چکیده
محی الدین ابوالفتح یحیی بن محمّد، مشهور به حکیم مغربی (در گذشته 682 ه . ق) از منجّمان و مهندسان اهل قرطبه، و از همکاران خواجه نصیرالدین طوسی در رصدخانه مراغه بوده است. آثار متعددی از وی در نجوم و ریاضیات باقی مانده، که از آن جمله زیجی است با نام (ادوار الانوار مدی الدهور و الاکوار) که بر پایه مختّصات جغرافیایی شهر مراغه، تألیف شده و ادامه سنت زیج نویسی اسلامی است که توسط مکتب نجومی مراغه به وجود آمده. این کتاب شامل پنج مقاله است و هر مقاله خود به ابواب، و برخی از ابواب به چند فصل تقسیم گردیده. عنوان مقاله ها عبارتند از: 1. فی معرفة التواریخ 2. فی معرفة استخراج مواضع کواکب السبعه من فلک البروج و مایتعلق بها 3. فی ذکر الاعمال المتعلقة باللیل و النهار 4. فی ذکر امور یتعلق بالموالید و سنی العالم 5. فی التفهیمات للاصول و المقدمات... افزون بر این پنج مقاله، بقیه حجم کتاب، مختّص جداول آن است. مفصل ترین بحث در میان بخش های مختلف کتاب به جز جداول مختلف، بخش های مربوط به محاسبه زمان و مقدار خورشید گرفتگی از مقاله دوم کتاب است. از ادوار الانوار چهار نسخه در دست است: نسخه ای در کتابخانه آستان قدس رضوی، نسخه ای در چستربیتی (ایرلند)، نسخه ای در کتابخانه ظاهریه (دمشق)، و نسخه چهارم در دارالکتب المصریه (مصر).
محی الدین ابوالفتح یحیی بن محمد بن ابی الشکر مغربی اندلسی، معروف به حکیم مغربی، ستاره شناس و مهندس اهل قرطبه، یکی از ستاره شناسان همکار خواجه نصیرالدین طوسی در رصدخانه مراغه بوده وآثار متعددی را در موضوعات ستاره شناسی ستاره بینی و ریاضیات از خود به جای گذاشته است. یک دسته از مهمترین آثار نجومی محی الدین زیج های تألیفی اوست که ادامه دستاوردهای نجومی مکتب مراغه به شمار می آیند. در این مقاله پس ازمروری مختصر بر زندگی محی الدین به معرفی زیج ادوار الانوار، یکی از سه زیج باقی مانده از او (که مدت ها بر اساس نسخه موجود آن در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نسخه منحصر شمرده می شد) می پردازیم.
الف: زندگی محی الدین1
از تاریخ تولد او آگاهی نداریم تنها این را می دانیم که در قرطبه به دنیا آمد و در همان شهر نخستین آموزش های خود را فرا گرفت. پس از آن به دمشق رفت و به خدمت ملک ناصر یوسف ایوبی (آخرین فرمانروای ایوبی منطقه سوریه، فوت در 658) درآمد. چگونگی پیوستن محی الدین به خواجه نصیرالدین طوسی و شروع به کار او در رصدخانه مراغه ارتباط مستقیمی با پایان کار این ملک ناصر دارد. که البته به روایت های گوناگون نقل شده است. به نوشته ابن فوطی (مورخ، ادیب و کاتب اهل بغداد والبته کتابدار رصدخانه مراغه، فوت در 723، ج 4، ص 339) محی الدین مغربی پس از پایان کار ملک ناصر به دست هلاکو در 658 از لشکر ملک ناصر گریخت و به خدمت خواجه نصیرالدین طوسی درآمد. ابن فوطی تنها کسی است که محی الدین را اهل تونس دانسته است. اما به نوشته ابن عبری (سراسقف، دانشمند و مورخ برجسته اهل ارمنستان، فوت در 685 ، ص 280 281) که جریان پیوستن محی الدین به خواجه نصیرالدین طوسی را به نقل از خود او و در دیدارش با محی الدین در مراغه به رشته تحریر درآورده، در جریان به قتل رسیدن اطرافیان ملک ناصر به دست سربازان هلاکو، محی الدین فریاد برآورد که من مردی منجّمم و به دانش آسمان و حرکات کواکب آگاه؛ و این جان او را نجات داد. سربازان هلاکو او را به نزد هلاکو بردند و او پس از دانستن احوال محی الدین وی را به مراغه و نزد خواجه نصیرالدین طوسی فرستاد.
