آنچه در پی می آید بخش دوّم گزارش سفر یمن حضرت حجة الاسلام و المسلمین دکتر سید محمد باقر حجتی است که از سر لطف در اختیار ما نهادند.بخش اول با عنوان سفرنامه یمن در همین شماره آمده است.
دو کتابخانه حاوی نسخه های نفیس در صنعا
المکتبة الشرقیة(مکتبة الأوقاف بالجامع الکبیر)
این کتابخانه در آغاز عبارت بود از ساختمانی کوچک مربوط به مسجد که یکی از افراد خاندان آل وزیر آن را بنیاد کرد و شماری از کتب را در آن برای استفاده و مطالعه مردم قرارداد.
امام یحیی در سال 1344 ساختمان شرقی کتابخانه را بنا کرد و کتابهای نفیسی را در آن گرد آورد، و کتابخانه فعلی در 1404 ق ساخته شد و کتابهای خطی بدانجا منتقل گردید.
این کتابخانه و اصولا آثار دانشمندان یمن از دیرباز مورد توجه بوده است.کایتانی، مستشرق ثروتمند معروف ایتالیایی، بسیاری از آثار زیدیه یمن را به ایتالیا برد و هم اکنون در مؤسسه تحقیقاتی لینچی در رم آثار فراوانی از زیدیه وجود دارد که اینجانب ضمن مسافرتی که به ایتالیا داشتم دو روز در مؤسسه لینچی به تفحص و تصفح نسخه های خطی آن پرداختم و برای شماری از نسخه های نفیس زیدیه سفارش میکرو فیلم دادم که-بحمد الله-با همت آقای انوشه، رایزن جمهوری اسلامی ایران در ایتالیا(در 1368 ش)این میکرو فیلمها تهیه و به ایران ارسال شد و هم اکنون در سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار دارد.البته در ایتالیا کتابخانه های دیگری را در خود رم و ونیز و فلورانس و ناپل دیدار کرده و به بررسی نسخه های خطی این کتابخانه ها پرداختم، لکن برای تهیه میکرو فیلم بودجه ای در اختیار نداشتم و در شرایطی سخت تحقیقاتی را درباره نسخه های خطی ایتالیا انجام دادم که قسمت عمده آنها عقیم ماند.
باری از سوی دار الکتب المصریة سه هیأت به کتابخانه الجامع الکبیر اعزام شدند که به ترتیب در سالهای 1953، 1955، 1964 م این اعزامها انجام گرفت و از اکثر نسخه های خطی این کتابخانه عکسبرداری کردند.همچنین انستیتوی کتابهای خطی تابع«جامعه عرب» تا کنون دو هیأت جهت اطلاع از کتابخانه و عکسبرداری از نسخه های خطی به یمن گسیل داشت که اولین هیأت در سال 1974 وارد یمن شده بود.از قرار مسموع آلمانیها و حجازیها با دستی باز از بسیاری نسخه های خطی این کتابخانه عکس تهیه کردند.و چون مراقبت کافی در صیانت نسخه ها در کتابخانه الجامع الکبیر معمول نمی گردد احتمال دستبرد نسخه ها، احتمالی عقلایی است و چه بسا کتابها که به یغما رفته باشد.به هر صورت این کتابخانه زیر نظر وزارت اوقاف اداره می شود و علاوه بر احتوای آن بر بیش از دو هزار مجلد نسخه های خطی که شماری از آنها اگر چه در یک مجلد است لکن هر یک مجموعه ای است شامل چند و با چندین کتاب و رساله که طی چهار مجلد فهرست آنها تحریر و چاپ و منتشر شده است.
نویسندگان مجلدات چهار گانه فهرست کتابخانه «الجامع الکبیر»عبارتند از:احمد عبد الرزاق رقیحی، امام فعلی مسجد«الجامع الکبیر»، عبد محمد حبشی که از او گزارشی داشتیم، علی وهاب آنسی.
البته تا کنون کتابها و نسخه های دیگری بر این کتابخانه افزوده شده است.
