چکیده
گسترش مجموعه های اسلامی در کتابخانه های اروپای غربی و آمریکای شمالی عنوان کتابی است از استفن رومن، که با ترجمه فرشته ناصری در مشهد (بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی) به سال 1381 چاپ شده است. در این کتاب پس از بررسی جریانات مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... که موجب شکل گیری روابط جوامع اسلامی و غربی شده اند، علل و دلایل گسترش مجموعه های خطّی اسلامی در ده کشور اروپای غربی و آمریکای شمالی، مورد پژوهش و تحلیل قرار گرفته است. نویسنده در معرّفی مجموعه های خطّی اسلامی هر کشور، تعداد نسخ، نوع خط و زبان آنها را مشخّص کرده و نسخه های شاخص و ویژه هر مجموعه را (اعم از: قدمت، نفاست و...) معرّفی نموده است و در پایان هر فصل، منابع مورد استفاده خود را ارائه داده.
کتاب عمدتا با هدف روشن ساختن دلایل پیدایش نسخه های خطّی اسلامی در مجموعه های غربی تألیف شده است. استفن رومن مؤلف کتاب در سِمَت کتابدار منطقه ای در سودان جمهوری عربی یمن، مشاور کتابخانه های منطقه ای در عربستان سعودی، کشورهای خلیج فارس و سوریه و مجری طرح های اطلاع رسانی در دفاتر شورای فرهنگی بریتانیا در جاکارتا خدمت کرده است، وی چگونگی و چرایی گسترش مجموعه های اسلامی را در ده کشور اروپای غربی و آمریکای شمالی مورد بررسی قرار داده و جریانهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و علمی را که در شکل گیری و روابط میان جوامع غربی و اسلامی طی 1400 سال گذشته مؤثر بوده اند، شناسایی کرده است. او در این بررسی، منطقه جغرافیایی وسیعی را که از غرب افریقا تا جزایر شرقی اندونزی گسترده است مورد مطالعه قرا داده و مخطوطات آن مناطق را اعم از آنکه در قلمرو یک جامعه اسلامی نوشته شده یا نویسندگان آن ها مسلمان بوده اند، در شمار نسخ خطّی آورده است. نکته شایان توجّه آن است که در نسخ مورد بررسی، دامنه گسترده ای از موضوعات و مباحث از تفسیر و قرآن و حدیث گرفته تا متونی درباره تاریخ، ادبیات، جغرافیا، پزشکی، نجوم، ریاضی و فلسفه به زبان ها و خطوط مختلف ارائه شده و اگر چه زبان های عربی، فارسی و ترکی زبان های غالب جهان اسلام اند، امّا برخی از این نسخ به زبان های پشتو، اردو، جاوه ای، مالایایی، ماکاساری، سواحیلی و حتی به بسیاری از لهجه های این زبان ها نوشته شده است.
در این کتاب مجموعه های ده کشور غربی نسبتا به تفصیل بررسی و روشن شده که غربیان در جمع آوری این مجموعه ها روش واحدی را دنبال نکرده اند و از این رو مجموعه های مورد بررسی نشانگر رویکردهای مختلف کشورهای غربی به جهان اسلام است. اگر چه شکل گیری مجموعه های اسلامی بین سده های پانزدهم تا بیستم میلادی صورت گرفته است، تاریخ نسخ خطّی این مجموعه ها به نخستین سال های تاریخ مسلمانان بر می گردد.
رومن از میان کشورهای اروپای غربی هشت کشور را برگزیده که مجموعه های آنها از اهمیّت بین المللی برخوردار است و افزون بر آن، مجموعه های ایالات متحده و کانادا را که نسبت به کشورهای اروپا از قدمت کمتری برخوردار است مورد بررسی قرار داده است. وی در معرفی مجموعه های هر کشور تعداد نسخ، نوع خط و زبان آنها را برشمرده و نسخه های برجسته هر مجموعه را که به هر دلیل اعم از قدمت، نفاست، زیبایی و جز آن از دیگر نسخه ها متمایز است، معرّفی کرده و در پایان هر فصل منابع کتابشناسی را ارائه کرده است.
