محسن خانعلی : مشاور جوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی را باید آن دسته از جوانانی دانست که به واسطه حضور چندین ساله در هیات های مذهبی، مشکلات و چالش هایشان را با پوست و استخوان درک کرده و امروز که به عنوان مشورت دهنده نخستین مسئول فرهنگی دولت به ساختمان میدان بهارستان رفته، تلاش می کند تا سر و سامانی به این بخش بدهد. «میثم نیلی احمدآبادی»، در طول مصاحبه گاهی نقش منتقد را بازی می کند و از پیرایه های به وجود آمده سخن می گوید و گاهی هم در نقش یک حامی، هیات ها را نیازمند آسیب شناسی می داند و معتقد است که گاهی از این آسیب شناسی ها برداشت سیاسی می شود. نیلی در مصاحبه با ماهنامه «خیمه» برخی از برنامه های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را برای هدایت هیات های مذهبی تشریح کرد که مهمترین آنها تدوین بسته های فرهنگی برای عوامل یک هیات است.
نقطه آغاز تشکیل هیات های مذهبی را کجا و در چه زمانی می دانید؟
عزاداری برای اباعبدلله دقیقا از روز یازدهم محرم 61 هجری قمری آغاز شده است. کاروان اسرای کربلا به محض ورود به کوفه در میان مردم عهدشکن و غفلت زده شهر، خود را بازمعرفی کردند و داستان فاجعه بار قتل عام فرزندان و خاندان رسول خدا (ص) و شهادت جانسوز حسین بن علی (ع) را برای مردم بازگو کردند. شرح مصائب و نقل داستان عاشورا موجب گریه و شیون مردم می شد و احساسات آنان را ـ که خود عامل این حادثه بودند ـ تحریک می کرد؛ اما این تمام قضیه نبوده است.
بدون شک نقل مصائب کربلا هدفی والاتر از تحریک احساسات داشته است. منطق بی نظیر و سخنان پرمغز حضرت زینب (س) و امام علی ابن الحسین (ع) در کوفه و شام و سپس در بازگشت به مدینه، درس اسلام آموزی بود؛ اسلامی که تنها 50 سال پس از وفات پیامبر(ص)، آن چنان وارونه جلوه داده شده بود که جامعه مدینه و کوفه و ... بدعت ها و فسق های آشکار معاویه بن ابوسفیان را برمی تافتند و او و فرزندش را امیرالمومنین می خواندند.
اسلام ناب محمدی و علوی و معارف ناب قرآن کریم به مرور دستخوش تحریفات آشکار شده بود و معروف ها جای منکرات و منکرها جای معروف ها نشسته بود. مردی فاسد، شرابخوار، اهل فسقِ علنی و «زن باره» بر جایگاه پیامبر تکیه زده و ظلم و بی عدالتی را در تمام بلاد گسترده مسلمانان نهادینه می کرد. در این شرایط امام حسین (ع) از بیعت با او سرباز زده و به قصد امر به معروف و نهی از منکر و با نیت اصلاح امت پیامبر (ص) و ترسیم مجدد خط اسلام ناب، قیام کرد.
نقل حادثه جانسوز کربلا توسط اهل بیت و برگزاری جلسات عزاداری در منازل خود، لباس عزا به تن کردن، تشویق شعرا و مداحان و ... توسط ایشان مبنی بر بازگو کردن مصائب کربلا، علاوه بر تحریک عواطف اهل اسلام، بهانه ای بود برای انتقال پیام های عاشورا. بنابراین جنبه معرفتی و فرهنگی قیام کربلا همواره موردنظر بوده است. از این منظر، بزرگان دین اسلام و مکتب تشیع در طول قرن های متمادی با توجه توامان به ابعاد عاطفی و انسانی و نیز ابعاد عقلانی، معرفتی و حماسی حادثه کربلای سال 61، اسلام حقیقی را در میان مردم ترویج کرده اند. آنها در مقابل جریان ظلم، ستمگری و بی عدالتی، جریان مقاومت را پایه گذاری و ارشاد کرده اند.
این مراسم در ایران همواره با شکوه بیشتری نسبت به سایر کشورها برگزار شده است. می توان تحلیل تاریخی در این مورد ارایه داد؟
ملت ایران از ابتدای قبول دین اسلام، همواره ارادتمند و علاقه مند به اهل بیت پیامبر (ص) بوده اند و شاید یکی از عواملی که موجب رواج مذهب تشیع در ایران شده است، تاکید و تلاش بی شائبه علما، بزرگان و حتی شاعران ایرانی به مطرح شدن و زنده ماندن پرچم عزاداری حسینی بوده است.
