نکته ها(۲)

(6)

شیخ انصاری (رحمه الله) در مبحث غنای مکاسب، مطالبی از کفایة الاحکام محقق سبزواری (م 1090) نقل کرده است. برخی از مطالبی که شیخ از کفایه نقل کرده است، در چاپ سنگی کفایه نیست و این موضوع سبب شگفتی و تحیرحاشیه نویسان مکاسب و محققان آن شده است. مثلا مرحوم آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی (رحمه الله) در تعلیقه اش بر مکاسب گوید:

... هذا، و لکن ما رایت ما حکاه (قدس سره) عن الکفایة فی بابی الغناء فی المکاسب و فی کتاب القضاء والشهادات، بل لم یذکر روایة علی بن جعفر (علیهما السلام) فی شیء من البابین... و لعله (قدس سره) وجده فی مقام آخر من الکفایة، فلابد من التتبع.(1)

همچنین امام خمینی با اشاره به سخن میرزای شیرازی(رحمهم الله) گوید:

و عن الکفایة انه... و ان قال بعض المدققین: «ما رایت ذلک فی الکفایة فی بابی الغناء فی المکاسب و فی کتاب القضاء والشهادات.(2)

مرحوم شهیدی (قدس سره) نیز گفته است:

ینبغی نقل عبارة کفایة الاحکام بین الفاظها کی تری ان المصنف کیف غیر فی النقل، فحصل من جهته ماتراه من الاغلاق و الاضطراب حتی لاتغتر بعظم شان الناقل، بل تراجع الی الکتاب المنقول منه، کما اوصی بذلک کاشف اللثام فی وصایاه، و لعمری انه اجاد فیما افاد. ... لیس فی الکفایة من الاستدلال به اثر.(3)

نیز مصححان هردو چاپ جدید مکاسب (چاپ دفترانتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، و چاپ کنگره شیخ انصاری) در این جا دچار اشتباه شده اند.(4)

در این جا حق آن است که نسخه چاپی کفایة الاحکام (چاپ سنگی) افتادگی دارد و این بزرگواران با اعتماد به این چاپ چنین فرموده اند، و مطالب منقول از کفایه در مکاسب، درنسخ مصحح کفایه از جمله نسخه خطی شماره 7244 کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشی (رحمه الله) که نسخه ای نفیس و مقابله شده با نسخه اصل به سال 1176 می باشد آموجود است. ما برای رفع این اشتباه سایر و دایر، تمام سخنان محقق سبزواری در باره غنا را براساس نسخه مذکور تصحیح، و در میراث فقهی (ج 1) غنا، موسیقی (ص 1633 - 1645) درج کردیم.

(7)

حدیث ذیل در وسایل الشیعه چاپ مرحوم ربانی و نیزچاپ مؤسسه آل البیت) از تفسیر عیاشی به همین شکل نقل شده است:

کان ابلیس اول من تغنی، و اول من ناح، لما اکل آدم من الشجرة تغنی، فلما هبطت حواء الی الارض ناح لذکره ما فی الجنة.(5)

رخی از بزرگان هم بر اثر اعتماد به نقل وسایل و عدم مراجعه به منبع اصلی، آن را به همین صورت در آثار فقهی خود نقل کرده اند.(6) در حالی که چندغلط در این نقل رخ داده و براساس منبع اصلی یعنی تفسیرعیاشی و دیگر منابعی که از آن نقل کرده اند از جمله بحارالانوار صورت صحیح آن چنین است:

کان ابلیس اول من تغنی، و اول من ناح، و اول من حدا: لمااکل آدم من الشجرة تغنی، فلما هبط حدا، فلما استتر [ظ: استقر] علی الارض ناح یذکره [خ ل: فاذکره] ما فی الجنة.(7)

ملاحظه می شود که چگونه فعل «حدا»، در وسایل تبدیل به «حواء» شده، و «هبط» به ناچار تبدیل به «هبطت». علاوه برسقط و اشتباه دیگری که در نقل وسایل رخ داده است متاسفانه در چاپ جدید و مصحح وسایل هم این حدیث باماخذ آن مقابله نشده و این اشتباه فاحش در پانوشت یادنشده، با این که در بحار حداقل پنج بار و ماخذ اصلی به شکل صحیح نقل شده است.

از این موضوع چند نکته قابل استفاده است:

الف) هرگز نباید به منابع غیر دست اول اعتماد کرد و ازمراجعه به منبع اصلی، روی برتافت.

ب) در تحقیق متون، صرف نقل نشانی و آدرس مطلب منقول، کافی نیست، بلکه وظیفه محقق کتاب است که اختلافات مغیر معنی را در پانوشت یاد کند.

ج) چنان که گذشت حدیث مذکور در پنج جای بحار به شکل صحیح نقل شده است و چنان که برخی بزرگان ازجمله آیت الله شبیری زنجانی (دامت برکاته) گفته اند این نشان می دهد که نسخ منابع مورد استفاده علامه مجلسی(رحمه الله) از نسخ مورد اعتماد صاحب وسایل، صحیح تربوده اند، و حدیث مزبور در نسخه دستنویس صاحب وسایل نیز ظاهرا به همین صورتی است که نقل شد، زیرا چاپ جدید وسایل با نسخه اصلی نیز مقابله شده است.