ضمن تفحصی که در فهرستهای مذکور به عمل آمد هیچ اثری از ابن عقده دیده نشد.دو بار این چهار مجلد فهرست را مرور کردم؛البته نسخه هایی از این فهرست گزین نمودم که در صورت اقتضا میکرو فیلم از آنها تهیه شود.
*المکتبة الغربیه
کتابخانه ای است دنباله همان«کتابخانه الجامع الکبیر»که در غرب مسجد قرار دارد و ظاهرا زیر نظر وزارت فرهنگ اداره می شود.به همت آقای فیروزنیا، سفیر محترم جمهوری اسلامی ایران در یمن، و سفارش آقای رقیحی به کتابخانه ای راه یافتم که هنوز فهرستی برای نسخه های خطی آن تدوین نشده است.این کتابخانه حاوی حدود چهار هزار مجلد نسخه های خطی است که با توجه به مجموعه ها، عناوین نسخه های خطی به ده هزار می رسد.و همان گونه که خازن کتابخانه اظهار می کرد اگر فهرست این نسخه ها چاپ شود به ده مجلد خواهد رسید.برای یافتن گمشده خود، یعنی رجال و یا آثار دیگر ابن عقده، ناگزیر به رؤیت نسخه های کتابخانه معروف به «المکتبة الغربیه»شدم.برای قسمتی از این کتابها فیشهایی دستنوشت با استفاده از صفحه عنوان نسخه ها تهیه شده بود که چندان قابل اعتماد نبود، حدود سه روز به طور تمام وقت از حدود هشت صبح تا یک بعد از ظهر بدون وقفه این نسخه ها را زیرورو می کردم.در مخزن کتابخانه اینجانب را تنها گذاشتند و حتی یکی از روزها تمام کلیدهای اتاقهایی که نسخه های خطی را برای فهرست کردن در آنها محفوظ نگاه می داشتند در اختیار بنده قرار دادند.روز نخست صرفا فیشهایی را که به صورت موضوعی تنظیم و در دفتری فراهم آمده به بررسی گرفتم تا شاید بتوانم اثری از آثار ابن عقده را در آنها بیابم.فیشهای تفسیر و حدیث و قرائت و علوم قرانی و کلام و عقائد، فقه و اصول فقه و چند موضوع دیگر را از نظر گذراندم و جز انتخاب پاره ای از نسخه ها برای تهیه میکرو فیلم میان آنها هیچ اثری از ابن عقده ندیدم.روز بعد اجازه خواستم نسخه هایی را رؤیت کنم که تا کنون فهرست نشده بود.این نسخه ها که در میان قفسه هایی که قفل شده بود قرار داشتند، به اینجانب اجازه دادند این قفسه ها را بگشایم.روز دوم به رؤیت نسخه ها آغاز کردم، نسخه هایی که به علت فرسودگی و موریانه خوردگی و پاره شدن، ته دوزی و شیرازه اوراق آنها غالبا از هم گسیخته شده و اکثر آنها را به وسیله لاشه های پارچه بسته بندی کرده بودند و چون می دانستم پر از گرد و خاک است عبا و قبا و عمامه را کنار گذاشتم و از قفسه اول به ترتیب به بازدید نسخه ها پرداختم.باید هر کتابی را که می دیدم نخست بندش را می گشودم، آنگاه خود کتاب را باز می کردم و دوباره با همان بند نیک می بستم و در این کار چون به تنهایی عمل می کردم توقفی در سرعت و پیشرفتم به بار می آورد.به محض باز کردن هر کتاب نخست از گرد و خاک آن استقبال می کردم و آنگاه می دیدم از این کتابها به علت خشک شدن و موریانه خوردگی ریزه هایی فرو می ریخت با دقتی توأم با سرعت این کار پیش می رفت تا اینکه در این روز کتابهای چهار قفسه را تا ساعت یک بعد از ظهر که موقع تعطیل کتابخانه بود رؤیت و بررسی کرده و نسخه های مورد نظر را برای تهیه میکرو فیلم یادداشت نمودم.
