چکیده
آیه «وعد» از جمله آیاتی است که میان فریقین در مورد تفسیر آن بحثها و نقدهای جدی یافت می شود, به طوری که معظم اهل سنت معتقدند که مفاد این آیه وعده ای است که در مورد صحابه و خلفا (ابوبکر و عمر یا ابوبکر, عمر, علی(ع) و عثمان) به وقوع پیوست. اما شیعیان معتقدند این وعده ای است که در آخر الزمان درباره امام مهدی(عج) و یارانش متحقق خواهد شد. عمده دلیل فریقین برای اثبات مدعای خویش روایاتی است که در منابع روایی آنها وارد شده است. این تحقیق ضمن بررسی عبارات آیه که اهمیت بسیاری در تعیین معنا و مفهوم آیه دارند, روایات را نیزمورد بحث و بررسی قرار می دهد.
واژه های کلیدی: خلافت، تمکین، ارض، آیه وعد، فریقین.
آیه وعد
«وعداللّه الّذین آمنوا منکم وعملوا الصّالحات لیستخلفنّهم فی الأرض کما استخلف الّذین من قبلهم ولیمکّننّ لهم دینهم الّذی ارتضی لهم ولیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمناً یعبدوننی لایشرکون بی شیئاً ومن کفر بعد ذلک فأولئک هم الفاسقون؛[1]
خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند وعده می دهد که قطعاً آنان را حمکران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل می کند، آن چنان که تنها مرا می پرستند و هیچ چیزی را شریک من قرار نمی دهند. و کسانی که بعد از آن کافر شوند، پس آنها فاسقان اند.)
بررسی واژه های کلیدی
مفهوم خلافت
در زبان عربی خلافت به معنای نیابت و جانشینی آمده است: «خلف, یخلف: جانشین شد واستخلف, یستخلف: جانشین قرار داد.»[2] راغب اصفهانی در مفردات می گوید:
والخلافة النیابة عن الغیر إما لغیبة المنوب عنه وإما لموته وإما لعجزه وإما لتشریف المستخلف وعلی هذا الوجه الاخیر استخلف الله أولیاءه فی الارض.[3]
خلافت عبارت از نیابت و جانشینی دیگری در یکی از این موارد است:
1. جانشینی به علت غیبت دیگری (جانشین کننده)؛
2. جانشینی به علت فوت و رحلت دیگری (جانشین کننده)؛
3. جانشینی و نیابت به علت عجز و ناتوانی دیگری (جانشین کننده)؛
4. جانشینی به خاطر ترفیع و بزگداشت جانشین. بر اساس همین معنای چهارم، خداوند اولیای خود را در زمین جانشین قرار می دهد. از همه این معانی که راغب برای خلافت و جانشینی بیان کرده، معنای چهارم در آیه «وعد» مورد نظر است. در مورد این معنا میان مفسران اختلافی وجود ندارد.
مفهوم تمکین
تمکین از مادّه «مکن» به معنای ممکن و در دسترس بودن و استقرار آمده است. جوهری در این مورد می گوید: «مکن: مکنه الله من الشئ وأمکنه منه، بمعنی. واستمکن الرجل من الشئ وتمکن منه، بمعنی. وفلان لا یمکنه النهوض، أی لا یقدر علیه.»[4] مصطفوی نیز می گوید:
أن الاصل الواحد فی المادة: هو استقرار مع قدرة, و من آثاره: العظمة و الارتفاع و السلطنة و القدرة و الشدة والتیسر و الکون علی الموضع.[5] و سپس می افزاید: فاطلاق المادة علی البیض للضب: بمناسبة استقرار و قوة فیها, حیث تحفر الارض و توضع البیض فیها ثم تختلط بالتراب, فما فی البیض ما یکون علی مثلها فی هذه الصفة والاستقرار.[6]
و در مورد معنای آیه «ولیمکّننّ لهم دینهم الّذی ارتضی لهم» می گوید: «ای وقد جعل دینهم الذی ارتضی لهم و فیه سعادتهم ,مستقراً ثابتاً محکماً ذاقوة واستحکام, لاستفادتهم و انتفاعهم منه.»[7] در خصوص این معنا نیز میان مفسران اختلافی نیست.
مفهوم الارض
«ارض» در لغت به معنای مطلق زمین آمده است. ابن منظور در این باره می گوید: «الأرض: التی علیها الناس,أنثی وهی اسم جنس, وکان حق الواحدة منها أن یقال أرضة ولکنهم لم یقولوا.وفی التنزیل: و إلی الأرض کیف سطحت.»[8] در مورد این معنا میان مفسران اختلاف وجود دارد که در ادامه بحث به آن خواهیم پرداخت.
بحث تفسیری
در مورد آیه مذکور می توان از دو زاویه بحث کرد و به نتیجه مطلوب رسید:
الف) تحلیل درونی آیه و بررسی جملات و ارتباط میان آنها، با توجه به آرای مطرح شده از سوی مفسران فریقین و اخذ نتیجه.
ب) بررسی روایات فریقین در خصوص آیه و نقد و تحلیل آنها.
ما ابتدا آیه را تحلیل درونی می کنیم و سپس به تحلیل روایات در این باره می پردازیم.
الف) تحلیل درونی آیه
مؤمنان و استخلاف آنها در زمین
«وعد اللّه الّذین آمنوا منکم وعملوا الصّالحات لیستخلفنّهم فی الأرض...؛ خداوند به کسانی از شما که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند وعده داده است که آنها را در زمین جانشین قرار بدهد.»