قتل ملک ناصر در زمانی اتفاق افتاد که هلاکو در سوریه و درجنگ با ممالیک به مشکلات عدیده دچار شده بود و از شکست خرد کننده مغول در عین جالوت نیز تنها چند ماه گذشته بود. در هر صورت، محی الدین به مراغه رفت و در آنجا به همکاری با خواجه نصیرالدین طوسی پرداخت. در کنار محی الدین دانشمندان متعددی از سرزمین های گوناگون را در رصدخانه مراغه می شناسیم. مجمعی بین المللی که به سرپرستی خواجه نصیرالدین طوسی به کار می پرداختند. افرادی چون مویدالدین عُرضی دمشقی و البته ستاره شناسی از چین.2
به نظر می رسد در فاصله ای بین گشوده شدن بغداد به دست هلاکو(در 656 ه . ق) تا تألیف اثری از او که موضوع این مقاله است یعنی ادوار الانوار که آن را بر اساس مختصات جغرافیایی شهر مراغه تالیف کرده است محی الدین سفری به دمشق کرده باشد.3
به نوشته ابن فوطی (ص 432) محی الدین در سال 682 ه . ق در مراغه درگذشت. از او آثار متعددی باقی مانده است. قربانی (ص 460 462) شش عنوان از آثار ریاضی و دو عنوان از آثار نجومی او را برشمرده است که با اضافه کردن کتاب های تسطیح اسطرلاب و الشکل القطاع تعداد آنها به 8 عنوان می رسد. به این تعداد باید سه زیج محی الدین شامل تاج الازیاج، عمدة الحساب و غنیة الطالب و ادوار الانوار مدی الدهور و الاکوار؛ و دیگر آثار نجومی او از جمله اثر بسیار مهم و با ارزشش خلاصة المجسطی را نیز افزود. درهمکرد این آثار تعداد آنها را بیست عنوان می رساند.4
ب: معرفی ادوار الانوار
عنوان کامل این اثر ادوار الانوار مدی الدهور و الاکوار و یکی از دو زیج اوست که بر اساس مختصات جغرافیایی شهر مراغه تالیف شده اند. از میان سه زیج تألیفی محی الدین همین ادوار الانوار و نیز عمدة الحساب و غنیة الطالب5 بر اساس مختصات جغرافیایی مراغه تالیف شده اند. دیگر زیج محی الدین تاج الازیاج بر اساس مختصات جغرافیایی دمشق تألیف شده است (دورسه، ص 195).6 به سختی می توان بین این سه زیج از نظر اهمیّت ترتیبی قائل شد. حداکثر آنکه ادوار الانوار و عمدة الحساب از نظر حجم بسیار شبیه هم می باشند (اگر چه تبویب آنها بسیار با هم متفاوت است) و تنها تاج الازیاج از حجم و موضوعیت گسترده تری نسبت به دو کتاب دیگر برخوردار است. ادوار الانوار اثری تازه یاب در منابع تاریخ نجوم اسلامی نیست. تقریبا یک قرن پیش از این دانشمند ایتالیایی نالینو در ضمن شرح های مفصل و عالمانه ای که بر زیج صابی بتانی نوشت از این کتاب یاد کرد و حتی مقایسه ای نیز بین تاج الازیاج و ادوار الانوار انجام داد (نالینو، ج 2، ص 14). و کندی در اثر جالب و پرارزش خود، پژوهشی در زیج های دوره اسلامی از هر دوی این زیج ها یاد کرده است. در این میان معلوم نیست به چه دلیل کندی (ص 34) این امکان را نیز بررسی کرده است که ادوار الانوار ممکن است تألیف یکی از پسران محی الدین و نه تألیف خود او بوده باشد. در حالی که این امکان کاملاً از درجه اعتبار ساقط است.