روز بعد، یعنی سه شنبه 6/5/71، با حرص و ولعی زیاد از اینکه بدین صورت مرا در کتابخانه آزاد گذاشتند با شتاب به سوی کتابخانه روی نهادم.این کتابخانه صرفا برای نویسندگان فهرست باز می شد و در ورودی آن همواره بسته بود.در این روز مثل روزهای دیگر در را کوبیدم، در به رویم باز شد و چون مدیر کتابخانه در آنجا نبود به اینجانب اجازه ورود به مخزن را ندادند و گفتند باید با نامه رسمی وارد مخزن شوید و با اینکه
گفتم تا کنون چند روز است که به این کتابخانه مراجعه می کنم و در مخزن آن به کار مشغولم و قبلا توسط آقای رقیحی در این باره توصیه شده، به حرف اینجانب وقعی ننهادند؛علیرغم سماجتم آن روز را که مانند روزهای دیگر تنها بودم، از دیدار نسخه ها محروم ماندم و حتی راه بازگشت به سفارت را در آن دیار غربت نمی دانستم و بالاخر با دشواری زیاد به محل سفارت بازگشتم و جریان را به سفیر گفتم و ایشان نیز پس از گذشت یک روز موفق شد از کتابخانه اجازه ورودم را دریافت کند.البته در این میان دو روز فرصتم از دست رفت و روز پنجشنبه 8/5/71، یعنی آخرین روز اقامت ما در یمن به سوی کتابخانه ره سپردم و بر آن درآمدم کارم را با قفسه پنجم آغاز کردم و بررسی و رؤیت نسخه ها را ادامه دادم و چون آخرین روز اقامت در یمن را پشت سر می گذاشتیم با شتاب- و نه سرعت-بلکه عجولانه کتابهای سه قفسه دیگر را رؤیت کردم که پس از دو ساعت و نیم تقریبا مستخدم نگهبان کتابخانه به سراغم آمد و گفت هیچکس در محوطه کتابخانه حضور ندارد و چون روز پنجشنبه است همگی رفتند و من تنها در اینجا ماندم و با اینکه هنوز ساعت یازده صبح فرا نرسیده بود اعلام کرد کتابخانه تعطیل است.گوشم بدهکار حرفهای او بود.او همین طور ایستاده و منتظر خروجم بود و من نیز سرگرم رؤیت و بررسی نسخه، سرانجام سماجت او بر سماجتم پیروز آمد و ناگزیر با نگاه حسرت کتابخانه را ترک گفتم.
-آنچه از گذر و نظر بر این دو کتابخانه عائد این بنده شد این است که علی العجاله:
-از کتابها و نسخه هایی که اینجانب گزین کرده است؛ میکرو فیلم و یا تصویری تهیه شود؛به این شرط که آقایان مدیر شانه چی و حسینی اشکوری زودتر از ما به این کار مبادرت نورزند که در این صورت نیازی به این کار نیست.
-نظر بنده این است از تمام و یا نمونه هایی از اوراق مصاحف کهنی که تا سده پنجم تحریر شده اند-برای مطالعه و بررسی تطوّر و قرآات مختلف قرآن-عکس و میکرو فیلم فراهم شود؛زیرا این دو کتابخانه از لحاظ احتوا بر مصاحف نفیس و کهن جزو معدود کتابخانه های غنی دنیا است و شمار این مصاحف که به خطوط مختلف نگارش شده اند در این کتابخانه از حد و اندازه متعارف بیرون است، و اینجانب که بسیاری از کتابخانه های کشورهای مختلف را دیده ام تا کنون نظیری برای این دو کتابخانه از لحاظ تعدّد مصاحف کهن و نفیس نمی شناسم.
جناب آقای ناصری مسؤول امور فرهنگی سفارت به ما گفتند:قبل از شما آقای سید احمد حسینی اشکوری حدود یک ماه در یمن به فحص و بررسی نسخه های خطی کتابخانه های عمومی و شخصی یمن سرگرم بود و حتی سفارشهایی برای تهیه تصاویر نسخه های خطی کتابخانه های مختلف داد که تا کنون چند بسته از سفارشهای نامبرده به ایران ارسال شد.او نیز از یافتن رجال ابن عقده و یا سایر آثار او اظهار نومیدی می کرد و می گفت:من مطمئنم که رجال ابن عقده در یمن وجود ندارد.
