابوسعید خدری نقل می کند که: ما با پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به قصد حج ـ از مدینه ـ خارج شده و تلبیه سردادیم، اما چون به مکه رسدیم، به ما دستور داد به جز کسانی که قربانی به همراه آورده اند، بقیه کارهای خود را عمره قرار دهند، تا آن که روز ترویه فرا رسید که بار دیگر به قصد حج احرام بسته و عازم منا شدیم.(3)
3 . سراقة بن مالک مدلجی گوید: به پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) گفتم: ای فرستاده خدا، حکم حج را برای ما چنان بیان کن که گویی امروز به دنیا آمده ایم ـ و چیزی نمی دانیم ـ پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود:
1 . حجة الوداع، اثر ابن هرم اندولسی، 344
2 . تفصیل حدیث را بنگرید در: صحیح مسلم، ج2، صص892 ـ 886 باب حجة النبی(صلی الله علیه وآله) و گزیده های حدیث را نکـ : منابع پیشین بحث: گزارشی از حج پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در حجة الوداع.
3 . صحیح مسلم، ج2، ص914
---------------------------------------------------
صفحه 24
---------------------------------------------------
«خداوند عمره را داخل در حج کرد. چون به مکه رسیدید، هرکدام از شما که طواف خانه خدا و سعی صفا و مروه را انجام داد از احرام خارج شود، مگر کسانی که قربانی به همراه آورده باشند.»(1)
4 . عبدالله بن عمر گوید: «پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در حَجّة الوداع حج را به عمره تبدیل کرد. آن حضرت از ذوالحلیفه قربانی به همراه آورد. پیامبر(صلی الله علیه وآله) و همراهان او به قصد حج لبیک گفتند. برخی قربانی به همراه داشتند و برخی نه. چون همگان به مکه رسیدند، پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: کسانی که قربانی آورده اند، جایز نیست از احرام خارج شوند مگر آن که حج را به پایان برند. اما کسانی که قربانی به همراه ندارند، خانه را طواف کرده، به سعی صفا و مروه و سپس تقصیر اقدام کنند و پس از آن از احرام خارج گردند تا آن که مجدداً (در روز ترویه) برای حج لبیک گفته و قربانی خود را به قربانگاه ببرند.»(2)
5 ـ عایشه نقل می کند: پنج روز مانده به اتمام ماه ذی قعده، با پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به قصد حج از مدینه خارج شدیم، اما چون به حوالی مکه رسیدیم، آن حضرت فرمود: کسانی که قربانی با خود نیاورده اند، پس از انجام مراسم طواف خانه خدا، از احرام خارج شوند.(3)
ب ـ روایات مقابل با تشریع حج تمتّع
در مقابلِ روایاتی که درخصوص تشریع حج تمتع از نظر گذشت، روایات دیگری نیز در منابع حدیثی اهل سنت جلب نظر می کند که تأکید بر انجام حج اِفراد یا حجّ قِران داشته و نظر به جدایی مراسم عمره و حج به صورت توأمان و در یک سفر دارد. برخی از این روایات حکایت از سیره پیامبر(صلی الله علیه وآله) در این خصوص می کند و برخی دیگر عمل پاره ای از صحابه، بهویژه خلفای اوّلیه را پس از رحلت پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)گزارش می نماید. ضمناً، در بیشتر این روایات، مخالفت گروه دیگری از صحابه بهویژه علی(علیه السلام) در نقد عمل خلفا و اصرار بر انجام عمره تمتّع در ماه های حج قابل ملاحظه است. نمونه ای از روایات وارده در این زمینه، به قرار زیر است:
1 . محمد بن منکدر از جابر نقل می کند که: «پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) و ابوبکر و عمر به انجام حج افراد بسنده کردند.»(4)
2 . ابن عمر نقل می کند: «ما با پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تنها برای حج اِفراد محرم شده و تلبیه گفتیم»
1 . سنن ابی داود، ج2، ص159
2 . همان مأخذ، ص160
3 . سنن نسائی، ج5 ، ص122
4 . سنن ابن ماجه، ج2، ص989 و نیز بنگرید به روایات دیگر همین باب تحت عنوان: «الإفراد بالحج».
