مصاحبه با حضرت استاد حاج شیخ رضا استادی
فقه اهل بیت: با تشکر از پذیرش زحمت، لطفا در ابتدا شمه ای از مقام علمی و فقهی محقق اردبیلی را بیان فرمایید.
* برای تشخیص مقام علمی و فقهی یک شخصیت، معیارهایی وجود دارد که محقق اردبیلی آنها را دارد، از جمله: 1. داشتن شاگردان خوب: مرحوم اردبیلی این را دارد. شاگردانی مانند: صاحب معالم و صاحب مدارک. این دو بزرگوار، برای بهره مندی از محضر درس ایشان، از محیط خود، به نجف مهاجرت کرده اند. 2. مورد توجه واقع شدن آثار فقهی و علمی: کتاب مجمع الفائدة و زبدة البیان ایشان، از آثاری است که از همان ابتدا مورد توجه حوزه ها بوده است، بااین که کتاب درسی هم نبوده اند، شاهدش فراوانی نسخه های خطی این دو اثر است و حواشی و شرحهایی که بر زبدة البیان نوشته شده است. 3. داشتن آراء و دیدگاهها علمی و تحقیقی: ایشان، همان گونه که به خاطر قدس و تقوا، لقب مقدس گرفته، به محقق هم معروف شده است. در گذشته، این چنین نبوده است که به سادگی لقبی را به کسی بدهند. در حوزه ها، بویژه، دقت داشته اند. ما در طول تاریخ فقیهان، تنها چند نفر لقب محقق گرفته اند که سومی آنان محقق اردبیلی است. این، به خاطر وجود مطالب تحقیقی و علمی فراوانی است که در آثار این مرد بزرگ هست. ایشان، با این که مانند بسیاری از بزرگان دیگر، آثار فقهیش، متاثر از پیشینیان است، بویژه از علامه حلی، با این حال، استقلال در رای دارد، مطالب نوی ارائه می دهد و تصریح می کند: که «نحن ابناء الدلیل ». همین مطالب تحقیقی است که ایشان را به محقق مشهور ساخته و آثار او را جاودانه کرده است و از هنگام تالیف تا به کنون، انظار را متوجه خود کرده است. شنیده اید که امام خمینی(ره) به کتاب «مجمع الفائده » خیلی توجه داشته اند. این، نشان دهنده وجود جاذبه های تحقیقی و علمی در این کتاب است.
فقه اهل بیت: حضرت عالی کدام زاویه از شخصیت محقق اردبیلی را شایسته تر برای تحقیق می دانید.
* در پاسخ این پرسش شما، من به بعدی از زندگی محقق اشاره دارم که متاسفانه تاکنون، انجام نشده است، ولی نه از آن جهت که مورد غفلت بوده، بلکه فراوانی شغلها و گرفتاریهای فاضلان و عالمان، اجازه نمی دهد که برخی از کارهای لازم انجام پذیرد، بویژه این گونه کارهای علمی. خود شما که دست اندر کار مجله ای علمی هستید، می دانید که به خاطر کارهای زیاد، در این گونه امور همکاری کم است.
آن زاویه ای که به نظر من لازم است کار اساسی بشود و پیش از کنگره کاری نشده یا کار درخوری انجام نگرفته، بعد اخلاق علمی محقق است. چیزی که در آثار ایشان بسیار برجستگی دارد و لازم است برای دست یابی به این منظور، یک دور کتابهای ایشان، از این زاویه، دقیق مطالعه شود. به عنوان مثال چند نمونه را که من برخورد داشته ام عرض می کنم: 1. مغرور نبودن به آراء علمی خویش: شخصیتی محقق،مانند ایشان، که این همه آراء و افکار منحصر به خود دارد و نوآوری دارد، ولی با این حال، مغرور نیست و بارها تکرار می کند که «هذا ظنی و ظنی لایغنی من الجوع ». 2. احترام به پیشینیان و بزرگان: توجه دارید اگر کسی بخواهد حرف نو بزند و سخن تازه ای ارائه دهد، به طور طبیعی، باید بزرگی پیشینیان در ذهنش کم شود، تا بتواند در برابر آنان بایستد. این که می شنویم پس از شیخ، تا سالها کسی نتوانست مخالف او نظری بدهد، چون بزرگی شیخ در نظرشان بود. ایشان در عین نقد و بررسی گفته های پیشینیان و ارائه دیدگاههای مخالف آنان، هیچ گاه آنان را کوچک نمی کند و همیشه از آنان با عظمت یاد می کند. از علامه تعبیر به امام می کند «الامام المصنف » که در فقه شیعه، کم تر پیشینه دارد که این تعبیر برای کسی به کار رفته باشد. اگر به کسی اشکال و ایراد می کند، بارها دیده شده است که می گوید «هو اعرف بما قال » این نشانه بزرگی روحی ایشان است. 3. با این که پیرو دیگران نیست و حرف نو می زند، ولی جرات بر فتوا را نیز کار دشواری می داند، چیزی که کم در فردی پیدا می شود. متاسفانه برخی از افراد، بی باک در فتوا دادن هستند و برخی هم، تنها پیرو دیگرانند، ولی کسی که جمع بین این دو کند، نه پیرو و نه هم جری در فتوا دادن باشد، کم است. محقق اردبیلی چنین بود. و نمونه های دیگری که نیاز به یک تحقیق شایسته دارد. بله. حوزه های علمیه ما و مجامع علمی به یک چنین الگویی نیازمندند.
