هیجانهای نوجوان از لحاظ محرکها و پاسخ ها از عوامل زیادی متأثر می شوند که مهمترین آنها عبارتند از:
1. تغییرات فیزیولوژیک (درونی و برونی)
هیجانهای نوجوان تحت تأثیر رشد و نمو عضوی درونی بویژه هورمونها (ترشحات غده های درونریز) قرار می گیرند و همین تغییرات بدنی سبب می شوند که صفات کودکانه فرد به خصایص بدنی نوجوانی تبدیل شوند. آزمایشی که درباره ی دو گروه دختر همسال و متفاوت از لحاظ بلوغ (گروه اول دختران بالغ و گروه دوم دختران نابالغ) انجام گرفت اهمیت عوامل فیزیولوژیک را در هیجانهای نوجوان و میزان تأثیر آنها در محرکها و پاسخ های هیجانی ثابت کرد.
هیجانهای نوجوان از تغییرات فیزیولوژیک خارجی نیز متأثر می شوند بدین معنا وضع اهری بدن نوجوان تغییر می یابد و این نیز او را به هیجانهای گوناگون دچار می کند.
2 . استعدادها و فعالیت های ذهنی
در دوران نوجوانی از سرعت رشد هوشی کاسته می شود و استعدادهای مختلف ذهنی از هم متمایز می شوند. ادراک فرد نسبت به دنیای محیط تغییر پیدا می کند و این نیز موجب تغییر پاسخ های هیجانی او می شود. همین تغییر، به نوجوان امکان می دهد که پاسخ های دیگران را غیر از آن بفهمد و برداشت کند که در کودکی می فهمید.
3. معاشرت جنسی
بین هفت و دوازده سالگی پسر و دختر از هم دور می شوند سپس در دوران نوجوانی به یکدیگر تمایل پیدا می کنند و این تمایل ابتدا برای هر دو جنس ناراحت کننده است زیرا تحولی است که با خواسته قبلی هر کدام مخالف می باشد. به همین سبب، نوجوان در آغاز برقراری ارتباط با ناهمجنس تا حدی رنج می برد. گاهی این انگیزه تازه، تفکر و فعالیت ذهنی نوجوان را به تعویق می اندازد و او نمی داند برای ارضای آن چگونه باید رفتار کند و یا چه نوع واکنشی از خود نشان دهد ناچار سکوت می کند و گاهی نیز نسبت به خویشتن عصبانی می شود که چرا چنین وضعی دارد که نه از آن راضی است و نه می تواند آن را ترک گوید. بتدریج در اثر رشد و تکامل، وضع متعادلی پیدا می کند و می تواند پاسخ های مناسب با اوضاع جنسی مختلف نشان بدهد. بدین ترتیب، دگرگونی میل جنسی در انگیزه ها و پاسخ های هیجانی و عاطفی نوجوان تأثیر می کند و رنگ تازه ای به آنها می دهد.
4. روابط خانوادگی
رشد هیجانی و عاطفی نوجوانان از چگونگی روابط موجود خانوادگی متأثر می شود. چنانکه هر مشاجره و نزاع میان پدر و مادرش در هیجانهای او اثر می گذارد و تکرار این مشاجرات در رشد فرد مضر واقع می شود و تعادل هیجانی و عاطفی او را مختل می کند. رفتارهای نامطلوب والدین که در رشد هیجانی و عاطفی نوجوانان آثار بدی می گذارند عبارتند از:
الف. زیاده روی پدر و مادر یا هر دو در تسلط و نفوذ بر تمام امور روزانه نوجوان.
ب. رفتار کردن با او مانند کودک خردسال که دائماً به راهنمایی نیازمند است.
پ. به تعویق انداختن امیال و خواهش های نوجوان.
ت. مجبور ساختن نوجوان به اطاعت و پذیرش کامل افکار و عقاید والدین در انتخاب شغل آینده اش.
ث. محرومیت شدید مالی که موجب سرافکندگی نوجوان میان دوستان و همسالانش می شود.
ج. اهمال در عادت دادن او به کنترل هیجانها و عواطفش در دوران کودکی.