---------------------------------------------------
صفحه 25
---------------------------------------------------
و در روایت دیگر ابن عون تصریح می کند که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به حج اِفراد اقدام کرد.(1)
3 . ابراهیم تیمی از پدرش نقل می کند که او در ربذه با ابوذر ملاقات کرد و ابوذر به او گفت: عمره تمتّع صرفاً برای ما (اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) وضع شد و اختصاصی به دیگران ندارد.(2) و مطابق نقل های دیگر از ابوذر، انجام دو متعه حج و نساء، رخصتی بود که تنها در اختیار اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) قرار گرفت.(3)
4 . ابوموسی اشعری می گوید: وی پس از رحلت پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تا ایام خلافت عمر به عمره تمتّع فتوی می داد. در یکی از سال ها، شخصی به او گفت: خلیفه فتوای جدیدی صادر کرده و عمره تمتّع را ممنوع ساخته است. او نظر عمر را جویا گردید و عمر گفت: اگر بخواهیم مطابق قرآن عمل کنیم که می فرماید: } وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ...{ (4) و اگر بخواهیم مطابق سنّت عمل کنیم که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تا وقتی ذبح نکرد، از احرام خارج نشد.(5) و بنابر حدیثی دیگر، به ابوموسی گفت: من می دانم که پیامبر(صلی الله علیه وآله) و یاران او به عمره تمتّع رخصت داده اند، اما کراهت دارم از این که مردم در اراک (سرزمین عمره در عرفات) به تمتّعات جنسی مشغول شوند و در حالی که آب غسل از آنان سرازیر است عازم حج شوند.(6)
5 . سعید بن مسیب گوید: علی و عثمان، هر دو، در عسفان بودند. عثمان مردم را از عمره تمتع نهی می کرد. علی(علیه السلام) ـ در مقام اعتراض ـ به او گفت: آیا از چیزی نهی می کنی که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)به آن فرمان داده است؟ عثمان گفت: ما را به حال خود واگذار. حضرت فرمود: نمی توانم و چون علی(علیه السلام) عثمان را در عقیده خود مصرّ دید، خود به انجام حج و عمره فتوی داد.(7)
آیا رخصت عمره تمتّع اختصاصی بود؟
برخی از روایاتِ مخالف با تشریع عمره تمتع، بر این پایه است که رخصت یاد شده ویژه اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) و محدود به دوران رسالت بوده است، لذا نمی توان به عنوان یک حکم دائمی آن را مورد عمل قرار داد! در این زمینه بهویژه از قول ابوذر ادعاهایی وارد شده; مثلا:
1 . ابراهیم تیمی از پدرش و او از ابوذر روایت می کند که گفت: متعه در حج ویژه اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) تشریع گردید.(8)
2 . همان راوی از ابوذر روایات می کند که گفت: استفاده از دو متعه برای کسی جز ما ـ به طور ویژه ـ جایز نیست; متعه زنان و متعه حج.(9)
1 . صحیح مسلم، ج2، ص905 ; موطأ مالک، ج1، ص335 (4) همان جا به رقم های 164 ـ 160
2 . صحیح مسلم، ج2، ص827 و نیز سنن ابن ماجه، ج2، ص994
3 . صحیح مسلم، ج2، ص897
4 . بقره : 196
5 . صحیح مسلم، ج2، ص895 ; صحیح بخاری، ج2، ص650
6 . همان جا، ج2، ص896 ; سنن ابن ماجه، ج2، ص992
7 . همان جا، ج2، ص897 و نیز نکـ : موطأ مالک، ج1، ص336
8 . صحیح مسلم، ج2، ص897
9 . همان جا.