در تحلیل و بررسی سیر حرکتی نسخه های خطّی به کتابخانه های اروپای غربی و آمریکای شمالی مؤلف بر این باور است که سعی و تلاشی که از سوی غربیان برای خارج نمودن نسخه های خطّی صورت گرفته تنها به لحاظ جنبه های علمی و تحقیقی بوده و آنها به واسطه ضرورت های پژوهشی و نیازهای علمی جوامع خود، این چنین شتابان دست به کار شده اند. امّا با نگرش به همین اثر در خواهیم یافت که عوامل عمده ای در این حرکت نقش داشته اند که بسیار گذرا به آن می پردازیم:
1. نیاز دانشمندان و اهل فکر به آثارِ علمی، فلسفی و... مشرق زمین از عمده ترین دلایل این حرکت است. پیترو دلاواله (1652 1856) طیّ سفرهایی به ایران در نیمه نخست سده هفدهم در هنگام سلطنت شاه عبّاس صفوی طیّ نامه ای برای یکی از دوستانش چنین می نویسد:
به من نوشته بودید کتاب قانون ابن سینا و کتب دیگری را تهیّه کنم ولی با وجود همه کوشش هایم، تاکنون موفّقیتی در این راه نصیب من نشده، زیرا کتابهای علمی در این نواحی بسیار کم است و استفاده ای از آن نمی کنند و همین تعداد کم نیز در دست اشخاص علاقمندی است که با تمام وجود از آن نگه داری می کنند و نمی گذارند به دست کسی بیفتد. کتاب هایی که می شود اینجا پیدا کرد یا قصص و کلمات و اشعار و یا قوانین و تعالیم مذهبی است که مورد استفاده ما نیست و کتاب های مفید دیگر یا پیدا نمی شود و یا اگر پیدا شود نمی توان گفت چیست، زیرا اسم ندارد... با وجود این من سعی خود را خواهم کرد وامیدوارم به کمک ملاّ جلال ستاره شناس که یکی از مشاوران نزدیک شاه و بسیار مورد محبّت اوست کتاب های مورد نظر را تهیّه کنم2
از دیگر سوی حرکت اصلاحی مذهبی گروهی چون مسیحیان پروتستان سبب شد که دانش پژوهانی چون ویلیام بدول (1562 1632)، ادوارد پوکوک (1604 1691) و تنی چند از فرهیختگان مسیحی به آموختن زبان عربی تشویق شدند تا به بررسی متون قرآن بپردازند و احتمالاً حتّی با مسلمانان وارد گفتگو شوند و از این طریق با کاتولیک ها مخالفت کنند. همچنین شناخت تاریخ و ادبیات کشورهای شرق، برخی از اروپاییان را بر آن داشت که به جمع آوری امّهات نسخ خطّی اسلامی و شرقی اهتمام ورزند؛ چرا که آنان دریافته بودند در این متون آثار علمی و فکری فراوانی وجود دارد که بسیار با اهمیّت است.
الویس اشپرنگر (1813 1893) خاورشناس بزرگ اتریشی چنین می گوید:
آشنایی با ادبیات شرق، موجب می شود که دانشجو مرزهای محدود تعصّب اروپایی و ارتباط فکری با آن را در نوردد... آثار شرق از نظر فلسفی واجد بیشترین اهمیّت اند.3
2. عدم توجّه مردم مشرق زمین به اهمیّت و نگهداری نسخ خطّی در همین محدوده خاص زمانی سبب شد تا اروپاییان در انتقال این نسخه ها به اروپا با شتاب بیشتری عمل کنند. این امر را گفته کلادیوس ریچ (1786 1821) قوت می بخشد او طیّ سفری به اطراف موصل در سال 1820 م چنین می نویسد:
نسخ خطّی در شرق به سرعت در حال نابودی اند، و این وظیفه یک جهانگرد است که تا آنجا که می تواند آنها را از نابودی نجات بخشد.4
همچنین اشپرنگر جدا براین باور بود که در شرق دیگر قدر نسخه های خطّی را نمی شناسند و این وظیفه مردانی چون اوست که آنچه می توانند حفظ کنند. وی چنین نوشت:
ملل شرق دیگر قادر نیستند از گنجینه ادبی خود محافظت کنند. برای کتاب های قدیمی ارزشی قائل نیستند. و از این رو، نابودی این کتاب ها سرعت گرفته است. هر کس موقعیتی می یابد تا آنجا که می تواند کتاب های خوب به دست آورد.5
3. علاقه و میل مفرطی که در بین برخی صاحبان زر و زور اروپایی برای داشتن کتابخانه های بزرگ و منحصر به فرد وجود داشت آنان را به تهیّه نسخ خطّی شرقی ترغیب کرد. ایشان به جمع آوری نسخه های مصوّر، جلدهای زیبا و آثار هنری فراوانی مبادرت کردند. کاردینال مازارن (1602 1661) در سال 1643 در نامه ای به ژان دولاهی سفیر فرانسه در استانبول از او خواست که کتاب های نادر را برای او بیابد:
لطفا هر نسخه خطّی نادر و ارزشمندی را به تشخیص خود، به هر زبانی برایم خریداری کنید چرا که اشتیاق وافری دارم کتابخانه ام را با کتاب های اصیل تجهیز کنم.6
مؤلف به برخی از عوامل انتقال نسخه های خطّی کمتر پرداخته است از جمله به عوامل مذهبی و سیاسی توجّه ای ندارد و یا اگر در جایی به آنها می پردازد بسیار گذرا است. به نظر می رسد که نگاه او هرگز معطوف به مسائل سیاسی و مذهبی نیست و ما هم در این مقال به آن نخواهیم پرداخت.
به هر حال، خواندن این کتاب را به کسانی که دنبال پاسخ به سؤالات زیر هستند توصیه می کنیم:
چگونه و چرا نسخه های خطّی از کشورهای اسلامی به اروپای غربی و آمریکای شمالی رسیدند؟
چه شد که مجموعه های بزرگ متون اسلامی در شهرهای مختلفی چون لندن، برلین، میلان، لوس آنجلس و... گردآوری شد؟
چه کسانی این مجموعه ها را به غرب بردند؟
کتابِ گسترش مجموعه های اسلامی در کتابخانه های اروپای غربی و آمریکای شمالی را سرکار خانم فرشته ناصری به شیوه ای مطلوب ترجمه کرده اند و الحق که از عهده این کار سترگ بر آمده اند. امید که کتاب مورد استفاده محققان و پژوهشگران قرار گیرد.
پی نوشتها
1. استفن رومن، ترجمه فرشته ناصری، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اوّل 1381. عنوان اصلی کتاب چنین است:
The Development of Islamic Library Collections in Western Europe and America.
2. سفرنامه، 98.
3. گسترش مجموعه های اسلامی، 201.
4. همان، 30.
5. همان، 224.
6. همان، 139.
*. مصحح و پژوهشگر متون.