در این قسمت خداوند اولین بشارت را که همان خلافت بر روی زمین است، به مؤمنان مطیع خود وعده می دهد. در مورد این قسمت از آیه، دو مطلب که در تعیین مفهوم کلی آیه نقش بسزایی دارد بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.
مطلب اول: درجمله «آمنوا منکم»، کلمه «من» چه نقشی در آیه دارد؟ آیا «بیانیه» است و یا اینکه «تبعیضیه»؟
مطلب دوم: در جمله «لیستخلفنهم فی الارض، مقصود از «الارض» چه زمینی است؟ زمین مکه است و یا زمین مدینه و یا مطلق زمین؟
در مورد مطلب اول دو نظریه وجود دارد:
نظریه اول: «من» برای تبعیض است. علامه طباطباییS در این باره می گوید:
فقوله: «وعد الله الذین آمنوا منکم وعملوا الصالحات» من فیه تبعیضیة لا بیانیة والخطاب لعامة المسلمین وفیهم المنافق والمؤمن وفی المؤمنان منهم من یعمل الصالحات ومن لا یعمل الصالحات، والوعد خاص بالذین آمنوا منهم وعملوا الصالحات محضا.[9]
و در جای دیگر می گوید:
و هم طائفة خاصة من المسلمین ظاهر أعمالهم یوافق باطنها، وما فی مرتبة أعمالهم من الدین یحاذی و ینطبق علی ما عندالله سبحانه من الدین المشرع.[10]
و همچنین طبری می گوید:
یقول تعالی ذکره: وعد الله الذین آمنوا بالله ورسوله منکم أیها الناس، وعملوا الصالحات یقول: وأطاعوا الله ورسوله فیما أمراه ونهیاه «لیستخلفنهم فی الأرض» یقول: لیورثنهم الله أرض المشرکین من العرب والعجم، فیجعلهم ملوکها وساستها.[11]
نظریه دوم: «من» برای بیان است. بیضاوی در این باره می گوید: «وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات» خطاب للرسول6 و للأمة أو له و لمن معه و من للبیان.[12]
و همچنین نسفی می گوید: «وعد الله الذین آمنوا منکم وعملوا الصالحات» الخطاب للنبی علیه الصلاة والسلام ولمن معه منکم للبیان.[13]
درمورد مطلب دوم نیز بین مفسران اختلاف نظر وجود دارد. تعدادی می گویند: مراد زمین مکه است.[14] اندکی نیز می گویند: مراد زمین مدینه است.[15] اما شیعه و معظم مفسران اهل سنت می گویند: «الارض» بر عمومیت زمین دلالت دارد و نمی توان آن را به زمین مکه یا مدینه محدود دانست.[16]
بررسی
درباره مطلب اول می گوییم: همان گونه که علامه و طبری بیان کرده اند، به نظر می رسد مورد خطاب در این آیه کل مسلمان اند و خلافت نیز به مؤمنان خاصی تعلق دارد، زیرا در آیات قبل از ایمان و عدم ایمان مردم به خدا و پیامبر و اطاعت وعدم اطاعت سخن به میان آمده است.[17] خداوند در این آیات مؤمنان را به دو دسته تقسیم نموده, ایمان برخی از مردم را که ازحکم و فرمان پیامبر پیروی نمی کنند نفی کرده است و صرفاً بر ایمان کسانی که مطیع محض اند مهر تأیید می گذارد. در این آیه به عنوان نتیجه به مؤمنان و مطیعان واقعی خلافت روی زمین را وعده می دهد. بنابراین معنا ندارد «من» بیانیه باشد.
اما درباره مطلب دوم می گوییم: مراد از «الارض» مطلق زمین است که شیعه وغالب اهل سنت به آن معتقدند, زیرا در لغت به این معنا آمده است, و قرینه ای که باعث شود از این معنا دست بکشیم نیز وجود ندارد.
استخلاف گذشتگان
«...کما استخلف الّذین من قبلهم...؛ همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت بخشیده است.» در این قسمت نیز مفسران در مورد اینکه پیشینیان کیان اند, چند احتمال داده اند. برخی گفته اند مراد بنی اسرائیل و مسلط شدن آنها بر مصر و شام بعد از هلاک شدن ظالمان و جابران است.[18] برخی دیگر می گویند منظور انبیای پیشین همانند حضرت داوود و سلیمان و... است.[19] برخی دیگر پیشینیان را به عده خاصی محدود نکرده اند، بلکه عموم کسانی را که همچون انبیا, مؤمنان و بنی اسرائیل به این مقام رسیدند، مصداق پیشینیان می دانند.[20]
بررسی
به نظر می رسد تشبیه استخلاف مؤمنان و مطیعین محض امت پیامبر به استخلاف گذشتگان در این مقام به اصل خلافت الهی منحصر بوده و به این حقیقت اشاره دارد که سنت و مشیت الهی بر آن قرار گرفته است که خلافت روی زمین را در هر زمانی به مؤمنان مخلص و مطیع عطا کند, چه این مؤمنان را از صنف انبیا بدانیم و چه از امتهای پیشین, زیرا عدم تصریح و مشخص ننمودن پیشینیان و عدم تعیین حوزه خلافت برای آنها به این مطلب اشاره دارد. لذا به نظر می رسد احتمال سوم به صواب نزدیک تر باشد. چون خداوند این مقام را هم برای برخی از انبیا همچون آدم و سلیمان و داوودG بیان کرده است، در جایی که می فرماید: «إنی جاعل فی الارض خلیفة»[21]، «یا داود إنا جعلناک خلیفة فی الارض»[22]، «و ورث سلیمان داود»[23]، و هم برای مؤمنانی امتهای پیامران گذشته مثل قوم نوح, هود و صالح و...، در جایی که می فرماید: «إن الارض لله یورثها من یشاء من عباده والعاقبة للمتقین»[24]، « أن الارض یرثها عبادی الصالحون»[25] و «وقال الذین کفروا لرسلهم لنخرجنکم من أرضنا أو لتعودن فی ملتنا فأوحی إلیهم ربهم لنهلکن الظالمین ولنسکننکم الارض من بعدهم ذلک لمن خاف مقامی وخاف وعید»[26]، و هم برای بنی اسرائیل، در جایی که می فرماید: «ونرید أن نمن علی الذین استضعفوا فی الارض ونجعلهم أئمة ونجعلهم الوارثین».[27] البته اگر میان خلیفة الله بودن روی زمین و وارث زمین شدن تفاوت قائل شویم، در این صورت مشبه به صرفاً انبیا خواهند بود و احتمال دوم درست است.