---------------------------------------------------
صفحه 26
---------------------------------------------------
3 . عبدالرحمان بن ابی شعثاء گوید: نزد ابراهیم نخعی و ابراهیم تیمی آمده و به آن دو گفتم: من تصمیم دارم که امسال میان عمره و حج، جمع کنم. ابراهیم نخعی گفت: اما پدر تو میان این دو، جمع نمی کرد. ابراهیم تیمی از پدر خود نقل کرد که وی در این خصوص در ربذه نظر ابوذر را جویا شد و او گفت: رخصت عمره تمتّع تنها برای ما صادر شد و ارتباطی با شما ندارد.(1)
نقد و بررسی روایات مخالف با جواز عمره تمتّع
در مقام جمع بندیِ روایات گذشته و نقد روایات مخالف با جواز عمره تمتع باید گفت: روایاتی که حکایت از اجتناب پیامبر(صلی الله علیه وآله) و برخی از صحابه از انجام عمره تمتع در حَجة الوداع دارد، روایاتی قابل قبول بوده که دلیل آن صرفاً قربانی به همراه داشتن پیامبر(صلی الله علیه وآله) و دسته ای از اصحاب ایشان دارد و چنان که پیشتر گذشت، در همان سال دهم هجری، بیشتر همراهان پیامبر(صلی الله علیه وآله) ; از جمله همسران آن حضرت و نیز فاطمه زهرا(علیها السلام) موظف به انجام عمره تمتّع شدند و تنها در روز ترویه به قصد حج لبیک گفتند. روایاتی که رخصت عمره تمتّع را ویژه اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) اعلام می کند، روایاتی غیر قابل قبول بوده و قطعاً بر پایه جعل یا توهّم وارد شده است. دلیل آن اوّلاً: روایاتی است که تشریع عمره تمتّع و نیز توأمان بودن عمره و حج در ماه های حج را به عنوان حکم ابدی اعلام می کند ـ از جمله سؤال سراقة بن مالک جعشم از پیامبر خد(صلی الله علیه وآله) که در پاسخ او به ابدی بودن حکم تشریع عمره اشاره گردید.(2) ـ و ثانیاً روایات متعددی در منابع اهل سنت وارد شده که از نهی و تحریم عمره تمتّع در ماه های حج به عنوان بدعتی از سوی عمر حکایت دارد و ظاهراً تا وقتی عمر زنده بود، مردم را از انجام عمره تمتّع نهی کرد و نهی او مورد تبعیت قرار داشت. اما چون از دنیا رفت، مجدداً میان اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) در خصوص جواز یا عدم جواز آن اختلاف نظر بهوجود آمد و اکثر اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) به این دلیل که در نسخ عمره تمتّع آیه و سنتی وجود ندارد و تنها بر پایه رأی و نظر شخصی (عمر) نهی از عمره تمتّع وارد شده، مجدّداً متمایل به انجام آن شدند.
روایات زیر شاهد موارد یاد شده است:
1 . مُطرِّف بن عبدالله از عمران بن حُصَین روایات متعددی نقل کرده که در همه جا، نهی از انجام عمره تمتّع، به اجتهاد شخصی، پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه وآله) ، نسبت داده شده است; از جمله
1 . همان جا.