-آقایان کاظم مدیر شانه چی، استاد دانشکده الهیات مشهد، و شاکری، رئیس کتابخانه آستان قدس رضوی، چند روز سرگرم گزین کردن نسخه هایی برای تهیه میکرو فیلم از کتابخانه«الجامع الکبیر»بوده اند و لیستی را فراهم آوردند تا بعدها از آنها میکرو فیلم تهیه شود.البته شاید به علت نبودن تجهیزات کافی نتوانستند از نسخه ها عکس بردارند.ظاهرا تهیه این لیست با تأمل و مطالعه کافی صورت نگرفت؛زیرا بسیاری از نسخه های آن در خور آن نیست که میکرو فیلم از آنها تهیه شود.
*نسخه های گزین شده برای تهیه عکس و تصویر از دو کتابخانه:
1-در مکتبة الأوقاف بالجامع الکبیر:
*اسماء الرواة عن الإمام الأعظم الشهید زید بن علی. ابو طالب محمد بن علی(م 445 ه.ق)
-مجموعه شماره 64، برگ 99-105.
*مشیخه الشیخ شمس الدین ابراهیم بن اسحق بن محمود بن بلکونة البروجردی:رشید الدین أبی بکر محمد بن الإمام المنذری، نسخه ای است کهن
-مجموعه شماره 77، برگ 236-244
*قربة الطامع فی قراءة نافع:حسام الدین محسن حسین
الیاسی
نسخ 1144
مجموعه شماره 118، مرگ 152-159.فهرست 1/67
*امالی احمد بن عیسی(المعروف بکتاب العلوم)-بدیع الأنوار فی محاسن الآثار:ابو عبد الله احمد بن عیسی بن زید بن علی(م 247 ه)شماره 286 و پنج نسخه دیگر-فهرست 1/28-29
*الأنوار المنتقی من کلام النبی المختار و الناصر علی حل مسائل الأزهار:امام احمد بن یحیی المرتضی
شماره 1230 و مجموعه شماره 117، برگ 1-94 فهرست 1/297-298
*التمییز بالآلات الظنیة و الأخبار الآحادیه: یحیی بن الحسین(م 109 ه.ق)
نسخ سده 11 ه.ق.شماره 1283.-فهرست 1/323.
*تلخیص المغنی لاهل الأثر فیما لا اصل له فی الأخبار من الخبر:عبد الله بن محمد بن اسماعیل الامیر(م 1182 ه.ق) نسخ 1299 ه.ق.مجموعه شماره 1530، برگ 185-193. فهرست 1/320.
*تیسیر المطالب فی امالی ابی طالب:یحیی بن الحسین بن هارون الهارونی(م 424 ه.ق).شماره 288 و چند شماره دیگر فهرست 1/326-329
*جواب العلامة احمد بن صالح...حول الأحادیث الواردة فی أهل البیت(ع).مجموعه شماره 83، برگ 103-112. فهرست 1/342.
*الجواب الکاشف للغمة عن وجه حدیث افتراق الأمة: احمد بن علی مطیر(م 1068 ه.ق).نسخ خوش 1066 ه.ق. مجموعه شماره 677، برگ 199-139، فهرست 1/343
*الحثّ علی الضبط و الحراسة للحدیث و علم اللغة: یحیی بن الحسین(م 1099 ه.ق)
مجموعه شماره 43، برگ 53-59 فهرست 1/345
*حدیث عبد الله بن سلام.نسخ خوش و زیبا.مجموعه شماره 2475، برگ 56-95، فهرست 1/345
*حل الأشکال الوارد علی حدیث افتراق الأمة المحمدیة: محمد بن حسن بن قاسم(م 1079).نسخ خوش 1071 ه.ق. مجموعه شماره 700، برگ 55-70، و مجموعه شماره 1525 برگ 115-130 و مجموعه شماره 1519، برگ 111-124 فهرست 1/351
*درج الجرح و التعدیل و تقریرها هو الصحیح من الأقاویل:یحیی بن الحسین(م 1099 ه.ق)
نسخ مؤلف در سده 11 ه.ق
مجموعه شماره 46، برگ 65-89، فهرست 1/353
*درر الصوارم و القواصم شرح مسند علی بن موسی الکاظم:احمد بن احمد بن محمد سیاغی (م 1400 ه.ق)
نسخ مؤلف در 1356 ه.ق
شماره 555، 142 برگ، فهرست 1/354، و 5
*الدرر الملتقط فی تبیین المغلط:سن محمد صاغانی (م 950 ه.ق)
نسخ 821 ه.ق.