تمکین دین مرضی
«...ولیمکّننّ لهم دینهم الّذی ارتضی لهم...؛ و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت.» در این قسمت نیز خداوند یکی دیگر از بشارتهایی را ذکر می کند که به مؤمنان خلص خود وعده داده است. این بشارت همان استقرار و تثبیت و چیرگی اسلام مرضی بر دیگر ادیان است.
بررسی
در خصوص این قسمت میان مفسران اختلافی وجود ندارد و همگی بر این معنا اتفاق دارند که دین مرضی به دلیل آیه «...الیوم أکملت لکم دینکم وأتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الإسلام دیناً...»[28] همان اسلام است که برای مؤمنان و به نفع آنها ثابت و مستقر شده و بر سائر ادیان غلبه می یابد.[29] با توجه به این ویژگی چندین مطلب به دست می آید.
1. با توجه به اینکه اسلام در أواخر عمر شریف پیامبر(ص) به وسیله اعلان ولایت امام علی(ع) نزد شیعه واهل سنت[30] به حد مرضی پروردگار رسید, چون همه مفسران اتفاق نظر دارند که سوره مائده از آخرین سوره هایی است که بر پیامبر(ص) نازل شده است, برخی شأن نزولهایی[31] که برای آیه ذکر شده است از اعتبار ساقط می شوند.
2. با توجه به ویژگی ثبات و استقرار و نیز گستردگی اسلام و غلبه آن بر سائر ادیان، برخی احتمالات از قبیل محدود و مقطعی دانستن این چنین خلافتی, باطل می شود زیرا معنا ندارد پس از اینکه اسلام بر کل زمین سیطره پیدا کند و ثابت و مستقر شود و امنیت (که در قسمت بعدی آیه بیان شده) به طورکامل به وجود آید، کفر و نفاق جای اسلام را بگیرد و امنیت از جامعه سلب شود.
3. غلبه اسلام بر سائر ادیان صرفاً به معنای فتح ممالک و جزیه دادن پیروان دیگر مذاهب به مسلمانان نیست تا برخی بگویند این فتوحات و پرداخت جزیه تا حدودی در زمان پیامبر اکرم و خلفا به دست آمده, بلکه به این معناست که تنها اسلام پیروانی داشته باشد و بس. سیوطی در در المنثور از سعیدبن منصور و ابن المنذر و بیهقی از جابر، درباره «لیظهره علی الدین کله» روایت کرده است: «این واقع نخواهد شد مگر این که فقط اسلام پیروانی داشته باشد نه یهودیت و نه مسیحیت»[32] نیز مقدادبن اسود می گوید: از رسول خدا شنیدم که فرمود:
لایبقی علی ظهر الارض بیت مدر و لا وبر الاّ أدخله الله (علیهم) کلمة الاسلام، إمّا بعزٍّ عزیز و امّا بذلّ ذلیل، امّا تعزّهم فیجعلهم من أهلها فیعزوا به، واما یذلّهم فیدینون له؛[33] در روی زمین هیچ خانه خشت وگلی و خیمه مویین نمی ماند مگر اینکه خداوند آیین اسلام را در آن خانه وارد می کند یا با عزت و سربلندی یا با ذلت و خواری؛ یا اسلام را می پذیرند و خداوند آنها را سربلند می گرداند و یا به ناچار در برابر اسلام سر تعظیم فرود می آورند.