اقدامات و مجاهدت های دانشمندان دینی و فرهیختگان در ادوار مختلف برای مردمی شدن فرهنگ عزاداری حسینی در میان جوامع شیعی باعث شد تا نهضت تشیع همواره زنده و پویا بماند و هر سال به اقتضای زمان و زمانه، درس های ناب از مکتب امام حسین (ع) بیاموزند.
پیامد و یکی از مهمترین درس های عاشورا در انقلاب اسلامی ایران متجلی شد و عبرت های عاشورا هنوز مانند دریایی بیکران، برای ملل آزاد دنیا پیام دارد.
شما تاکید داشتید که توجه به مسایل معرفتی قیام عاشورا هدف مهمی است که در عزاداری ها نهفته است، اما به نظر می رسد که مدتی است توجه به این بخش مهم، به حاشیه رانده شده است. به این ترتیب به نظر می رسد که کارکرد هیات ها نیز دستخوش تغییر شود. نگاه دولت و به ویژه بخش فرهنگی آن به هیات های مذهبی چگونه است؟ آیا وظیفه ای در قبال آنها برای خود متصور است؟
توجه داشته باشید که یکی از موثرترین شاخص های فرهنگ عمومی ما و یکی از متداول ترین آیین های سنتی عمومی ما، آیین بزرگداشت واقعه عاشوراست. تمام اقوام و سلایق در این مورد مشترک هستند. اگر فرهنگ عمومی را مجموعه ای از شیوه های زندگی، عقاید، ارزش ها، آیین ها و رفتارهای مردم یک جامعه بدانیم، عزاداری عاشورا مصداق بارز یک موضوع بااهمیت در فرهنگ عمومی ما به حساب می آید. تفاوت سلیقه ها، تفاوت در گویش ها، تفاوت در قومیت ها و تفاوت در میزان پایبندی به احکام اسلامی، هیچ کدام مانع علاقه مندی، اشتیاق و شور عمومی مردم در پرداختن فردی، خانوادگی و اجتماعی به این مقوله نبوده و نیست. این مقوله در عین عمومیت، دارای درجه بالایی از قداست و عظمت معنوی است که این مسئله در فرهنگ عمومی جامعه ایران در کمتر مسئله ای مشابهت دارد.
با پذیرش این مطلب این پرسش مطرح می شود که آیا دولت اسلامی مسئولیتی در قبال فرهنگ عمومی دارد یا نه؟ جواب واضح و روشن است. به اعتقاد من، مهمترین وظیف یک دولت و حکومت اسلامی، ارتقای سطح فرهنگ عمومی جامعه است.
با این حساب، سازمان خاصی مسئول مستقیم نظارت و هدایت این بخش از فرهنگ عمومی نیست؟
کلیت نظام سازمان مشخصی را مسئول نظارت مستمر بر هیات ها به عنوان مجموعه های مردم نهاد کرده است. در نتیجه حمایت، هدایت و نظارت همراه و همقدم هستند. پدر خانواده را تصور کنید که زمانی که می خواهد فرزندان را هدایت کند، ابتدا باید رابطه حمایتی خود را با آنها تعریف کند و در ضمن، نظارت دائمی هم بر رفتار فرزندانش داشته باشد. بنابراین مکانیزم نظارت بر این تشکل ها تعریف شده است و سازمان تبلیغات اسلامی هم موظف است در این زمینه کار کند، اما همان گونه که گفتم فرهنگ عزاداری بخشی از فرهنگ عمومی کشور است و همة دستگاه های فرهنگی در قبال آن مسئول هستند.
این یک اصل پذیرفته شده است؛ آنچه مهم است، راه ها و روش هایی است که باید برای حمایت و ارتقای سطح این فرهنگ برگزیده می شود؟
متاسفانه تا بحث حمایت دولت از هیات مطرح می شود، بیشتر نظرها متوجه حمایت های مالی می شود، در حالی که بیشتر راه های حمایت و ارتقای این فرهنگ، نیازی به پول و حمایت مادی ندارد. نیاز به حمایت معنوی، بسیار بیشتر از حمایت مادی احساس می شود.