2 . سنن ابن ماجه، ج2، ص991
---------------------------------------------------
صفحه 27
---------------------------------------------------
آن که گفت: «بدان که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) بین حج و عمره را جمع کرد و پس از آن، نه آیه ای در مقام نسخ این حکم نازل شد و نه پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از انجام آن نهی کرد، تا آن که شخصی به رأی و اجتهاد خود در آن چه خواست، فتوایی صادر کرد.(1)
2 . محمد بن عبدالله بن حارث گوید: سعد بن ابی وقاص و ضحاک بن قیس درباره جواز عمره تمتع در ماه های حج با هم سخن می گفتند، ضحّاک معتقد بود این کار را جز کسانی که جاهل به امر خدا باشند، کس دیگر انجام نمی دهد، اما سعد به او گفت: ای برادرزاده، تو رأی بد و فاسدی داری. ضحاک گفت: عمر بن خطاب از عمره تمتع نهی کرده است. اما سعدبن ابیوقاص گفت: ولی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) آن را انجام داده (بدان فرمان داده است) و ما نیز همراه با پیامبر(صلی الله علیه وآله) آن را انجام دادیم.(2)
3 . یکی از اهالی شام، از عبدالله بن عمر درخصوص عمره تمتع سؤال کرد. وی گفت: کاری حلال و جایز است. سؤال کننده گفت: اما پدر تو از آن نهی کرده است. عبدالله بن عمر گفت: نظر تو در این باره چیست که اگر پدر من از عمره تمتّع نهی کرده و در همان حال پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) بدان فرمان داده باشد، فرمان پدرم قابل تبعیت است یا حکم پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) ؟ مرد شامی گفت: البته امر و فرمان پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) . عبدالله بن عمر گفت: پس بدان که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) چنین کاری (فرمانی) داده است.
علت تشریع عمره تمتّع در ماه های حج
از مباحث پیشین، اجمالاً به دست آمد که عمره تمتّع در سال حَجّة الوداع تشریع گردید و به فاصله کوتاهی، پس از آن، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از دنیا رفت و درنتیجه این حکم شرعی به عنوان سنت و یادگار آن بزرگوار باقی ماند که تا به امروز نیز به قوت و اعتبار خود باقی است; زیرا مخالفت عدّه معدودی از صحابه; از جمله عمر و عثمان نتوانست حتی در میان اهل سنت اصالت حکم یاد شده را با خطر جدید همراه سازد. اما دلیل این تشریع چه بود؟ جهت روشن شدن مطلب باید گفت: از روایات تاریخی چنین به دست می آید که در دوران جاهلیت، مردم در ماه های حج تنها به قصد حج خالص مُحرم شده و تا روز عید قربان ـ که قربانی و حلق یا تقصیر صورت می گرفت ـ در حالت احرام باقی می ماندند. نیز برای انجام مناسک عمره در ماه های دیگر، به خصوص ماه رجب، عازم زیارت خانه خدا می شدند و به عنوان یک رسم
1 . صحیح مسلم، ج2، ص899 و نیز بنگرید به روایات متعدد در همین کتاب از شماره 173 ـ 165 ; سنن ابن ماجه، ج2، ص991
2 . سنن ترمذی، ج3، ص185
---------------------------------------------------
صفحه 28
---------------------------------------------------
معتقد بودند که وقتی زخم پشت مرکب سواری حج بهبود یافت و بر آن کرک رویید و ماه صفر فرا رسید، انجام عمره جایز می گردد.(1) اما این گونه انجام مناسک عمره در عمل از دو ناحیه مشکلاتی برای زائران خانه خدا بهوجود می آورد که عبارت اند از:
1 . تعدد سفرهای زیارتی به مکه; به این معنی که طالبان حج و عمره، برای انجام این عبادات، سفرهای متعددی داشته باشند; از جمله در ماه های حج، به قصد «حج» و در ماه های دیگر به خصوص ماه رجب، به قصد «عمره»، بار سفر به سوی مکه ببندند و طبعاً این کار چه از جهت صرف هزینه و چه از جهت دوری و ناامنی راه ها، برای بسیاری از زائران مشقّاتی دربرداشت. توسعه تدریجی سرزمین های اسلامی و زیاد شدن روزبه روز تعداد مسلمانان، به حجم مشکلات اضافه می کرد و در نتیجه ممکن بود به تعطیل شدن عمره بینجامد، حال آن که از برخی روایات به دست می آید انجام حج و عمره هر دو مدّ نظر خدای تبارک و تعالی بوده و در نتیجه بر مسلمانان واجب شده است.(2)
2 . باقی ماندن ایام طولانی در حال احرام; می دانیم که پس از حضور حج گزار در یکی از میقات ها و پوشیدن لباس احرام و گفتن لبیک (بهویژه به قصد حجّ خالص) 24 چیز بر او حرام می گردد. از این زمان بر حاجی است که محرّمات احرام را رعایت کند تا روز عید قربان، که پس از قربانی و حلق یا تقصیر جواز خروج از احرام پیدا کند. یقیناً حفظ وضعیت احرام در ایامی طولانی، مشکلات فراوانی برای حج گزار بهوجود می آورد که تحمّل آن دشوار و چه بسا در شرایطی موجب فساد حج یا توأم با کفارات سنگین می گردد. اما با تشریع عمره تمتع و خروج از لباس احرام تا روز ترویه، این مشکلات به کمترین حد خود می رسد وحاجی با آسایش بهتر آماده برگزاری مناسک حج می شود، ضمن آن که چنان که گذشت طی یک سفر از ثواب و فضیلت دو عبادت شرعی; یعنی «حج» و «عمره» بهره مند می گردد و این مهم ترین فلسفه تشریع «عمره تمتع» به شمار می رود.
امام رضا(علیه السلام) در همین خصوص می فرماید: «مردم به انجام عمره تمتّع مأمور شدند تا تخفیف و رخصتی از جانب پروردگارشان باشد و نیز مناسک مردم در زمان احرام آنان سالم مانده و با طولانی شدن زمان احرام، این مناسک باطل و فاسد نگردد و چون حج و عمره هر دو واجب هستند (با فاصله، هر دو را در یک سفر انجام دهند) مبادا که مناسک عمره ضایع و تعطیل شود و حج به تنهایی و جدا از عمره برگزار گردد...»(3)
1 . صحیح مسلم، ج2، ص910 ; همگام با پیامبر در حجة الوداع، ص107
2 . در حدیثی امام رضا(علیه السلام) می فرماید: «... وَ أَنْ یَکُونَ الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ وَاجِبَیْنِ جَمِیعاً فَلاَ تُعَطَّلَ الْعُمْرَةُ وَ تَبْطُلَ وَ لاَ یَکُونَ الْحَجُّ مُفْرَداً مِنَ الْعُمْرَةِ» ; نکـ : سنن النبی، ج8 ، ص59 به نقل از علل الشرایع و عیون اخبار الرضا.
3 . وسائل الشیعه، ج8 ، ص165 ; سنن النبی، ج6، ص59
---------------------------------------------------
صفحه 29
---------------------------------------------------
بررسی تطبیقی «حج برتر» در مذاهب اسلامی
با توجه به اختلافی که در خصوص حج تمتّع، در جوامع حدیثیِ اهل سنت وجود دارد، در باره برترین قسم حج، اختلافات زیادی در مذاهب اربعه بهوجود آمده است. برخی از این اختلافات، در خصوص «حج برتر» از اقسام سه گانه حج، به شرح زیر است:
الف) مذهب شافعی: در این مذهب، ترتیب افضلیت حج های سه گانه عبارت اند از: حج اِفراد، حج تمتّع و حج قِران.(1)
ب) مذهب مالکی: در این مذهب ترتیب افضلیت حج ها عبارت اند از: حج اِفراد، حج قِران و حج تمتّع.(2)
ج) مذهب حنبلی: در این مذهب، نظریات مختلفی وجود دارد، مطابق یک نظر منقول از شخص احمد بن حنبل، ترتیب افضلیت حج های سه گانه عبارت اند از: حج تمتع، حج اِفراد و حج قِران.(3)
د) مذهب حنفی: در این مذهب نیز ترتیب افضلیت حج های سه گانه، به این صورت است که: «حج قِران برتر از حج تمتّع و حج تمتع برتر از حج اِفراد است».(4)
این اختلافات درباره برترین نوع حج سبب گردید که برخی از مردم درباره نوع حج پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) و نیت آن بزرگوار در لحظه احرام، به تردید بیفتند(5) و پرسش هایی در این باره از امامان(علیهم السلام)بنمایند.