4. غلبه اسلام بر سائر ادیان به دلیل آیه «لیظهره علی الدین کله ولوکره المشرکون» و به اعتقاد فریقین در دوران امام مهدی(عج) محقق خواهد شد.سعیدبن جبیر درباره آیه «لیظهره علی الدین کله ولوکره المشرکون» می گوید: ایشان مهدی از اولاد فاطمه است. [34] همچنین سدی می گوید: این اظهار دین، به هنگام خروج مهدی است که کسی نمی ماند مگر اینکه پیرو اسلام شود.[35] و نیز عبدالله بن عباس از پدرش و او از پیامبر اکرم(ص) نقل می کند که فرمود: «ملک الارض اربعة مؤمنان وکافران فالمؤمنان سلیمان بن داود و اسکندر و الکافران نمرود وبختنصروسیملکها خامس من اهل بیتی.»[36] قرطبی تصریح می کند که این پنجمی به دلیل آیه «لیظهره علی الدین کله» امام مهدی(عج) است.[37] آلوسی در مورد کلمه «الارض» در آیه «ولقد کتبنا فی الزّبور من بعد الذّکر أنّ الأرض یرثها عبادی الصّالحون» از ابن عباس چنین نقل می کند: «مراد، زمین دنیاست که مؤمنان وارث آن خواهند شد و بر آن استیلا خواهند داشت.» سپس می گوید این قول «کلبی» هم هست، و او (کلبی) برای تأیید قول خودش آیه «لیستخلفنهم فی الارض» را شاهد می آورد. سپس از مسلم، ابو داود و ترمذی، به نقل از ثوبان، چنین نقل می آورد: «قال رسول الله6 إن الله زوی لی الارض فرأیت مشارقها و مغاربها و أنّ امتی سیبلغ ملکها ما زوی لی منها»[38] سپس می افزاید:
و إن قلنا بأن جمیع ذلک یکون فی حوزة المؤمنین فی ایام المهدی رضی الله تعالی عنه و نزول عیسی(ع) فلاحاجة الی ما ذکر (سابقاً)[39] اگر بگوییم همه اینها (غلبه اسلام و مسلمانان) به دست مؤمنان در حوزه و در دوران (حکومت) مهدی(ع) و هنگام نزول عیسی(ع) تحقق می پذیرد، دیگر نیازی به چیزهایی که قبلا ذکر کردیم، نخواهد بود.
رفع خوف و ایجاد امنیت
«...ولیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمناً...؛ و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل می کند.» در این قسمت خداوند یکی دیگر از بشارتها را که همان آرامش و امنیت کامل باشد ذکر می کند.
بررسی
در خصوص این قسمت نیز بین فریقین اختلاف نظر وجود دارد. برخی مفسران اهل سنت طبق یکی از شأن نزولهایی که برای آیه ذکر شده[40] , اعتقاد دارند که این امنیت در زمان خلفای چهارگانه متحقق شده است.[41] ولی شیعه به صراحت آن را نفی می کند و معتقد است که در زمان هیچ کدام از این خلفا امنیت وجود نداشته است. در زمان امام صادق(ع) گویا برخی از عامه نیز گمان می کردند که آیه در مورد خلفای اربعه است. لذا فضل در خصوص این مطلب از امام جعفر صادق(ع) سؤال کرد و ایشان در جواب به وی فرمودند:
...متی کان الدین الذی إرتضاه الله ورسوله متمکنا بإنتشار الأمر فی الامة وذهاب الخوف من قلوبها وإرتفاع الشک من صدورها فی عهد واحد من هؤلاء وفی عهد علی علیه السلام مع إرتداد المسلمین والفتن التی کانت تثور فی أیامهم والحروب التی کانت تنشب بین الکفار وبینهم؛[42] ...چه زمانی دین مرضی خدا و رسول تثبیت شده و امر آن انتشار یافته و خوف و شک از دلها و سینه های مردم در عهد یکی از آن سه خلیفه و در عهد علی(ع) با ارتداد مردم بیرون رفته است؟ چه فتنه هایی که در ایام آنها برانگیخته شد و چه جنگهایی به آنها نسبت داده شده است که بین آنان و کفار واقع شد.
آیا با توجه این اختلافها و جنگها می توان گفت: دین مرضی خداوند ثابت و مستقر بوده و امنیت متحقق شده بود؟ بنابراین شیعه به حسب ترتیب و چینش منطقی که میان قسمتهای آیه مورد بحث بوده, معتقد است که این امنیت بعد از اینکه اسلام بر سائر ادیان غالب آمد (که به اعتقاد فریقین در زمان امام مهدی محقق خواهد شد) ایجاد می شود.