فقه اهل بیت: در رابطه با انگیزه برگزاری کنگره و هدفهای آن بفرمایید.
* پیشنهاد کنگره در ابتدا از شخصیتهای خود اردبیل بود. آنان، به این منظور کارهایی را شروع کردند و چند ماهی گذشته بود، خدمت مقام معظم رهبری رسیدند. ایشان راهنماییهایی کردند، از جمله این که خوب است این کنگره در قم و اردبیل، هر دو جا، برگزار شود. از این مرحله بود که ما و دوستانمان وارد کار شدیم، بنا براین ما مؤسس نبودیم.
هدفهای کنگره، از جمله: 1. شخصیت دادن به مسلمانان که بدانند، در گذشته چنین رجال بزرگی داشته اند. 2. الگو دادن و الگو گرفتن از این بزرگان که بحق مرحوم اردبیلی می تواند الگوی بسیار خوبی از جهات مختلف برای حوزه های ما باشد. 3. چاپ و نشر آثار این بزرگان، به گونه ای خوب و در دسترس عموم قرار دادن به بهانه کنگره.
فقه اهل بیت: چه آثاری از محقق اردبیلی تاکنون به چاپ رسانده اید. * نوشته هایی که به ایشان نسبت داده اند، فراوان است، ولی در این که همه آنها از ایشان باشد، تحقیق لازم است; زیرا در عصر ایشان، چند شخصیت به نام اردبیلی داریم: صاحب جامع الرواة، اردبیلی ادیب که جزوه هایی راجع به سیوطی و کتابهای ادبی دارد و الهی اردبیلی که قدری جلوتر از محقق اردبیلی می زیسته و عارف هم بوده است. این همانندیهای اسمی، سبب شده است، شماری از رساله ها و کتابهایی که مال ایشان نیست، به ایشان نسبت داده شود. از کارهایی که در کنگره انجام شده، تحقیقی است خوب درباره همین موضوع که به نظر ما در تعیین نوشته های اردبیلی، 90% درخور اطمینان است. از کتابهایی که مسلم مال ایشان است، شماری از بین رفته است و آنهایی که وجود دارند، از این قرارند: 1. دوره مجمع الفائده و البرهان. چون انتشارات جامعه مدرسین آنها را چاپ کرده بود، کنگره به همان بسنده کرد. البته کاستیهایی دارد که مقاله ای هم به نقد این چاپ پرداخته که در کنگره ارائه می شود. 2. زبدة البیان. کنگره آن را دوباره چاپ کرده با تصحیح بهتر و فهرستهای بسیار. 3. حاشیه شرح تجرید قوشجی. کتاب کلامی خوبی است، بویژه بحث امامت آن مفصل آمده. این کتاب، با تصحیح خوب و فهرست، چاپ شده است. 4. غیر از این سه کتاب، هفده رساله دیگر هم در موضوعهای گوناگون به دست آورده ایم و همه را در یک جلد چاپ کرده ایم. در مجموع، بیست اثر از ایشان در کنگره ارائه می شود.
فقه اهل بیت: چه شمار مقاله به کنگره ارائه شده است و از چه سطح علمی برخوردارند.
* همان طور که عرض کردم، به خاطر بسیاری شغلها و کارهای عالمان و فاضلان، در ابتدا امیدوار نبودیم مقاله های زیادی داشته باشیم. در طرح نخستین ما، تنها بیست مقاله علمی پیش بینی شده بود، ولی با پی گیریهایی که شد، حدود هشتاد مقاله چاپ شده داریم که این شمار را می توانیم به سه دسته تقسیم کنیم: 1. مربوط به کتاب شناسی و مانند آن. 2. مربوط به شرح حال. این دو قسم، با این که می توانند علمی باشند، لکن اینها را جزء مقاله های علمی به شمار نمی آوریم. 3. مقالات علمی که حدود سی مقاله فقهی، اصولی و کلامی است از این سی مقاله، بیست مقاله آن براستی علمی است. البته علمی بودن، به معنی کاربرد داشتن و بحثهای ضروری بودن ثبت و به نظر من دو سوم از مقاله های علمی درخور عرضه اند و خوب، بنا بر این، از جهت کیفی، کنگره به نسبت، خوب است.
این مقاله ها، در سه جلد چاپ شده است که مجموعه آثاری که به نام کنگره چاپ می شود دوازده مجله است: 1. زبدة البیان در دو جلد. 2. حاشیه تجرید در یک جلد. 3. رساله های گوناگون در یک جلد. 4. فهرست مجمع الفائده در یک جلد. 5. اندیشه های کلامی، اصولی و رجالی محقق در مجمع الفائده در یک جلد. 6. مطالب تحقیقی درباره اردبیل در یک جلد. 7. شرح حال اردبیلی در یک جلد. 8. چند مقاله متفرقه در یک جلد. 9. مجموعه مقاله ها در سه جلد. این دوازده جلد کتاب، با آرم کنگره چاپ و ارائه می شود.