فضیل بن عیاض گوید: من از اختلافات مردم درباره نوع حج پرسیدم و این که درباره حج پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) برخی معتقدند: آن بزرگوار به نیت حج اِفراد لبیک گفت و برخی می گویند: آن به نیت عمره محرم گشت، برخی دیگر قائلند که آن حضرت به صورت قارن به راه افتاد و برخی دیگر بر این باورند بدون نیت خاص از میقات خارج گردید. اما منتظر فرمان خدای ـ عزّوجل ـ به سر می برد.
امام صادق(علیه السلام) در پاسخ فرمود: البته خدای عزّ وجلّ آگاه بود که حج پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در سال دهم، آخرین حجی است که پیامبر(صلی الله علیه وآله) انجام می دهد و بعد از آن، حجی برای آن حضرت نیست، لذا در آن سؤال حج و عمره را برای رسول خود جمع ساخت تا توأمان بودن حج و عمره، به عنوان سنتی برای امت او باقی بماند. به همین سبب چون پیامبر کعبه را طواف کرد و به
1 . الفقه علی المذاهب الأربعة، ص688 ; حجة الوداع، الکاندهلوی، ص36 ; سنن ترمذی، ج3، ص183
2 . الفقه علی المذاهب الأربعه، ص690 ; حَجّة الوداع، ص37
3 . الفقه علی المذاهب الأربعه، ص692 ; حجة الوداع، ص37
4 . الفقه علی المذاهب الأربعه، ص693
5 . حجة الوداع وجزء عمرات النبی، ص36 ; و نیز بنگرید به کتاب حجة الوداع، ابن حزم، صص496 ـ 394 با عنوان: الإختلاف فی کیفیة اهلال رسول الله(صلی الله علیه وآله) بحج مفرد أم بعمرة مفردة.
---------------------------------------------------
صفحه 30
---------------------------------------------------
سعی صفا و مروه پرداخت، جبرئیل به او فرمان داد که به مردم بگوید کارهای خود را عمره قرار دهند، به جز کسانی که قربانی به همراه آورده اند که آنان در قید قربانی خواهند بود و طبق گفتار خداوند که می فرماید: } ...حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ...{(1) خروج از احرام برای آن ها روا نیست. به این ترتیب بود که عمره و حج برای پیامبر(صلی الله علیه وآله) جمع گردید. البته پیامبر(صلی الله علیه وآله) مطابق با همان نیت و سنتی از میقات به سوی مکه روان گشت که در میان اعراب اولیه جاری بود و مردم در آن دوران چیزی جز انجام حج (در ماه های حج) نمی شناختند. پیامبر(صلی الله علیه وآله) در این خصوص به انتظار اوامر الهی بود، اما در عین حال می فرمود: مردم بر همان سنن پیشین خود هستند، مگر آن چه را که اسلام تغییر دهد و از آن جا که برای مردم انجام عمره در ماه های حج متداول نبود، آن گاه که پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: مناسک خود را عمره قرار دهید، این فرمان برای اصحاب آن حضرت سنگین و گران جلوه کرد; زیرا آنان سابقه ای از انجام مناسک عمره در ماه های حج نداشتند.»(2)
اما به عنوان پایان بخش مقاله حاضر، گفتنی است که در مذهب شیعه افضلیت حج تمتع به طور قاطع مورد نظر امامان(علیهم السلام) بوده که جهت دهنده فقه امامیه نیز شده است. امامان مذهب; به خصوص صادقین(علیهما السلام) این موضوع را دست آورد قرآن کریم و سنت نبوی دانسته و هماره بر آن، به عنوان «برترین نوع حج» تأکید می کرده اند، لذا هم شیعیان را ـ در جو حاکمیت اهل سنت ـ بدان فرمان داده اند و هم خود بدون هیچ تقیه و پروایی به انجام آن مبادرت می کردند.