عبادت پروردگار و نفی هرگونه شرک
«...یعبدوننی لایشرکون بی شیئاً ومن کفر بعد ذلک فأولئک هم الفاسقون؛ مرا می پرستند و هیچ چیزی را شریک من قرار نمی دهند. و کسانی که بعد از آن کافر شوند، پس آنها فاسقان اند.» در این قسمت از آیه، خداوند ویژگی سوم مستخلفین را بیان می کند که همان عبادت پروردگار بدون هرگونه شرکی است. مفسران فریقین در خصوص جمله «یعبدوننی لایشرکون بی شیئاً»، چه آن را حالیه بدانیم چه مستأنفه، معانی متعددی ذکر کرده اند. قرطبی می گوید:
فیه أربعة أقوال: أحده لا یعبدون إلهاً غیری، حکاه النقاش. الثانی لایراءون بعبادتی أحداً. الثالث لایخافون غیری، قاله ابن عباس. الرابع لایحبون، غیری قاله مجاهد.[43]
مرحوم طبرسی نیز می گوید: «یعبدوننی لا یشرکون بی شیئا»، و معناه: لا یخافون غیری، عن ابن عباس. وقیل: معناه لا یراؤون بعبادتی أحدا.[44]
بررسی
در این قسمت از آیه، خداوند کامل ترین ویژگی مستخلفین را بیان می کند که همان عبد محض بودن آنهاست. خداوند هدف حقیقی خلقت جن و انس را رسیدن به همین مرحله می داند.[45] این گزارش پروردگار از عبادت خالصانة آنها و نفی هرگونه شرک (جلی و خفی) از آنها دلیل بر عظمت و بزرگی آنان است. در قرآن چنین مقامی (یعنی عدم ارتکاب هرگونه شرک) صرفاً برای انبیا، همچون ابراهیم و اسحاق و یعقوب و یوسف، بیان شده است: «واتّبعت ملّة آبائی إبراهیم وإسحاق ویعقوب ما کان لنا أن نشرک باللّه من شیءٍ ذلک من فضل اللّه علینا وعلی النّاس ولکنّ أکثر النّاس لایشکرون».[46] ابن عباس چنین مقامی را مقام عصمت می داند.[47]
بنابراین به نظر می رسد، رسیدن به این مقام به عنایت ویژه پروردگار نیازمند است، زیرا در آیه فوق نفی هرگونه شرک ورزی از انبیا، علاوه بر اینکه احسان بزرگی از سوی خداوند بر خود انبیاست، بر مردم نیز فضل بزرگی شمرده شده است. در آیه مورد بحث نیز باید گفت: مؤمنانی که خداوند به آنها وعده خلافت روی زمین داده و ویژگیهایی همچون «یعبدوننی لایشرکون بی شیئاً» را برای آنها بیان نموده است, باید تالی تلو انبیا بوده و مقام عصمت را دارا باشند. رسیدن به این مقام نیز در نتیجه همان توفیق الهی (تمهید الاسباب نحو الخیر) میسر است. البته برای رسیدن به این توفیق انسان باید در مرحله قبل به ندای فطرت و عقل لبیک گفته باشد و بر شریعت (گفتار خداوند و رسولش) عمل نموده باشد که در نتیجه توفیق الهی شامل او شود به مقام عصمت نائل گردد. بنابراین می گوییم خداوند به مؤمنانی مقام خلافت روی زمین, تمکین دین مرضی و تبدیل ترسشان به امنیت و آرامش را می دهد که به مقام عصمت رسیده باشند. با توجه به این مقام می گوییم هر چهار معنایی که قرطبی برای جمله «یعبدوننی لایشرکون بی شیئاً» بیان کرده است باید در مستخلفین وجود داشته باشد. بنابراین مقام خلافت صرفاً شایسته امام زمانه است که عصمت او نیز در جای خود ثابت شده است.
خلاصه و نتیجه گیری
1. مورد خطاب در آیه مسلمانان و عموم مؤمنان اند و در مورد برخی از آنان وعده خلافت و... تحقق می پذیرد.
2. مراد از «الارض» در آیه مطلق زمین است.
3. تشبیه استخلاف مؤمنان و مطیعین محض از امت پیامبر به استخلاف گذشتگان در این مقام به اصل خلافت الهی منحصر بوده است.
4. «الذین من قبلهم» به عده خاصی منحصر نمی شود.
5. اسلام در اواخر عمر شریف پیامبر به وسیله اعلان ولایت به حد رضایت پروردگار رسید. بنابراین برخی از شأن نزولها که مصداق آیه را قبل از آن می داند مردود است.
6. با توجه به ویژگی ثبات و استقرار و نیز گستردگی اسلام و غلبه آن بر سایر ادیان، برخی احتمالات از قبیل محدود و مقطعی دانستن چنین خلافتی باطل می شود.
7. غلبه اسلام بر سائر ادیان به این معناست که اسلام فقط پیروانی داشته باشد و بس.
8. غلبه اسلام بر سائر ادیان به اعتقاد فریقین در زمان حکومت حضرت حجت متحقق خواهد شد.
9. رفع خوف و امنیت کامل در دوران هیچ کدام از خلفا، حتی امیرالمؤمنین، به وجود نیامده و صرفاً بعد از استقرار اسلام و غلبه آن بر سائر ادیان ایجاد می شود.
10. ویژگی «یعبدوننی لا یشرکون بی شیئا» به مؤمنانی اختصاص دارد که به مقام عصمت رسیده اند.
در نتیجه می گوییم همه این عوامل جز در امام عصر(عج) و یارانش، مانند حضرت عیسی(ع)، یافت نمی شود.
ب) بررسی روایات
همان گو نه که بیان شد، عمده دلایلی که فریقین برای اثبات مدعای خود به آن تمسک نموده اند روایات است. ما ابتدا روایات اهل سنت را می آوریم و بررسی می کنیم و سپس به ارزیابی روایات شیعه می پردازیم.
روایات اهل سنت
روایات اهل سنت در مورد اینکه این وعده کی و در مورد چه کسانی است عمدتاً چهار دسته است.
دسته اول: در مورد صحابه
از ابی عالیه در خصوص شأن نزول آیه چنین آمده است:
مکث النبی(ص) عشر سنین خائفاً یدعو إلی الله سراً وعلانیة، قال: ثم أمر بالهجرة إلی المدینة. قال: فمکث بها هو وأصحابه خائفون، یصبحون فی السلاح ویمسون فیه، فقال رجل: ما یأتی علینا یوم نأمن فیه ونضع عنا السلاح فقال النبی(ص): لا تغبرون إلا یسیراً حتی یجلس الرجل منکم فی الملا العظیم محتبیاً فیه لیس فیه حدیدة. فأنزل الله هذه الآیة: وعد الله الذین آمنوا منکم...؛[48] پیامبر اسلام ده سال در مکه در حالت خوف تبلیغ نمود. سپس امر شد که به طرف مدینه بروند. در آنجا نیز او و یارانش در حالت خوف سکنا گزیدند, به طوری که شب و روز با اسلحه به سر می بردند. در همین اثنا مردی از پیامبر اسلام پرسید: آیا روزی می آید که سلاح را کنار بگذاریم و امنیت داشته باشیم؟ پیامبر اکرم فرمودند: به زودی اسلحه را کنار می گذارید، به طوری که می توانید در ملأ عام بدون اسلحه حاضر شوید ...و آیه نازل شد.