اخیرا حاشیه ای از وحید بهبهانی بر کتاب مجمع الفائده، توسط مؤسسه وحید بهبهانی در قم چاپ شده که کتاب بسیار خوبی است. در مجموع، هشت هزار صفحه را در طول دوازده ماه، ارائه کرده ایم که با توجه به حجم زیاد کار، اگر کاستیهایی باشد، باید چشم پوشی گردد و در آینده اصلاح شود.
فقه اهل بیت: دعوت شدگان چه کسانی هستند. آیا میهمان خارجی هم دارید؟
* نسبت به میهمان خارجی هنوز تصمیم گرفته نشده است، با توجه به خرج زیادی که دارد. ولی مهمانان داخلی، به طور طبیعی کسانی که مقاله داده اند و با کنگره همکاری علمی داشته اند و یا مجله هایی که با کنگره همکاری داشته اند، خواهند بود. افزون بر ایشان، از اساتید و بزرگان حوزه و دانشگاه نیز دعوت شده است.
فقه اهل بیت: با توجه به مسؤولیت شما در این کنگره و کنگره مرحوم شیخ مفید، حضرت عالی این دو کنگره را چگونه ارزیابی می کنید.
* تفاوت این دو کنگره به همان اندازه تفاوت شخصیت و آن دو بزرگوار است. شیخ مفید شخصیت جهانی به تمام معناست و محقق اردبیلی شخصیت حوزوی به تمام معنی. در کنگره شیخ مفید، زاویه های کار بسیار گسترده بود. من فکر می کنم اگر فرصت بیشتری می بود و پی گیری و همکاری درستی می شد، می توانست نتیجه کار چند برابر آنچیزی باشد که انجام شد. در این جا محدوده کار به فقه و اصول و کلام خلاصه می شود و زاویه های دیگر، با نیست و یا کم رنگ است، ولی هر کدام در محدوده خودش موفق بوده است. چیزی که این جا می تواند بر کنگره شیخ مفید برتری داشته باشد، زاویه فقهی مسائل است که در کنگره شیخ مفید، خیلی کم بود و به عکس این جا هم بیشتر است و هم می تواند بیش از این باشد; زیرا محقق اردبیلی، حدود یکصد نظریه فقهی منحصر به خود دارد که هر کدام می تواند موضوع تحقیق فقهی قرار گیرد که در ابتدا، نظر ما هم این بود که یک چنین کاری بشود. فقه اهل بیت: جلسه ای با اعضای ستاد برگزاری کنگره، خدمت مقام معظم رهبری داشتید. ایشان مطالبی فرمودند، نسبت به فرمایشهای ایشان، اگر توضیحی دارید بفرمایید. * البته در آن جلسه که ما در خدمت ایشان بودیم، فرصت کم بود و مجال آن نبود که ایشان بتوانند درباره محقق اردبیلی آنچه را می خواهند بفرمایند. البته ما از ایشان تقاضا کردیم، پیامی برای کنگره داشته باشند. نکته ای را آن جا ایشان فرمودند و مورد غفلت ما بود این که محقق اردبیلی، سر فصل مراجع ایرانی است. از آن به بعد، شمار بسیاری از مراجع ایرانی هستند. نکته دیگری که در جلسه ای دیگر فرموده بودند این که: عظمت کارهای فقهی محقق اردبیلی ایجاب می کند که صد تا فقیه درباره اش کار کنند. امیدواریم با پیامی که از ایشان برای کنگره خواهیم داشت، زاویه هایی که برای ایشان جاذب و جالب بوده، بیان فرمایند، تا سرفصل همه مطالب کنگره قرار گیرد. فقه اهل بیت: به نظر می رسد با این همه کار مفید که در این کنگره ها انجام می گیرد، به خاطر این که پس از برگزاری کنگره پی گیری نمی شود، آن نتیجه هایی که باید داشته باشد، حاصل نمی شود، نظر شما چیست؟ * متاسفانه این یک واقعیت است و تا به کنون چنین بوده است. شاید تا حدودی طبیعی باشد; زیرا آن گروهی که برای برپایی کنگره کار می کنند، حجم کار چنان زیاد است که خسته می شوند و این گروه، دیگر توان پی گیری آن را ندارند.
برای برطرف کردن شکل، باید اندیشید. این نیاز به یک تشکیلات و مرکزیتی دارد که فقط به کنگره ها اختصاص پیدا کند. یک وقتی در خدمت مقام معظم رهبری، از همین مطلب سخن به میان آمد و گفته شد: خوب است مرکزیتی باشد که این مرکز هم در تعیین شخصیتها، نقش داشته باشد و هم اولویتها را در نظر بگیرد و هم زمان لازم را درست پیش بینی کند و هم کارهای مانده کنگره را پی بگیرد و نگذارد، دستاوردها از بین برود. فقه اهل بیت: با تشکر از حضرت عالی که قبول زحمت فرمودید. * من هم از شما سپاسگزارم.