ادوار الانوار در 5 مقاله که هر کدام به باب هایی، و بعضی از باب ها نیز به فصل هایی تقسیم شده اند تشکیل شده است. عنوان مقالات، تعداد باب های هر مقاله و حجمی که هر مقاله در نسخه استفاده شده در تألیف این مقاله به خود اختصاص داده است به شرح زیر می باشد:
مقاله اوّل فی معرفة التواریخ، در 13 باب (برگ 3 ر 17 ر).
مقاله دوم فی معرفة استخراج مواضع کواکب السبعه من فلک البروج و مایتعلق بها. در 17 باب (گ 18 پ 29 ر).
مقاله سوم فی ذکر الاعمال المتعلقه بالیل و النهار. در 20 باب (گ 30 پ 39 ر).
مقاله چهارم فی ذکر امور یتعلق بالموالید و سنی العالم. در 6 باب (گ 39 پ 49پ).
مقاله پنجم فی التفهیمات للاصول والمقدمات و جعلتها خاتمة الکتاب و تذکرة لاولی الباب. تنها در یک باب (گ 50 ر 55 پ).
بقیه حجم کتاب نیز به جدول های آن (گ 56 ر 124 پ) اختصاص دارد.
مفصل ترین بحث در میان بخش های مختلف کتاب به جز جدول های مختلف و متعدد کتاب، بخش های مربوط به محاسبه زمان و مقدار خورشید گرفتگی یعنی باب 17 از مقاله دوم کتاب می باشد. این باب در 19 فصل تألیف شده است.
نسخه ادوار الانوار متعلق به کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی که تاکنون تنها نسخه موجود از این کتاب در ایران به شمار می رود دفتری در 124 برگ می باشد.7 در دو جا از کتاب، تاریخ هایی مربوط به زمان نگارش آن وجود دارد. یکی در پایان مقاله پنجم، یعنی پیش از شروع جدول های کتاب (در انتهای گ 55 پ) که چنین نوشته شده است: «و اذا قد اتینا علی ما اردناه من مسایل کتابنا هذا فنختمه بحمداللّه تعالی و هو فی ذی القعده سنه 674». و دیگری در انتهای آخرین جدول دفتر (در انتهای گ 124 پ) که چنین نوشته شده است: «تم فی اواخر شهراللّه الاصم رجب سنه 675». به نظر می رسد نتیجه ای که از ذکر این تاریخ های دوگانه می توان گرفت آن است که کتاب در مراحل مختلف تکمیل شده است. بر این اساس تهیّه جدول های کتاب تقریبا 8 ماه به طول کشیده است و از این رو می توان به این نتیجه رسید که ما با نسخه «اصلی» زیج ادوار الانوار روبرو هستیم؛ نسخه ای که در آن، نویسنده ابتدا به تألیف بخش های توضیحی کتاب پرداخته و سپس جدول های کتاب را به مرور به آن افزوده است. از دیگر سو این سؤال نیز می تواند مطرح شود که آیا این نسخه می تواند به خط مؤلف باشد؟ بر اساس آنچه در خطبه کتاب آمده این نسخه نمی تواند به خط مؤلف باشد، بعید به نظر می رسد محی الدین از خود با عناوین امام الفاضل الکامل، ملک الحکماء و المهندسین و... یاد کرده باشد (گ 1 ر، برای آگاهی از خطبه آغازین کتاب نیز نک: گلچین معانی، ص 19). در عین حال، چه زمان ذکر شده برای اتمام کتاب (رجب 675) و چه ضمایری که در سطور همین خطابه برای محی الدین استفاده شده، نشان دهنده تألیف کتاب در زمان زندگی محی الدین است. و نیز نشان می دهد او در این زمان در مراغه حضور داشته است. چرا که در همین بخش آغازین کتاب ذکر شده است که زیج بر اساس مختصات جغرافیایی مراغه تألیف شده است.