و همچنین ابن أبی حاتم و ابن مردویه از البراء بن عازب نقل می کنند که گفته است: آیه در مورد ما نازل شده است، چون ما در خوف شدید بودیم.[49] و نیز ابن منذر, طبرانی, حاکم, ابن مردویه و بیهقی از أبی بن کعب نقل می کنند که گفته است:
لما قدم رسول الله صلی الله علیه وسلم و أصحابه المدینة وآوتهم الانصار رمتهم العرب عن قوس واحدة فکانوا لا یبیتون الا فی السلاح ولا یصبحون الا فیه فقالوا أترون انا نعیش حتی نبیت آمنین مطمئنین لا نخاف الا الله فنزلت وعد الله الذین آمنوا منکم وعملوا الصالحات الآیة.[50]
دسته دوم:در مورد چهار خلیفه
ضحاک در کتاب نقاش می گوید: این آیه در مورد خلافت خلفای چهارگانه (ابوبکر, عمر, عثمان و علی(ع)) است, زیرا آنها ایمان آوردند اعمال صالح انجام دادند. و همچنین در تأیید این دیدگاه به حدیث سفینه که گفته است: پیامبر(ص) فرمودند: «الخلافة بعدی ثلاثون سنة.»[51] تمسک می کند. ابن العربی در احکام خود این قول را انتخاب کرده و گفته است: علمای ما اعتقاد دارند که آیه«وعد» دلیل برخلافت خلفای چهارگانه است.[52] وی می گوید:
وأن الله استخلفهم ورضی أمانتهم، وکانوا علی الدین الذی ارتضی لهم، لأنهم لم یتقدمهم أحد فی الفضیلة إلی یومنا هذا، فاستقر الامر لهم، وقاموا بسیاسة المسلمین، وذبوا عن حوزة الدین، فنفذ الوعد فیهم، وإذا لم یکن هذا الوعد لهم نجز، وفیهم نفذ، وعلیهم ورد، ففیمن یکون إذا ؟ ولیس بعدهم مثلهم إلی یومنا هذا.[53] و سپس می گوید: ولیس للخلافة محل تنفذ فیه الموعدة الکریمة إلا من تقدم من الخلفا. ثم ذکر اعتراضا وانفصالا معناه: فإن قیل هذا الامر لا یصح إلا فی أبی بکر وحده، فأما عمر وعثمان فقتلا غیلة، وعلی قد نوزع فی الخلافة. قلنا: لیس فی ضمن الامن السلامة من الموت بأی وجه کان، وأما علی فلم یکن نزاله فی الحرب مذهباً للأمن، ولیس من شرط الامن رفع الحرب إنما شرطه ملک الانسان لنفسه باختیاره، لا کما کان أصحاب النبی صلی الله علیه وسلم بمکة.[54]
دسته سوم: در مورد اهلبیت(ع)
عبدبن حمید از عطیه روایت می کند که گفت: «وعد الله الذین آمنوا منکم وعملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض...» در مورد اهل بیت است.[55] همچنین فضیل بن مرزوق از عطیه روایت می کند که گفت: «وعد الله الذین امنوا منکم وعملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الأرض» درباره اهلبیت(ع) است.[56] و نیز سدی از ابن عباس نقل می کند که گفت: آیه «وعد الذین آمنوا...» درباره آل محمد نازل شده است.[57]
دسته چهارم: در مورد امت
پیامبر اکرم فرموده است: «زویت لی الارض فرأیت مشارقها ومغاربها وسیبلغ ملک أمتی ما زوی لی منها؛[58] زمین یکجا برای من جمع شد و شرق و غرب آن را دیدم که به زودی امتم مالک آن می شوند.» ابن عطیه در تفسیر خود همین قول را انتخاب کرده و می گوید:
والصحیح فی الآیة أنها فی استخلاف الجمهور، واستخلافهم هو أن یملکهم البلاد ویجعلهم أهلها، کالذی جری فی الشأم والعراق وخراسان والمغرب.[59]
نقد و بررسی
به نظر می رسد روایات دسته اول که شأن نزول آیه را صحابه دانسته و به زمان پیامبراکرم(ص) محدود نموده است, تمام نیست، زیرا اولاً: همان گونه که بیان شد، اسلام در دوران اواخر عمر پیامبر با تعیین ولی به مرضی خداوند رسیده است؛ لذا صحابه طبق شأن نزولی که مطرح شده نمی توانند مصداق آیه باشند. ثانیاً: در آیه خلافت و جانشینی تعدادی از امت پیامبر مطرح است که هیچ کس از فریقین در مورد صحابه منهای ابوبکر, عمر, عثمان و علی(ع) به چنین عقیده ای ملتزم نیست. ثالثاً: از ظاهر آیه به نظر می رسد این وعده در آینده بعد از رحلت پیامبر اعظم اتفاق می افتد. رابعاً: از صفاتی که آیه برای مستخلفین می آورد به دست می آید که در زمان آنان اسلام بر کل زمین سیطره پیدا می کند, ثابت و مستقر می شود و امنیت به طور کامل به وجود می آید به طوری که دیگر معنا ندارد کفر و نفاق جای اسلام را بگیرد و امنیت از جامعه سلب شود. حال آنکه در زمان صحابه و خلفا و بعد از آن چنین وضعیتی به دست نیامده است.