(8)

در کافی شریف (8) و به نقل از آن در سایر منابع ازجمله وافی(9) و وسایل(10) حدیث ذیل به همین شکل نقل شده است:

... عن عبدالاعلی، قال: سالت ابا عبدالله علیه السلام عن الغناء،و قلت: انهم یزعمون ان رسول الله (صلی الله علیه و آله)رخص فی ان یقال: «جئناکم، جئناکم، حیونا، حیونا، نحیکم» فقال: «کذبوا، ان الله عزوجل یقول: وما خلقنا السماء و الارض وما بینهما لاعبین لو اردنا ان نتخذ لهوا لاتخذناه من لدنا ان کنا فاعلین بل نقذف بالحق علی الباطل فیدمغه فاذا هو زاهق ولکم الویل مما تصفون: انبیاء، آیه 18 -16» (11) ثم قال: «ویل لفلان مما یصف» رجل لم یحضر المجلس.

حضرت امام خمینی (قدس سره) ذیل این حدیث فرموده اند:

فی مرآة العقول: «جیئونا جیئونا نجیؤکم» و الظاهر صحة ما فی الوسائل و هی تدل علی حرمة الغناء بمثل تلک العبارة الغیر[کذا] اللهویة الغیر [کذا] الباطلة بل الشریفة علی نسخة «حیونا» و لو لم یکن محرما کان رخصه رسول الله (صلی الله علیه و آله» فلم ینکره ابو عبدالله (علیه السلام) ذلک الانکار مع التمسک بال آیة الدالة علی قذف الله الحق بالباطل لیدمغه، وتعقیبه بقوله: «ویل لفلان مما یصف»...(12)

ملاحظه می شود که اختلاف نسخه «حیونا» و «جیئونا» مورد توجه و در استنباط حکم دخیل است، و اساسا به نظرمی رسد راوی در نقل آنچه عامه به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نسبت می دهند، خطا یا نقل به معنی کرده است.براساس منابع متعدد اهل سنت، آنچه عامه به آن حضرت نسبت می دهند، عبارت دیگری است که عبارتی آهنگین وموزون و قابل اجرا به شکل غنایی است، نه کلامی منثورمانند: «حیونا» یا «جیئونا». از باب نمونه، ابن عبدربه (م 328)گوید:

احتجوا فی اباحة الغناء و استحانه بقول النبی (صلی الله علیه وآله و سلم) لعائشة: «اهدیتم الفتاة الی بعلها؟» قالت: نعم. قال:«فبعثتم معها من یغنی؟» قالت: لم نفعل. قال: «او ما علمت ان الانصار قوم یعجبهم القول، الابعثتم معها من یقول: اتیناکم اتیناکم فحیونا نحییکم ولولا الحبة السمراء لم نحلل بوادیکم(13)

به نظر می رسد آنچه حضرت صادق(ع) با آن شدت وحدت آن را رد کرده اند، این مضمون است، نه صرف گفتن: «حیونا» یا «جیئونا».

مضمون این سخن منابع عامه، در برخی کتب شیعه مانند جعفریات(14) و نوادر(15) راوندی و به نقل ازآن دو در بحارالانوار(16) و مستدرک الوسائل(17) نیز نقل شده است.

از این جا اهمیت سخن فقیه مؤسس و بلند پایه شیعه مرحوم آیت الله بروجردی (اعلی الله مقامه فی غرفات الجنان)روشن می شود که فرموده اند: برای فهم روایات و فقه شیعه مراجعه به روایات و فقه اهل سنت ضروری است و بدون اطلاع از فقه عامه استنباط درست میسور نیست و بسیاری ازاحادیث ائمه (علیهم السلام) ناظر به مذاهب و کلمات آنان است.(18)

(9)

محقق اردبیلی (قدس سره) در کتاب متاجر مجمع الفائدة راجع به غنا گوید:

... و لکن ما رایت روایة صحیحة صریحة فی التحریم، و لعل الشهرة تکفی مع الاخبار الکثیرة، بل الاجماع علی تحریم الغناء.(19)

برخی به این سخن تمسک کرده اند و عده ای از بزرگان به این سخن خرده گرفته اند و آیت الله خویی (قدس سره) گفته اند:

والعجب من المحقق الاردبیلی حیث قال فی محکی شرح الارشاد: «ما رایت روایة صحیحة صریحة فی التحریم» و هواعرف بمقاله.(20)

با اینکه این نظر نهایی محقق اردبیلی نیست بلکه در کتاب شهادات مجمع الفائده به دلالت صریح روایات صحیحه برتحریم تصریح کرده است:

اما الغناء فلا شک فی تحریم فعله و سماعه عندنا... و تدل علیه اخبار کثیرة مثل... و صحیحة ابی الصباح و حسنته... و غیر ذلک من الاخبار، فانها کثیرة....(21)