عنوان کامل مؤلف در ابتدای کتاب به صورت زیر است:... یحیی بن محمد بن ابی الشکر المغربی الاندلسی... او همچنین در ابتدای کتاب نوشته است که این زیج را بعد از تألیف دیگر اثرش، منازل الاجرام العلویه تالیف نموده است؛ اثری که تاکنون اطلاعی از آن به دست نیامده است. تا پیش از این، این گمان وجود داشت که از ادوار الانوار تنها همین یک نسخه، یعنی نسخه خطی شماره 5330 کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی باقی مانده است (از جمله در قربانی، ص 462) اما امروزه می دانیم که علاوه بر نسخه مذکور، نسخه کاملی از آن در 144 برگ و به خط نسخ، که توسط شخصی به نام رکن نسفی کتابت شده به شماره 3665 در کتابخانه چستربیتی در کشور ایرلند وجود دارد. (برای آگاهی ازمشخصات این نسخه خطی نک: آربری، ج 3، ص 68) که آن هم در سده هفتم هجری تحریر شده است. علاوه بر این، دو نسخه ناقص از این کتاب را هم می شناسیم، یکی شامل بخشی از اوایل کتاب در 11 برگ، تحریر سده دهم هجری که در مصر نگهداری می شود (کینگ، جلد 2 بخش 1، ص 110) و دیگر، باب ششم از مقاله چهارم کتاب در دفتری در 7 برگ که در کتابخانه ظاهریه دمشق نگهداری می شود (ابراهیم خوری، ص 138). بر اساس نوشته مرحوم گلچین معانی (ص 19) نسخه آستان قدس رضوی جزء کتاب های وقفی نادرشاه افشار در سال 1145 می باشد. این کتاب براساس همین یادداشت مرحوم گلچین، یازده بار مورد بازبینی قرار گرفته یا به اصطلاح آن روز «وارد عرض» شده است. کهن ترین یادداشت در مورد عرض این نسخه مربوط به سال 1105 هجری است که اینچنین می باشد: «زیج محی الدین مغربی در قطع بزرگ کاغذ دولت آبادی... مقوای رو کاغذ ابری به تاریخ 5 شهر جمادی الاول سنه 1105 داخل عرض شد». در زیر این نوشته نقش مهری وجود دارد که ممکن است مهر شاه سلطان حسین صفوی باشد.
یک برگ از زیج ادوار الانوار، نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
تصویر روی جلد زیج ادوار الانوار نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
زیج ادوار الانوار ادامه همان سنت زیج نویسی اسلامی است که توسط مکتب نجومی مراغه به وجود آمد.8 اگر چه از نظر شهرت و شمول استفاده هیچ گاه به پایه سلف خود زیج ایلخانی نرسید. زیج ادوار الانوار همانند زیج ایلخانی نشانه درهمکرد دانسته های نجوم مغول با دانش نجوم ایرانیان است که پس از یورش مغول به ایران، وارد این سرزمین شد. و بیش از همه نشانه آن در رواج گاهشماری دوازده حیوانی که یک گاهشماری مغولی می باشد پیداست. باب سیزدهم از مقاله اول این زیج (گ 11 پ 13 پ) کاملا اختصاص به معرفی این گاهشماری، طول مدت ماه های سال در آن و توضیح درباره دوره های مختلف و پیچیده سال شماری در آن دارد. از باب مقایسه، این بخش از ادوار الانوار از آنچه در همین زمینه در زیج ایلخانی آمده به مراتب مفصل تر است. این تفصیل را تنها می توان با آنچه غیاث الدین جمشید کاشانی (ریاضی دان و ستاره شناس مشهور ایرانی، فوت تقریبا در 832) در زیج مشهور خود، زیج خاقانی در تکمیل زیج ایلخانی (گ 8 21) آورده مقایسه نمود.