گاهی نوجوان علیه محیط خانوادگی انقلاب می کند یا اینکه این میل را در ناخودآگاهش سرکوفته می کند و رفتارهای نامناسب و ناراحت کننده ای از خود نشان می دهد مانند اطاعت محض یا سرکشی و بی توجهی. روابط سالم خانوادگی، نوجوان را در رشد و نضج کامل هیجانی کمک می کنند و سبب می شوند که او از تعادل عاطفی و احساس آرامش خاطر بهره مند شود.
5 . ارزشها و معیارهای اجتماعی
تأثیر انگیزه های هیجانی برحسب اختلاف مراحل رشد، گوناگون می شود. همچنین واکنش های هیجانی برحسب سن فرد فرق می کنند. بدین معنا که امور و موضوعهایی که در دوره ی کودکی سبب خنده او می شدند در نوجوانی دیگر خنده او را تحریک نمی کنند. همچنین محرکهای دردآور دوران کودکی، در نوجوانی تأثیر ندارد و نوجوان به علت همین اختلاف رفتار و محرکها میان افراد خانواده و دوستانش احساس ناراحتی می کند و می ترسد از اینکه رفتارش خلاف خواست آنها باشد.
به این ترتیب، نوجوان خود را بین دو شیوه مختلف: شیوه کودکی و شیوه نوجوانی می بیند و از مشاهده اختلاف رفتار و محرکهایش ناراحت می شود و نمی داند که کدام پاسخ او با معیارهای اجتماعی متناسب است و ارزش مثبت دارد.
6 . احساسات دینی
فرد در دوران کودکی به آداب و رسوم مختلف دینی و مذهبی معتقد است ولی در مرحله نوجوانی از شدت این ایمان و اعتقاد کاسته می شود و نوجوان می کوشد شخصاً حقایق را از راه تفکر کشف کند و این نیز باعث پیدایش شک دینی در وی می شود که ممکن است به یک نوع تعارض منجر شود. گاهی نوجوان از اینکه در مورد مسائل دینی با خانواده اش بحث کند می ترسد بویژه اگر خانواده متعصب باشد. و چون نمی تواند این مسأله را برای خود حل کند و از طرف دیگر، هنوز شک او درباره ی مسائل دینی ادامه دارد ممکن است دچار احساس گناه شود و از اینکه نمی تواند مانند دوران کودکی براحتی آداب و رسوم دینی را بپذیرد و محترم بشمارد رنج می برد.
نوجوان می خواهد دین را با نیروی عقلی روشن و در حال تکامل خود بررسی کند و حقایق را دریابد و شخصاً آفرینش و جهان محیط بر خود را با مفاهیم دینی جدیدش تفسیر کند. نوجوان شک دینی خود را گام مهمی در فهم دقیق ایمانش به خدا، زندگی و مرگ، و عالم بعد از مرگ تصور می کند. خانواده و مدرسه باید به نوجوان امکان دهند که شخصاً در این مورد بیندیشد و بتدریج شک های خویش را از بین ببرد. البته راهنمایی دوستانه و منطقی والدین و معلمان در روشن نمودن حقایق دین و مذهب برای نوجوان بسیار سودمند خواهد بود. محرکهای هیجانی مربوط به امور دینی نوجوان از وضع و توجه دینی والدین و فلسفه زندگی خانوادگی متأثر می شوند و در پاسخهای هیجانی او نیز اثر می گذارند. از این رو، احساسات دینی در دوران نوجوانی عامل نیرومندی در تغییر محرکها و پاسخ های هیجانی نوجوان می باشد.
7 . نظارت و کنترل والدین
بیشتر والدین ها عقیده دارند که نوجوان بدون راهنمایی ایشان نمی تواند در سازگاریهای خود موفق شود از این رو، از او مراقبت می کنند و او را همچون دوران طفولیتش تحت راهنمایی قرار می دهند و در برابر خطرهای احتمالی از او حمایت می کنند. بعضی از والدین ها نیز فرزند نوجوان خود را کاملاً آزاد و به حال خود می گذارند تا شخصاً با شرایط و اوضاع متغیر مواجه شود و راههای سازگاری را کشف کند. ولی نباید فراموش کرد که نوجوان نه کودک خردسال است که به مراقبت و راهنمایی زیاد نیازمند باشد و نه آن چنان بزرگ شده است و تجربه دارد که از هرگونه راهنمایی بی نیاز باشد. بلکه از والدینش انتظار دارد که بزرگ شدن او را عملاً بپذیرد و به راهنمایی مستدل و منطقی او بپردازند تا راهنمایی والدین خود را بد تعبیر و تفسیر نکند.