مجموعه شماره 485، برگ 253-257.فهرست 1/355.
*الرسوخ فی الناسخ و المنسوخ:ابو الفرج عبد الرحمن بن علی جوزی(م 597 ه.ق).
نسخ 807 ه.ق.
مجموعه شماره 63، برگ 89-93.فهرست 1/357
*رفع الباس عن حدیث النفس و الهم و الوسواس: محمد بن علی شوکانی(م 1250 ه.ق)
نسخ مؤلف در 1228 ه.ق.
مجموعه شماره 86، برگ 146-153.فهرست 1/358
*سفینة الآل لطلابها الموضحة لقوله:«أنا مدینة العلم و علی بابها...نسخ خوش 1080 ه.ق.مجموعه شماره 47، برگ 111-128، فهرست 1/365
*سلسلة الإبریز و الإکسیر العزیز:صالح بن صدیق نمازی (م 974 ه.ق).نسخ زیبا در 1043.مجموعه شماره 44، برگ 288-290، فهرست 1/366 و مجموعه شماره 19، برگ 102-103 فهرست 1/366.
*شمس الأخبار المنتقی من النبی المختار:علی بن حمید بن احمد بن ولید قرسی
نسخ 668 ه.ق و...
شماره های 414، 415، 416
*صوارم الیقین فی قطع شکوک القاضی احمد بن سعد الدین:یحیی بن حسین بن قاسم(م 999 ه.ق)
دو شماره:نسخ 1171 و نسخ مؤلف مجموعه های شماره 499 و 108، برگ 47-74 و برگ 58-97 فهرست 1/402، 403
*الضوء المنیر علی الجامع الصغیر:یحیی بن حسین بن قاسم(م 1099 ه.ق).نسخ مؤلف، شماره 510، 133 برگ، فهرست 1/403.
*ابانة المناهج فی نصیحة الخوارج:جعفر بن احمد بن سلام(م 573 ه.ق).نسخ 633 ه.ق.مجموعه شماره 299، برگ 196-209، فهرست 1/515.
*ارشاد الجهول فی عقیدة الآل فی أصحاب الرسول: اسماعیل بن حسین جغمان(م 1256 ه.ق).نسخ حدود 1332 ه.ق.مجموعه شماره 119، برگ 1-13، فهرست 2/522.
*ارشاد الغبی الی مذهب اهل البیت فی صحب النبی: شوکانی؟
مجموعه شماره 90، برگ 55-62، فهرست 2/523؟
*اظهار الخبی فی الردّ علی ارشاد الغبی:فتوای جماعتی در علماء؟
مجموعه شماره 90، 35 برگ فهرست 2/532
*انوار الیقین فی امامة امیر المؤمنین حسن بن محمد بن احمد بن یحیی الامام المنصور-)م 670 ه.ق
شماره های 530، 531، 532، فهرست 2/541، 542
*بیان الامام المجملة فی وجوب طاعة أولی الأمر و فرض المسألة:مرتضی بن مفضل(م 732 ه.ق).نسخ 717 ه.ق. شماره 768، 55 برگ، فهرست 2/559، 560.
*تحفة الأحباب فی معرفة سید اولی الالباب امیر المؤمنین علی(ع).نسخ 1338 ه.ق.مجموعه شماره 532، برگ 279-280.فهرست 2/562.
*ترجیح اسالیب القرآن علی اسالیب الیونان: محمد بن ابراهیم وزیر(م 840 ه.ق).مجموعه شماره 718 و مجموعه 720، فهرست 2/569.
*تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبین:محسن بن کرامه حشمی(م 494 ه.ق).شماره 775، برگ 1-73، فهرست 2/576، 577.
*تنزیه ذهب اللآل فی تشیید مذهب آلال: عبد الله بن علی بن محمد(م 829 ه.ق).نسخ مؤلف:در 815 ه.ق.مجموعه شماره 772، برگ 96-114.فهرست 2/577.
*الثعبان النفاث بهلاک اهل المسائل الثلاث: حمید بن احمد محلی(م 652 ه.ق).نسخ مؤلف.مجموعه شماره 755-برگ 74-176.فهرست 2/580
*جواب امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علی مسائل الشاک فی القرآن العظیم:عبد الله بن احمد شرفی.مجموعه شماره 2375، برگ 1/34، فهرست 2/588، 589.
*رسالة حول مذهب ابن عبد الوهاب: محمد بن اسماعیل امیر(م 1183 ه.ق).نسخ 1175 ه.ق. مجموعه شماره 1، برگ 29-37-فهرست 2/624.
*رسالة فی اثبات امامة امیر المؤمنین علی و امامة الحسن و الحسین:زید بن علی
نسخ 1156.مجموعه شماره 19، برگ 213-216. فهرست 2/626.
*عجالة الجواب فی الردّ علی شیعة معاویة الکلاب: صلاح بن حسین اخفش(م 1142 ه.ق).نسخ حدود 1244. مجموعه شماره 58، مرگ 128-139 فهرست 2/674.
*عقد اللالی فی الرد علی ابی حامد الغزالی:الامام المؤید بالله بن حمزه(م 749 ه.ق).نسخه کهنه.مجموعه شماره 106، برگ 68-88 فهرست 2/682.
*مجادلة الإمام جعفر بن محمد الصادق(علیه السلام) للرافضی:خضر بن نصر بن عفان اردبیلی(م 428 ه.ق).نسخ 751 ه.ق.مجموعه شماره 463 برگ 249-251، فهرست 2/726.
*مسائل الخلاف فی الاصول:ابو رشید سعید بن محمد نیشابوری؟نسخ سده 6 ه.ق.شماره 696، 297 برگ فهرست 2/745، 746
*البدور المضیئه الهادیة الی مذهب العترة النبویة فی الرد علی ترهات السنیة:احمد بن صلاح خطیب(م 1169 ه.ق). نسخ 1295 ه.ق.مجموعه شماره 2365، برگ 69-107 فهرست 2/947.
*الجامع الکافی(جامع آل محمد):محمد بن علی حسنی.نسخ 1080 ه.ق.شماره 1087، 359 برگ، فهرست 2/1018 و 1218 و 1088 و 1089 و 1090.
*تلخیص المرام فی معرفة الاحکام:علاّمه حلی(نسخه
کهنه).نسخ 726 ه.ق.شماره 1350، 126 برگ، فهرست 2/1003.
*شمس المشرقین و المغربین فی دلیل الجمع بین الصلاتین:یحیی بن عبد الله وزیر(م 1250 ه.ق).نسخ 1288 ه.ق.مجموعه شماره 661، برگ 101-113، فهرست 3/1097.مجموعه شماره 2068، برگ 76-76، فهرست 3/1097.
*اللمع فی اهل البیت(علیهم السلام)(زیدیه): علی بن حسین یحیی بن ناصر(656)
چند نسخه:فهرست الجامع الکبیر 3/1155-1159.
*اللمع علی اللمع:علی بن یحیی بن حسن و شلی (م 777 ه.ق).نسخه کهنه.شماره 1012، 126 برگ فهرست 3/1160
*رساله در فضائل به فارسی:غریب می نماید.مجموعه شماره 2086، برگ.فهرست 3/1338.
*سفینة العلوم و ضیاء الحلوم:یحیی بن علی بن احمد بن یحیی حکیمی.نسخ مؤلف.شماره 2377، 153 برگ، فهرست 3/1349.
*الکشف و البیان فی الردّ علی المبتدعة من متصوفة الزمان:محمد بن یحیی بهران(م 957 ه.ق).نسخ 991 ه.ق.مجموعه شماره 65، برگ 63-94، فهرست 3/1371.