یکی از آگاهی هایی که در این کتاب وارد شده و نمونه آن را در کتاب دیگری نمی یابیم، آن چیزی است که محی الدین آن را در لابلای جدولی که برای تطبیق چند نمونه گاهشماری مهم طراحی نموده، وارد کرده است. در این جدول که مبادی چند گاهشماری مهم نسبت به یکدیگر در آن وارد شده (گ 56 پ) او زمان بین التاریخین (تعداد روزهای سپری شده از نخستین روز یک گاهشماری، نسبت به یک مبداء دیگر) را در گاهشماری های بختنصری، سلوکی، دیوکلتیانی، هجری قمری، یزدگردی و بیلبس (برای آگاهی درباره این مبادی نک: عبداللهی، ص 84 89) ذکر کرده است. در این جدول او از نوعی گاهشماری با عنوان هلاکو یاد کرده و بین التاریخینی در این زمینه را نسبت به گاهشمای های مختلفی که برشمردیم به دست داده است. با محاسبه و تبدیل این ارقام به تاریخ اوّل محرم سال 655 هجری می رسیم که محی الدین آنرا به عنوان مبداء گاهشماری هلاکو قرار داده است. این روز احتمالاً زمانی حوالی فوت منکوقاآن و آغاز سلطنت رسمی هلاکو در ایران می باشد. بر همین اساس می توان این گمان را نیز بررسی نمود که این گاهشماری با مبداء مذکور، نوعی گاهشماری قمری بوده است.
جدول های دیگری نیز در کتاب وجود دارد. از جمله جدولی جالب درباره چگونگی محاسبه طلوع منازل ماه در یک سال شمسی (گ 62 ر) و جدول هایی درباره مختصات جغرافیایی شهرها (گ 61 ر 61 پ). این علاوه بر جدول های متعددی است که در بخش دوم کتاب و در موضوعات مختلف طرح شده اند. این جدول ها عبارتند از:
جدول های مربوط به گاهشماری (گ 56 پ 60 پ).
جدول مواضع ستارگان در سال 640 یزدگردی (669 هجری؛ گ 62 پ).
جدول حرکت وسطی مربوط به خورشید (گ 64 ر).
جدول های مثلثاتی، شامل جیب، سهم، ظل، ظل معکوس و ظل مبسوط (گ 64 پ 69 پ).
جدول های میل اوّل و دوم (گ 70 ر).
جدول بیشترین ارتفاع خورشید مربوط به عرض جغرافیایی مراغه (گ 70 پ).
جدول مطالع بروج مربوط به عرض های جغرافیایی دمشق وبغداد (گ 71 پ 74 پ).
جدول های حرکت های میانگین ماه و سیارات (گ 77 ر 82 پ).
جدول های تعدیل سیارات (گ 86 ر 89 ر).
جدول های مربوط به حرکت ماه و ماه گرفتگی (گ 92 ر 94 ر).
جدول های مطالع بروج از عرض یک تا 60 درجه (گ 102 ر 124 پ).
پی نوشتها
1. درباره زندگی محی الدین مغربی منابع بسیاری به ویژه به زبان های اروپایی وجود دارد. در حال حاضر جدیدترین پژوهش در این زمینه مقاله دورسه درباره تاج الازیاج است که در یادداشت شماره یک آن (ص 193) مهمترین منابع درباره زندگی محی الدین بررسی شده اند. در زبان فارسی تا آنجا که نویسنده این سطور بررسی نموده علاوه بر گزارش مختصری از زندگی محی الدین در کتاب قربانی (ص 460 462) و گزارشی درباره او در کتاب مدرس رضوی (ص 233 237)، مقاله ای نیز در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل «ابن ابی الشکر» (ج 2، ص 665) وجود دارد که در نوع خود خواندنی است.
2. درباره دانشمندان همکار خواجه نصیرالدین طوسی در رصدخانه مراغه و موقعیت علمی هر کدام از آنها جمله نک: صلیبا، 84 100.
3. محی الدین زیج تاج الازیاج را در حدود سال 657 658 ه و در دمشق تألیف کرده است (دورسه، ص 195).