8. ناکامی
از جمله خصایص دوره ی نوجوانی داشتن آرزوهای متعدد و متنوع است ولی نوجوان نمی تواند به همه آنها برسد و پیدایش موانعی او را ناکام می کند. مثلاً ممکن است نوجوان به علت فقر مالی نتواند از لحاظ پوشاک و تفریح همانند همسالان خویش رفتار کند و در نتیجه، ناکام می شود و این نیز او را هیجانی می کند.
9 . احساس بی کفایتی
گاهی نوجوان با اوضاع تازه ای برخورد می کند که آمادگی لازم برای سازگاری با آنها را ندارد و چون دوستانش را در این قبیل موارد موفق می بیند این تصور برای او پیدا می شود که شخص بی کفایتی است در نتیجه، مضطرب می شود و حقارت و بی کفایتی احساس می کند.
10. انتظارات اجتماعی
هر قدر فرد، رشد و تکامل می یابد و بزرگتر می شود انتظار و توقع جامعه از او افزایش پیدا می کند. روان شناسان و دانشمندان آموزش و پرورش به این نکته اشاره می کنند که بیشتر مشکلات و مسائل نوجوان از فلسفه تربیتی، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگ (culture) ما سرچشمه می گیرند و ما بزرگسالان همواره به نوجوانان خود می گوییم: شما باید چنین و چنان باشید، شما باید از چنین شخصیتی برخوردار شوید، شما می توانید در مدرسه رتبه اول را حائز شوید، و ... بدین ترتیب انتظار داریم که نوجوان فلسفه و طرز تفکر ما را عیناً بپذیرد و چون هنوز آمادگی لازم را ندارد و نمی تواند به شکل مطلوب ما درآید در نتیجه، هیجانی می شود. در صورتی که بهتر است امکانهایی برای نوجوان فراهم آوریم که ارزش شخصی خود را دریابد و به او کمک کنیم که سطح آرزوهایش را با استعدادهای خود متناسب سازد.
11. سازگاری با محیط های تازه
سازگاری با یک محیط تازه در هر سن، مشکل است و همیشه با یک نوع تشویش ضعیف یا شدید همراه می باشد. این سازگاری. مخصوصاً- برای نوجوان به دو دلیل بیشتر مشکل است: یکی اینکه از او انتظار هست که با چند محیط تازه متنوع در مدت کوتاه سازگاری کند؛ دیگر اینکه روشها و عادتهای سازگاری دوران کودکی را تغییر دهد و عادتهای تازه ای را در خود ایجاد کند و این نیز باعث هیجانی شدن نوجوان می شود.
12. عقب ماندگی درسی
بعضی از نوجوانان در دوره ی تحصیل دبستان بهتر می توانند درسهای خود را- بطور ماشینی- حفظ و از بر کنند ولی وقتی به دبیرستان می روند به فهمیدن و استدلال نیازمند می شوند و چون برای اینگونه فعالیت ذهنی تربیت و آماده نشده اند در نتیجه، عقب ماندگی درسی نشان می دهند و دچار اضطراب و تشویش خاطر می شوند به طوری که گاهی ممکن است مدرسه و حتی خانه را ترک گویند.
13. تعارض با خانواده و دوستان
بیشتر نوجوانان تصور می کنند که درست شناخته نشده اند و یا بی جهت مورد تهدید و سرزنش خانواده یا دوستانش قرار می گیرند و ساعت ها روی این مسأله فکر می کنند و خود را تنها می پندارند در نتیجه، هیجانی و مضطرب می شوند.
14. مسائل شغلی
نوجوان متوجه می شود که باید شغلی انتخاب کند تا شخصاً درآمدی داشته باشد ولی اینکه چه شغلی را باید انتخاب کند، آیا آنچه والدین می خواهند یا شغلی را که خود دوست می دارد، و در چه شغلی می تواند بیشتر موفق شود اینها مسائلی هستند که فکر نوجوان را به خود مشغول می کنند و چون نمی تواند به آسانی و سرعت آنها را حل کند دچار اضطراب می شود.
منبع مقاله :
شعاری نژاد، علی اکبر؛ (1385)، روان شناسی رشد، تهران: نشر اطلاعات، چاپ نوزدهم 1388 