*الکبریت الاحمر فی الصلوة و السلام علی من أنزل علیه «انا اعطیناک الکوثر»:؟مجموعه شماره 2391، برگ 12-35. فهرست 3/1376.
*تراجم آل الوزیر:هادی بن ابراهیم وزیر(م 822 ه.ق). نسخ سده 8 یا 9 ه.ق.شماره 2217، 101 برگ، فهرست 4/1749.
*شرح کلیات القانون:قطب الدین شیرازی(نسخه کهنه) (م 710 ه.ق).نسخ 705 ه.ق.شماره 2251، 283 برگ- فهرست 4/1929.
اینها نسخه هایی بود که از روی فهرست(4 مجلد)قبل از سفر به یمن در تهران گزین شد تا از آنها میکرو فیلم تهیه شود
در المکتبة الغربیه:
چند روز تمام وقت در«المکتبة الغربیة»به سر بردم و با رؤیت نسخه هایی که تا کنون فهرست مدوّنی برای آنها فراهم نیامده، نسخه هایی که از این پس به عرض می رسد برای عکس انتخاب شده اند
*الدر النثیر فی قراءة ابن کثیر:محمد بن احمد عوفی. نسخ به خط مؤلف در 1018.شماره 2 مجموعه 354.
*فکاهة البصر و السمع فی معرفة القراءات السبع: محمد بن ابراهیم محمد شاوردی صنعانی(م 839 ه.ق). شماره 10.
*اعجاز القرآن و ما فیه من الاعداد و بیان الاحکام: محمد بن یحیی بن سراقه عامری(م 400 ه.ق).نسخ صفر 882.شماره 149.
*تفسیر القرآن بالقرآن:علی بن ابراهیم بن محمد بن اسماعیل امیر(م 1219 ه.ق).شماره 45، 243 برگ
*فتح الرحمن فی تفسیر القرآن بالقران: ابراهیم بن محمد بن اسماعیل امیر(م 1213 ه.ق).شماره 44.
*الناسخ و المنسوخ:عبد الله بن حسین بن قاسم(سده 4 ه.ق).مجموعه شماره 161.
*النکت فی اعجاز القرآن:علی بن عیسی رمانی. مجموعه شماره 225.
*مطلع البدور و مجمع البحور:احمد بن صالح بن محمد بن ابی الرجال(م 1094 ه.ق).در تراجم و رجال(مفصّل است)شماره های 2677 و 2672 تابع و 2617 و 2618 و 2620.
*نسمة السحر فی ذکر من تشیع و شعر:یوسف بن یحیی بن المؤید بالله(م 1121 ه.ق).شماره های 2634، 2632، 2633، 2644.
*نور العین فی ذکر مشهد الحسین(ع):عبد الفتاح بن ابی...احمد(الرسام الشافعی).شماره 2666، 44 برگ
*بهجة الجلساء فی تعریف الخمسة أهل الکساء (منظومة).مجموعه شماره 201، 28 برگ
*وصیة النبی لعلی بن ابی طالب:مجموعه شماره 65.
*بلوغ الأمل من أدلة الأذان علی خیر العمل: محمد بن احمد مشحم(م 1181 ه.ق).نوشته 1177 ه.ق. شماره 464، 37 برگ
*فتح الآل العلام فی حکم حذف الآل من الصلوة و السلام:عبد الخالق بن الزین الرجاحی(م 1152 ه.ق).
مجموعه شماره 104 صفحه 73-81.
*الکامل بمنتهی السؤول و الأمل فی تنقیح ادلّة حی علی خیر العمل:؟مجموعه شماره 38، برگ 9-13.
*نسخه هایی از المکتبة الغربیة که شماره راهنما ندارد:
*ناسخ الحدیث و منسوخه:محمد بن محمد کاشغری.
ناسخ الحدیث همراه با نسخه«عدة المنسوخ من الحدیث علی ما أخبر به الشیوخ:حسین بن عبد الرحمان ابدل.
*أغاثة اللهف فی تفسیر سورة الکهف:عمر بن یونس حنفی.