بیشتر توضیح می دهید؟
ببینید ما بایستی نقش و تاثیر گذاری همة عوامل هیأت را که به شکل گسترده در ارتباط و تعامل با یکدیگر هستند، به خوبی شناسایی کنیم تا متوجه شویم بیشترین آسیب ها از کدام بخش وارد این تشکل ها می شوند. بعد به فکر این باشیم که برای هر کدام چه محتوایی را ارایه دهیم تا منجر به اصلاح رفتار شود. اصلاح رفتار نیز به جز اصلاح در اندیشه و مبانی فکری امکان پذیر نیست. اگر هم باشد، نتایجی زودگذر دارد. باید نوع نگرش عوض شود. ما باید محتوای سالم و خوب را به مردم برسانیم. باید بر اساس مبانی دقیق دینی به همه ارکان یک هیات، الگوی مناسب را ارایه دهیم تا خروجی همة هیأت ها با هم همگن باشد.
اما به نظر می رسد قصور دستگاه های فرهنگی منجر به برخوردهای غیرفرهنگی با هیات ها شده است؟
من معتقدم برخورد سلبی نسبت به هیأت هاجواب نمی دهد. برخورد سلبی فقط باید جایی باشد که حکم شرعی وجود دارد. حکم شرعی تعارف ندارد. آنجا که حدود دین است باید برخورد شود، اما جایی که حریم سلایق است باید احتیاط کرد. باید با زبان ارشاد صحبت شود. برخورد باید و نبایدی خیلی جوابگو نیست، چه بسا که به جواب های عکس هم منجر شود. این که یک نکته حکم خداست، حکم مراجع تقلید است را هیاتی ها خوب درک می کنند و در مقابل آن مقاومت نمی کنند.
با وجود این آگاهی و اعتقاد در بیشتر مسئولان فرهنگی، هنوز هم میزان برخوردهای سلبی بیشتر است؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گامی در این جهت برداشته است؟
در دولت نهم و با حمایت رئیس جمهوری، ستادی به نام عاشوراییان در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تشکیل شده است که با همکاری سازمان های دیگر از جمله سازمان تبلیغات اسلامی و برخی دستگاه ها و تشکل های مردمی، مامور حمایت و هدایت هیات های مذهبی شده است؛ البته با تاکید بر حمایت های معنوی. هرچند که نمی خواهم حمایت های مادی را نیز به طور کلی تخطئه کنم، زیرا در مواردی باید این گونه حمایت ها نیز صورت گیرد. از اجرای این طرح که جزو برنامه های موفق وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی هم بوده است، دو سال می گذرد.
به عنوان مثال، در رابطه با شمایل گرایی در هیات ها، ما از سال 85 تعداد قابل توجهی از بنرهایی که حاوی تصاویری از مرقدهای شهدای کربلا بود، با طرح های گرافیکی خوب و کیفیت مطلوب به هیات ها اهدا کردیم. یعنی با آغوش باز و لبخند، خوراک خوب را توزیع کردیم. در این فضا جریانی در کل شهرستان ها ایجاد شد که هیات ها به جای تصاویر غیرواقعی، تصاویری از گنبد و بارگاه شهدای کربلا را استفاده کردند. این فرایند در کوتاه مدت جواب می دهد.
ما نمی توانیم با هیاتی ها با اخم و برخورد مواجه شویم. هیاتی ها بهترین های جامعه ما هستند. از این افراد مومن تر چه کسانی را می شناسیم؟ کسانی که تنها با انگیزه های الهی و کاملا آرمانی به میدان آمده اند و فعالیت می کنند. «یا لیتنی کنا معک» می گویند؛ «انی سلم لمن سالمکم» می گویند. این عنصر قابل توجهی در جامعه ما محسوب می شود. مقابله با این تشکل ها به این معناست که شاخص ها و معیارها دچار مشکل شده است. البته نمی خواهم هرگونه اعمال سلبی را رد کنم. در مواردی که عناد ورزیده می شود، برخورد قهری و سلبی ضروری است، اما تعداد این افراد خیلی کم است. اصلاح برخی کژروی ها با حساسیت زایی های سیاسی درست نیست، به گونه ای که ما باید یک آسیب شناسی برای آسیب شناسی در هیات انجام دهیم. امروز تحت تاثیر این تبلیغات هر فردی که وارد هیات می شود، دائم نگران است که هرچه می شنود دروغ است.
البته در مقابل تحریفاتی که صورت می گیرد سکوت هم جایز نیست. برنامه ای برای مقابله با این تحریفات وجود دارد؟ یعنی راهی هست که همان نظارت معنوی در ارکان داخلی هیات ها مانند مداحی ها و ... هم اعمال شود؟
همان ستاد عاشوراییان از دو سال قبل مسئول تدوین بسته های فرهنگی برای هیات ها شده و موظف است برای همه ارکان هیات، از روحانی ، مداح ، رئیس هیات و حتی سینه زن بسته های فرهنگی حاوی بهترین منابع دینی تهیه کند.
