مصوّبات و صورت جلسات شورای عالی اوقاف

از آذر 1345 تا بهمن 1357 / به کوشش محمدعلی خسروی معاون فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه. تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه 1382. 932 ص.

به شهادت اسناد و مدارک تاریخی سازمان اوقاف از کهن ترین تشکیلات اداری است که از دوره سامانیان (261 389 ه) تاکنون به کار مساجد، بقاع متبرکه، اراضی موقوفه، و موقوفات عام و خاص رسیدگی می کرده و همواره مسؤول نظم و نسق مادی موقوفات و رونق و رواج امور مساجد و بقاع بوده و بر صیانت از اصل موقوفات و رعایت نظر واقفان خیراندیش اهتمام ورزیده است.

از آغاز تأسیس تشکیلات اوقاف که با نام دیوان موقوفات از آن یاد می شود تا پس از انقلاب مشروطیت و استقرار حکومت مشروطه در سال 1285 ه . ش با تأسیس وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در سال 1289 ش امور موقوفات زیر نظر وزارت مزبور اداره می شد. در سال 1343 ش با تصویب قانون تفکیک اوقاف از وزارت فرهنگ، تشکیلات سازمان اوقاف مستقل و به نخست وزیری ملحق شد و در همین سال برای سازمان اوقاف، شورای عالی اوقاف نیز پیش بینی شد.

آیین نامه شورای عالی اوقاف در اوایل سال 1345 تصویب و در مورخ 9/9/1345 اولین جلسه آن در محل سازمان مرکزی اوقاف تشکیل شد. در این جلسه نظامنامه داخلی آن نیز به تصویب اعضای شورا رسید. اعضای شورا عبارت بودند از: رئیس سازمان اوقاف، معاون وزارت آموزش و پرورش، معاون وزارت تعاون و امور روستاها، مدیر کل ثبت اسناد و املاک، یک قاضی منتخب وزارت دادگستری، دو تن از مجتهدین، دو نفر از معتمدین و دو تن از اساتید حقوق دانشگاه تهران.

اعضای این شورا برای مدت دو سال انتخاب می شدند که تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل جمهوری اسلامی ایران، شش دوره آن از تاریخ 9/9/1345 تا 19/7/1357 تشکیل شد. پس از انقلاب هم فقط یک جلسه به عنوان نخستین جلسه از دوره هفتم در تاریخ 3/4/1358 تشکیل شد.

کلّیه تصمیمات و مصوبات شورای عالی اوقاف در طول بیش از دوازده سال (از 1345 تا 1358) در دفتری با عنوان «دفتر ثبت صورت جلسات» نوشته شده که در آرشیو سازمان اوقاف (بخش اسناد و شناسائی موقوفات) نگهداری می شود.

چاپ مجموعه مصوبات و صورت جلسات شورای عالی اوقاف تلاشی است ارجمند که با همت دانشمند سختکوش آقای محمدعلی خسروی معاون فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه در راستای نشر فرهنگ وقف و احیای متون و اسناد وقفی سامان یافته است. احیای این اثر تاریخی و ملی با وسواس علمی و رعایت اسلوب فنی بدون کمترین دخل و تصرف در اصل اسناد، کاری بزرگ و قابل تقدیر است که در یک جلد گرانسنگ آماده بهره برداری شده است. آقای خسروی به منظور استفاده هر چه بیشتر محققان، فهرستهای مختلفی برای آن تهیه نموده و در پایان بر این مجموعه افزوده است. از جمله: نام اشخاص، واقفان، متولیان، شخصیت های علمی و اداری و نامهای: شهرها، روستاها، ادارات، موقوفات، مساجد و حتی کلیساها و کنیسه هایی که نامی از آنها آمده، ذکر کرده است. و در پایان برای اینکه هویت حقوقی این اثر کاملاً حفظ شود نمونه هایی از دستخط صورت جلسات را عینا به صورت افست درج نموده است که حاوی نام و نمونه امضاهای اعضای شوراست.

همان گونه که در مقدمه کتاب آمده است: انتشار این مجموعه از جنبه های گوناگون حائز اهمیت است:

نخست: آنکه محققان می توانند به مستند بسیاری از موقوفاتی که در دهه های چهل و پنجاه فروخته شده و یا به اجاره های طویل المدت داده شده و یا تحولات حقوقی در آن صورت گرفته است دست یابند.

دوم: آنکه اطلاع رسانی بی واسطه از اعضاء روش و عملکرد شورای عالی اوقاف است که تاکنون برای بررسی آن منبعی در دست نبود.

سوم: آنکه منبعی غنی برای وقف پژوهی در دوره پهلوی دوم است چرا که حدود شش سال از ده سال «اصلاحات ارضی» (1344 1351) را دربر دارد.

و نیز می توان به نقش رئیس سازمان اوقاف، نصیر عصّار (1344 1350) و رئیس بعدی، منوچهر آزمون در سیاستگذاری این شورا پی برد چنان که نقش آیت اللّه شیخ ابوالحسن شعرانی به عنوان یکی از مجتهدین شورا که در موارد متعدد خلاف جریان شورا با فروش موقوفات مخالفت می کرده است قابل توجه است.

شورای عالی اوقاف پس از پیروزی انقلاب اسلامی با مصوبه شورای انقلاب به «شورای مرکزی اوقاف» تغییر نام یافت و مقرر گردید امور مربوطه، زیر نظر نمایندگان حضرت امام خمینی(ره) تمشیت شود. در حال حاضر کمیسیون موضوع مادّه 2 آیین نامه، متشکل از پنج تن از فقهای صاحب نظر است که با بررسی مدارک فروش موقوفات و مطابق احکام شرعی حکم خود را صادر می کنند.

در پایان این مجموعه گرانسنگ معاونت فرهنگی سازمان اوقاف، ضمن بیان انگیزه انتشار این اثر به نکاتی اشاره کرده، که برای محققان و دانش پژوهان مفید است:

1. انتشار این مجموعه تنها به عنوان نشر اسناد تاریخی جهت بهره برداری محققان، کارشناسان و علاقه مندان صورت می گیرد و به هیچ وجه به معنای تأیید کامل مصوّبات آن از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه نیست گرچه ممکن است بسیاری از آنها مورد قبول و عمل فعلی سازمان و ادارات اوقاف باشد.

2. به منظور حفظ اعتبار این مجموعه از هرگونه ویرایش و حذف و اضافه در عبارات آن خودداری شده است.

3. در پایان هر صورت جلسه اسامی اعضای شورا درج شده است ولی در اغلب موارد همه آنها آن را امضا نکرده اند. ما نیز اسامی موجود را ذکر کرده و افرادی را که امضا کرده اند با علامت(×) مشخص کرده ایم.

4. برخی از اعضا که نظر مخالف با بقیه داشته اند ضمن امضای صورت جلسه حاشیه ای بر آن زده اند که عینا نقل شده است.

آینه میراث ضمن عرض خسته نباشید به آقای خسروی در پدید آوردن این اثر ماندگار انتشار این مجموعه ارزشمند و پر محتوا را که نمونه بارزی از احیای متون علمی و دینی است به سازمان اوقاف و امورخیریه تبریک گفته و تهیه آن را برای کسانی که به حفظ تاریخ و مستندات تاریخی علاقه مندند توصیه می کنیم.

امیدواریم این کار سترگ الگویی باشد برای سازمانها، نهادها و مراکزی که در دل خود انبوهی از اسناد تاریخی را ثبت کرده اند تا با روز آمد کردن آن کتابخانه ها را غنی و دانش پژوهان را بی نیاز کنند.