*البیان، در فقه و مجهول و نسخه ای است بسیار کهنه.
*أهل المغانی من کتاب الأغانی:احمد بن محمد حجری.
*تقیید المهمل و تمییز المشکل:ابی الحسین محمد بن احمد غسانی(م 498 ه.ق)نسخه ای است کهنه.
*مناقب عبد القادر الجیلانی:قطب الدین موسی بن محمد حنبلی(م 726 ه.ق)نسخه ای است کهنه.
*مختصر العین للخلیل:حکم بن عبد الرحمن الناصر لدین الله اموی(م 226 ه.ق).نسخ 1221 ه.ق.
*افتتاح التحصیل فی لغات التنزیل:به زبان فارسی در چند قطب.
*الأسرار فی تفسیر الاشجار:؟.
*شرح تهذیب المنطق:حسن بن احمد حلال (م 1084 ه.ق)، شرح شرح آن نیز ضمیمه نسخه است نسخ 1194 ه.ق.
*مصباح العلوم فی معرفة الحی القیوم:احمد بن حسن؟ نسخ 1064 ه.ق 106.
*البرکة فی السعی و الحرکة:محمد بن عبد الرحمن حبشی (م 782 ه.ق).نسخ 1106 ه.ق.
*دیوان المنصور بالله:عبد الله بن حمزه(م 214 ه.ق) نسخ 1250 ه.ق.، 157 برگ
*المواهب فی ذکر بعض مناقب ائمة المذاهب: عبد الرحمن بن عبد الکریم زیاد(م 975 ه.ق)نسخ 1123 ه.ق.
*دیوان ابن النبیه:علی بن نبیه(م 619 ه.ق).نسخ 1025 ه.ق.با دو رساله ضمیمه در ادب و تاریخ.
*لب اللباب و نزهة الأحباب:احمد بن محمد اشعری (م 550 ه.ق).
*الأسانید:یحیی بن عمر مقبول ابدل(م 1147 ه.ق). نوشته 1153 ه.ق
*الوسیلة(منظومه):احمد بن عبد الرحمن حبشی (م 769 ه.ق).
*اعلام الهدی و عقیدة ارباب التقی: عمر بن محمد بن عبد الله العمودیه السهروردی(م 632 ه.ق) نوشته 1124 ه.ق.با چند رساله دیگر.
*التصوف(کتاب فی-):عز الدین حسن الموید (م 900 ه.ق)نسخ 1259 ه.ق.
*قواعد عقائد اهل البیت و بیان ثبوت اما متهم و ترجیح مذهبهم:محمد بن احمد بن حسن دیلمی(م 711 ه.ق) نسخ 1054 ه.ق.
*التبیان فی عدد آی القرآن:ابو عمر و عثمان دائی (م 666 ه.ق).
*نسیم الریاض(شرح شفاء القاضی عیاض:خفاجی، نسخ خوش و مقابله شده.
*تنفیح تفسیر الکتاب المنیر المنزل علی البشیر النذیر: یحیی بن حسن محمد بن ابی النجم در دو مجلد.
*سر الصناعة فی الاعراب:ابن جنّی، نسخه کهنه.
*تحفة المحتسب فی صناعة الطب:نور الدین محمد بن محمد قوصوفی(م 931 ه.ق)نسخ 1287 ه.ق.
*جوهرة الناظرین شرح منازل السائرین: سلیمان بن عبد الله تلمسانی(م 690 ه.ق).
*نافع الخلق:عبد الفتاح، خواجه عبد الله تمکین، نسخه ای جدید است.
نسخه های یاد شده از میان نسخه های پنج قفسه«المکتبة الغریبة»رؤیت و برای تهیه میکرو فیلم انتخاب شده اند.مدت اقامت در یمن بسیار کوتاه بود.طی این مدت با سعی وافر به فعالیت سرگرم بودیم.اگر خداوند توفیقی عنایت فرماید-با شناختی که از اوضاع کتابخانه های یمن به هم رساندیم این امید وجود دارد که ان شاء الله با دستی پرتر تا این کاستیها در سفری دیگر جبران گردد.
پایان مقاله