خامساً: به نظر می رسد ارائه چنین شأن نزولی در مورد آیه بر اساس اجتهاد و نظر شخصی صحابه بوده است نه بر اساس فرمایش پیامبر, زیرا در مورد راوی اول، یعنی ابی عالیه، همه اهل سنت اعتقاد دارند که او زمان پیامبر را درک نکرده است.[60] در مورد البراء بن عازب و ابی بن کعب نیز می گوییم گر چه در صحبت و صحابی بودن آنها تردیدی نیست، اما آنان این شأن نزول را به فرمایش پیامبر اکرم(ص) مستند نکرده اند. پس نمی توان بر اساس این روایات زمان و مصداق آیه را صحابه دانست.
اما در مورد روایات دسته دوم می گوییم: اولاً: به نظر می رسد در اینجا نیز ارائه چنین تفسیری از سوی ضحاک بر اساس برداشت شخصی وی بوده است, زیرا وی از تابعین بوده و هرگز شاهد نزول آیه نبوده است. ثانیاً: همان اشکالی که بر دسته اول روایات بیان کردیم که اسلام در زمان صحابه و خلفا بر همه ادیان استیلا پیدا نکرد و امنیت به طور کامل حاصل نشد, در اینجا نیز مطرح است. ثالثاً: خود اهل سنت به این قول ملتزم نیستند. قرطبی در جواب ابن العربی می گوید:
هذه الحال لم تختص بالخلفا الأربعة رضی الله عنهم حتی یخصوا بها من عموم الآیة، بل شارکهم فی ذلک جمیع المهاجرین بل وغیرهم. ألا تری إلی إغزاء قریش المسلمین فی أحد وغیرها وخاصة الخندق،حتی أخبر الله تعالی عن جمیعهم فقال: «إذ جاءوکم من فوقکم ومن أسفل منکم وإذ زاغت الابصار وبلغت القلوب الحناجر وتظنون بالله الظنونا. هنالک ابتلی المؤمنون وزلزلواً زلزالاً شدیداً»[61] ثم إن الله رد الکافرین لم ینالوا خیراً، وأمن المؤمنان وأورثهم أرضهم ودیارهم وأموالهم، وهو المراد بقوله: «لیستخلفنهم فی الأرض». وقوله: «کما استخلف الذین من قبلهم » یعنی بنی إسرائیل، إذ أهلک الله الجبابرة بمصر، و أورثهم أرضهم و دیارهم فقال: «وأورثنا القوم الذین کانوا یستضعفون مشارق الأرض ومغاربها»[62]. وهکذا کان الصحابة مستضعفین خائفین، ثم إن الله تعالی أمنهم ومکنهم وملکهم، فصح أن الآیة عامة لامة محمد صلی الله علیه وسلم غیر مخصوصة، إذ التخصیص لایکون إلا بخبر ممن یجب [له] التسلیم، ومن الأصل المعلوم التمسک بالعموم.[63]
و همچنین شوکانی می گوید:
وقد أبعد من قال إنها مختصة بالخلفا الأربعة أو بالمهاجرین أو بأن المراد بالأرض أرض مکة وقد عرفت أن الاعتبار بعموم اللفظ لا بخصوص السبب.[64]
رابعاً: از ابن العربی سؤال می کنیم چطور «ملک الانسان لنفسه باختیاره» صرفاً شرط و مساوی با امنیت تلقی شود، در حالی که بیشتر به جنبه شخصی افراد ارتباط دارد و مسلمانان کم و بیش به این اندازه حتی در مکه و مدینه امنیت داشتند و حال آنکه مقوله امنیت ناظر به محیط خارج و بیرون است، ولی مثلاً به قول او کشته شدن عمر و عثمان به فریب از مسایل عدم امنیت شمرده نشود؟ و یا نزاع در مورد خلافت علی(ع) از سوی معاویه و دیگران و یا جنگهایی که در زمان ایشان و عمر و عثمان میان کفار و مسلمانان و یا بین مسلمانان واقع شده, از عدم امنیت شمرده نشود؟ گویا در زمان امام صادق(ع) گویا برخی از عامه نیزگمان می کردند که آیه در مورد خلفای اربعه است. لذا فضل در خصوص این مطلب از امام جعفر صادق(ع) سؤال کرد که پاسخ امام به او پیش تر گذشت: رابعاً: این قول با قول مالک که گفته است آیه مورد نظر بر خلافت ابوبکر و عمر دلالت دارد[65] و با گفته آلوسی که مصداق آیه را صرفا ابوبکر, عمر و عثمان می داند[66] در تعارض است. خامساً: حدیث سفینه «الخلافة بعدی ثلاثون سنة» که ابن العربی از آن برای اثبات دیدگاه خود استفاده کرده با حدیث جابربن سمره که در آن پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «یکون بعدی اثنا عشر خلیفة کلهم من قریش.»[67] در تعارض است, زیرا در این حدیث پیامبر اکرم(ص) از دوازده جانشین بعد از خود خبر داده است و حال آنکه در حدیث سفینه صرفاً از خلافت چهار خلیفه سخن رفته است.