احادیث زیر ـ به عنوان شمار محدودی از روایاتی که در این خصوص وارد شده ـ موضع قاطع امامان(علیهم السلام) را درباره برترین نوع حج نشان می دهد:
1 . ابو ایوب ابراهیم بن عیسی گوید: از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم کدام یک از اقسام حج بر انواع دیگر آن برتری دارد؟ فرمود: حج تمتّع دارای فضیلت بیشتری است. چگونه امکان دارد حجی با ارجح و برتر از حج تمتّع باشد، با آن که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) آرزو می کرد و می گفت: اگر آن چه تاکنون انجام داده ام، انجام نداده بودم، امروز حج خود را به همان صورتی انجام می دادم که دیگران انجام می دهند.(3)
2 . حفص بن البختری و حسن بن عبدالملک، از زراره، و او از امام صادق(علیه السلام)روایت می کنند که فرمود: به خدا سوگند حج تمتع بهتر و برتر است. کتاب و سنت گواه است که حج تمتع والاتر است.(4)
1 . بقره : 196
2 . بحارالأنوار، ج90، ص96 به نقل از علل الشرایع ; حج الأنبیاء والأئمّة(علیهم السلام)، ص128
3 . تهذیب الأحکام، ج5 ، ص35 ; من لا یحضره الفقیه، ج2، ص204 ; الکافی، ج4، ص291
4 . من لا یحضره الفقیه، ج2، ص204 ; تهذیب الأحکام، ج5 ، ص35 ; الکافی، ج4، ص292
---------------------------------------------------
صفحه 31
---------------------------------------------------
3 . صفوان جمال گوید: به ابوعبدالله صادق(علیه السلام) گفتم: برخی از مردم می گویند: با خود قربانی ببرم تا حج من مانند حج پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) باشد. برخی می گویند حج تمتّع به جا بیاور، شما چه می فرمایید؟ ابوعبدالله فرمود: اگر من هزار سال بیایم و هر سال عازم حج باشم، جز با حج تمتّع به خانه خدا نزدیک نمی شوم.(1)
4 . عطیّه گوید: به ابوجعفر باقر(علیه السلام)گفتم: فدایت شوم، برای یک سال هم که باشد، حج خالص به جا بیاورم؟ ابوجعفر گفت: اگر من هزار سال در جهان بیایم و به حج بیایم حج تمتع به جا می آورم. تو نیز حج خود را از تمتّع خالص مکن.(2)
5 . محمدبن فضل هاشمی گوید: من با برادرانم به حضور ابوعبدالله صادق(علیه السلام)رسیدیم و گفتیم: ما عازم حج شده ایم و بعضاً برای نوبت اول به حج می رویم. بفرمایید با چه نیتی عازم شویم؟ امام صادق(علیه السلام) فرمود: «بر شما باد به حج تمتّع، سپس فرمود: ما خاندان رسول، درباره حج و عمره تمتّع از هیچ قدرتی واهمه نداریم. همچنین درباره تحریم مسکرات و مسح کشیدن بر پشت پاها.»(3)
6 . معاویة بن عمار گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود: ما غیر از حجّ تمتّع، حجّ دیگری را برای خداوند نمی شناسیم (انجام نمی دهیم) و چون در قیامت خدای خود را ملاقات کنیم، خواهیم گفت: پروردگارا! ما به کتاب تو و سنت پیامبرت عمل کردیم و این مردم گویند: خداوندا! ما به رأی و نظر خود عمل کردیم. آن گاه خداوند ما و آن ها را در هرجا که مشیت او اقتضا نماید، قرار دهد.(4)