بهترین کار این است که حکومت اسلامی، منابع صحیح و مورد اتفاق علما را آماده و توزیع کند. یا در بخش مسایل معرفتی، بحث های شناختی از معارف عاشورا، درس های عاشورا و کتاب های خوب تولید کنیم. کتاب های با مضامین معرفتی به عناصر برجسته فکر و اندیشه ای سفارش بدهیم و بعد آنها را در اختیار اهل منبر قرار دهیم. به همین ترتیب برای مداحان باید عمل شود. بحث های خیلی جدی آسیب شناسی مداحی که به ویژه در 5-4 سال اخیر رونق گرفته است، باید مورد توجه قرار گیرد. هرچند که در حوزه این بحث ها باید مراقب حساسیت زایی ها هم بود. به نظرم برای مداحان که رهبر انقلاب هم بارها نسبت به عملکردشان تذکر دادند، باید بسته های الگویی تهیه شود. باید یک جلسه مداحی را بنا بر اشارات رهبر معظم انقلاب، تفکیک و برای هر قسم الگو و خوراک ارایه دهیم. رهبر انقلاب فرموده اند که یک جلسه مداحی اولا باید با توبه شروع شود. بخشی از یک دعا خیلی می تواند کمک کند. بخش دیگر توصیه های اخلاقی است، آن هم نه به صورت مستقیم؛ مثلا اشعاری که یک پند اخلاقی در آن نهفته است و یا داستان هایی از این قسم. حضرت آقا در این بخش شعرهای صائب را توصیه کردند که پندهای اخلاقی عمیقی در آن وجود دارد. بعد وارد روضه، گریز، سینه زنی و دعا شوند که البته خیلی هم نباید طول بکشد. اولویت باید با مباحث معرفتی باشد. ما برای حاصل شدن این نتیجه باید بهترین مواد اولیه را در اختیار مداحان بگذاریم. حتی باید ملودی های مناسب برای اشعار آنها تنظیم کنیم، زیرا تجربه این چند سال نشان می دهد ملودی هایی که برخی از مداحان استفاده می کنند، در شأن اشعار هم نیست.
دستگاه های فرهنگی ذیل حاکمیت دینی اگر از این راه ها استفاده کنند، می توانند بدون امر و نهی کردن با ارایه بهترین ها میزان جذب قابل توجهی داشته باشند و پیرایه ها را کنار بزنند. حُسن دیگر این کار این است که دیگر حجت بر همگان تمام می شود. از آن پس هر که خلاف کند، مسئول است. دیگر کسی نمی تواند بهانه کند که بی اطلاع بوده و شناختی نسبت به مسایل نداشته است. به نظرم فضا خیلی روشن تر می شود. ما باید حتی برای رئیس هیات، نوجوان هیاتی، یک جوان و پیر غلام هیاتی هم الگو تعریف کنیم. اگر این مسیر را به درستی طی کنیم، نتیجه کلانی خواهیم گرفت.
گفتید که به طور کلی مخالف کمک های مادی به این تشکل های مردم نهاد نیستید؛ می شود مصداق موارد موافقت خود را بگویید؟
سیاست کلان دولت این است که حداکثر مشارکت مردمی را در همة امور، حتی امور مربوط به خود را جلب کند، یعنی تا آنجا که مردم توانایی مشارکت دارند، از این ظرفیت استفاده کند و توان خود را صرف هدایت، توسعه و راه اندازی کارهای جدید کند. اما مثلا در مورد همین هیات های مذهبی در نقاط محروم، حواشی شهرها و مواردی که مردم توان مشارکت ندارند، دولت موظف است که برای حمایت از فرهنگ عمومی کشور وارد عمل شود و مانع از این شود که فرهنگ عزاداری منزوی شود؛ یا در مورد دیگر، یکی از فعالیت های ستاد عاشوراییان که رشد و توسعه تئاترهای مذهبی است که مخاطب هدفش نیز عام تر از هیات ها است. این برنامه نیز تا زمان رشد و توسعه نیاز به حمایت دارد.
متاسفانه تا بحث حمایت دولت از هیات ها مطرح می شود، بیشتر نظرها متوجه حمایت های مالی می شود؛ در حالی که نیاز به حمایت معنوی بسیار بیشتر از حمایت مادی احساس می شود
برخورد سلبی با هیأت ها فقط باید جایی باشد که حکم شرعی وجود دارد، اما جایی که حریم سلایق است باید احتیاط کرد. برخورد باید و نبایدی خیلی جوابگو نیست، چه بسا که به جواب های عکس هم منجر شود