راه حلی هم که قاضی عیاض برای حل تعارض ارائه کرده و البانی نیز آن را پسندیده, مبنی بر اینکه منظور از خلافت در حدیث سفینه خلافت نبوت بوده و منظور از خلافت در حدیث جابربن سمره خلافت غیر نبوت است،[68] به جایی نمی رسد, زیرا اولاً: این اصطلاحی است که مبنای حدیثی ندارد و لذا معتبر نیست. ثانیاً: از قاضی عیاض می پرسیم: بر چه اساسی این تقسیم را ارائه دادید؟ اگر وی بگوید به کار رفتن واژه «بعدی» در حدیث سفینه، بلافاصله بودن بعد از پیامبر را می رساند، می گوییم در حدیث جابر نیز این تعبیر آمده است. ثالثاً: اگر در حدیث جابر جانشینی پیامبر مطرح نبوده، می پرسیم پیامبر چه داعی و انگیزه ای داشتند که این قدر درباره خلفایی که جانشینان مستقیم او نیستند سخن بگویند و عزت و سر بلندی اسلام و مسلمانان را به آنها مرتبط بدانند، اما در مورد جانشینان مستقیم خود چنین تعبیراتی به کار نبرند؟
اما در مورد دسته سوم از روایات می گوییم: این شأن نزول مطابق روایاتی است که از طریق اهل بیت وارد شده است که در بحث روایات شیعه به آن می پردازیم. اما در مورد روایات دسته چهارم می گوییم: این وعده ای است که امت پیامبر(ص) در آخر الزمان به آن می رسد، به طوری که اسلام و مسلمانان حکومت جهان را به دست می گیرند. سعیدبن منصور و ابن المنذر و بیهقی از جابر، درباره آیه «لیظهره علی الدین کله» روایت کرده اند که گفته است: این واقع نخواهد شد مگر اینکه فقط اسلام پیروانی داشته باشد نه یهودیت و نه مسیحیت.[69]
روایات شیعه
در منابع شیعه نیز در مورد اینکه این وعده کی و در مورد چه کسانی است، دو دسته روایات وجود دارد.
دسته اول: در مورد ائمه اطهار(ع)
در تفسیر نور الثقلین چنین آمده است:
الحسین بن محمد عن معلی بن محمد عن الوشاء عن عبد الله بن سنان قال: سألت ابا عبد الله علیه السلام عن قول الله جل جلاله: «وعد الله الذین آمنوا منکم وعملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم» قال: هم الائمة.[70]
و نیز در تفسیر علی بن ابراهیم قمی چنین آمده است:
«وعد الله الذین آمنوا منکم ( یا معشر الائمة ) وعملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم ولیمکنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم ولیبدلنهم من بعد خوفهم امناً یعبدوننی لا یشرکون بی شیئاً» فهذا مما یکون إذا رجعوا إلی الدنیا.[71]
دسته دوم: در مورد قائم و اصحاب ایشان
در تفسیر علی بن ابراهیم قمی این چنین آمده است:
و قوله: «وعد الله الذین آمنوا منکم وعملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم ولیمکنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم ولیبدلنهم من بعد خوفهم امناً یعبدوننی لا یشرکون بی شیئاً» نزلت فی القائم من آل محمد علیه وعلی آبائه السلام.[72]
حویزی و طبرسی هر دو می گویند:
روی العیاشی باسناده عن علی بن الحسین علیهما السلام انه قرأ الآیة و قال: هم والله شیعتنا أهل البیت یفعل ذلک بهم علی یدی رجل منا وهو مهدی هذه الامة، و هو الذی قال رسول الله صلی الله علیه واله: لو لم یبق من الدنیا الا یوم لطول الله ذلک الیوم حتی یلی رجل من عترتی اسمه اسمی یملاء الارض عدلاً وقسطاً کما ملئت ظلماً وجوراً، وروی مثل ذلک عن ابی جعفر وابی عبد الله علیهما السلام.[73]
بررسی
همان گونه که بیان کردیم، شیعه بر اساس روایاتی که در منابع آنان آمده است اتفاق نظر دارند آیه «وعد» درباره امام زمانه نازل شده و تحقق این وعده هم در آخر الزمان در دوران حکومت ایشان اتفاق می افتد. بنابراین بین دو دسته روایات (دسته اول که مصداق آیه را ائمه و دسته دوم که مصداق آیه را امام عصر دانسته اند) ممکن است و هیچ منافاتی بین آنها وجود ندارد, زیرا رجعت ائمه اطهار(ع) که در روایات دسته اول مطرح شده در همین دوران اتفاق می افتد.
جمع بندی و نتیجه گیری
هیچ کدام از شأن نزولهایی که در منابع اهل سنت برای آیه بیان شده است و مصداق آن را صحابه و یا خلفا (ابوبکر, عمر, عثمان و علی(ع)) می داند درست نیست و صرفاً شأن نزولی که مصداق آیه را اهلبیت(ع) معرفی کرده درست است. طبق شأن نزولی که در منابع شیعه برای آیه ذکر شده است, مصداق آن امام عصر و یارانش و نیز ائمه بعد از رجعت اند.