4. نوشته ها و مراجع متعددی درباره فهرست آثار محی الدین وجود دارد. از جمله قربانی، ص 460 462 که فهرستی از آثار ریاضی او را فراهم آورده است و نیز مقاله پیش گفته در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، در حال حاضر بهترین و روزآمدترین منبع درباره آثار او، که 20 عنوان از نوشته های موجود محی الدین را فهرست کرده است، نوشته روزنفلد و احسان اوغلو (226 227) می باشد.
5. تنها گزارش و البته مختصر، درباره عمدة الحساب، گزارش کینگ (جلد 2، بخش 1، ص 109 110) است که به بهانه معرفی نسخه ای خطی از این کتاب در مصر، فهرستی از عناوین بعضی باب های آن را ارائه داده است.
6. دورسه (صص 193 212) گزارش جالب و مفصلی از مطالب طرح شده در تاج الازیاج ارائه داده است که در نوع خود مقاله بسیار عمیق و آموزنده ای به حساب می آید.
7. گلچین معانی (ص 19) گزارش نسخه شناسانه کاملی از این نسخه خطی ارائه داده است. تنها چیزی که اکنون به این گزارش می توان افزود آن است که در زمانی پس از تهیّه یادداشت های مربوط به این کتاب توسط گلچین معانی، جلد این کتاب تعویض شده است. در حال حاضر این نسخه خطی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی دارای جلدی روغنی و زیبائی است که صورت فلکی جاثی را برابر تصویر طرح شده به توسط عبدالرحمان صوفی رازی در کتاب صورالکواکب نشان می دهد. این جلد را مرحوم استاد آلفته، از صحافان مشهور مشهد پدیدآورده است.
8. درباره مکتب نجومی مراغه منابع متعددی وجود دارد، از جمله صلیبا، ص 61 101، صلیبا وکندی، ص 103.
منابع
غریغوریوس ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، چاپ آنطون صالحانی، بیروت، 1890، چاپ افست همانجا، 1985.
عبدالرزاق بن احمد ابن فوطی، تلخیص مجمع الاداب فی معجم الالقاب، چاپ مصطفی جواد، دمشق، 1382 1387.
ابراهیم خوری، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه، علم الهیئه و ملحقاته، دمشق، 1969.
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمد کاظم موسوی بجنوردی، ذیل مدخل «ابن ابی الشکر».
ژرژ صلیبا، مکتب نجومی مراغه، ارزیابی تاریخی و دورنمایی برای پژوهش های آینده، ترجمه حسن طارمی راد، تحقیقات اسلامی، سال هشتم شماره 1 و 2، 1372 ش.
رضا عبداللهی، تاریخ در ایران، تهران، 1366 ش.
غیاث الدین جمشید کاشانی، زیج خاقانی در تکمیل زیج ایلخانی، نسخه خطی شماره 2192 کتابخانه سلیمانیه استانبول، نسخه عکسی موجود در کتابخانه بنیاد دائرة المعارف اسلامی.
ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران، 1365 ش.
ادوارد استوارت کندی، پژوهشی در زیج های دوره اسلامی، ترجمه محمد باقری، تهران، 1374 ش؛ دیوید کینگ، فهرس المخطوطات العلمیه المحفوظ بدار الکتب المصریه، قاهره. 1986.
احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، جلد هشتم، مشهد 1350 ش.
محمد تقی مدرس رضوی، احوال وآثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، 1370 ش.
محی الدین یحیی بن ابی الشکر مغربی، زیج ادوار الانوار، نسخه خطی شماره 5330 کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی؛
Arthur J.Arberry, a handlist of the Arabic Manuscripts of the Chester Beatty library, Dublin,1958.
Carlos Dorce,The Taj al-azyaj of Muhyi al-Din al-Mahgribi (d.1283). methods of computation, Suhayl,3,2002-2003.
C.A.Nallino, al-Battani sive Albatenii opus astronomicum, Rome, 1899.
Boris A. Rosenfeld - Ekmeledin Ihsanoglu, mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic Civilization and their works (7th - 19th c), Istanbul, 2003.
*. عضو هیأت علمی بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
به پیشگاه سرکار خانم
دکتر کتایون مزداپور