اشاره:
دکتر محمدرضا قیطانچی فارغ التحصیل دکترای زلزله شناسی از دانشگاه توکیو و رئیس مرکز شبکة لرزه نگاری مؤسسة ژئوفیزیک و نائب رئیس کمیتة زلزله شناسی کشورهای آسیایی در مصاحبه ای اختصاصی با خبرنگار اندیشة صادق به چیستی زلزله، احتمال وقوع آن در کشور و راههای پیشگیری و مقابله با آن پرداخته است.
آقای دکتر چه فعل و انفعالاتی در زیرزمین صورت می گیرد تا زلزله رخ دهد و چرا زلزله در بعضی مناطق اتفاق می افتد و چرا عنوان زلزله خیزی را در مورد بعضی مناطق به کار می برند؟
تا صد سال پیش که دستگاههای زلزله نگاری به وجود نیامده بودند شناخت بشر از این پدیده طبیعی, محدود به احساساتش بود و بسته به نوع آثار و علائم, آن را مخرب یا ویرانگر می نامیدند، همانطوری که می دانید احساس بشر همیشه دچار خطاست و ما به تعداد افراد, احساسات داریم و معلوم هم نیست که همه زلزله ها آثار و علائمی را بجا بگذارند که مردم آن را احساس کنند. ممکن است زلزله در داخل اقیانوس و یا در منطقه ای خالی از سکنه رخ بدهد که در این صورت ما آن را از دست داده ایم.
در طول صد سال گذشته دستگاههای زلزله نگاری که محل یا مختصات زلزله ها را ثبت می کردند به وجود آمدندو برای اولین با در دهه 1930 متخصصان مکان های وقوع زلزله ها را روی نقشه جهانی مشخص کردند و متوجه شدند که زلزله ها به صورت اتفاقی و تصادفی حداقل از نظر محلی به وجود نمی آید بلکه از یک آرایش و نظم تبعیت می کنند.
به علاوه این محل های تعیین شده را به عنوان کمربند زلزله عنوان کردند و برای اولین بار این واقعیت معلوم شد که مسیر زلزله ها مسیرهای قابل تشخیص هستند.
این طور نیست که دفعتاً در جایی که استعداد زلزله وجود ندارد زلزله اتفاق بیفتد. با پیشرفت علم زمین شناسی توانستند تجمع انرژی را در محل های مختلف بهتر تشخیص بدهند, میزان انباشت و تخلیه انرژی را محاسبه کردند و الان زلزله نگاری این ادعا را دارد که بدون مراجعه به محل می توان شدت و موقعیت آن را با زبان علمی بیان کرد.
پس نخستین پیشرفت این بود که زلزله در جایی که استعداد وقوع آن وجود دارد رخ می دهد. تئوری های بعدی نیز از همین شناخت نشأت گرفتند به این صورت که خشکی ها را به صورت تکه یخ های متحرک در آب بیان کردند و عنوان کردند که اینها به هم نزدیک می شوند و از هم دور می شوند این هم به علت درجه حرارت بالا و مواد گداخته ای است که در داخل زمین است. یک چرخشی وجود دارد که این چرخش باعث می شود صفحات به هم نزدیک یا از هم دور شوند.
در بحث های کلامی این نکته مطرح می شود که هیچ چیزی شر مطلق نیست یعنی وقتی قضایا را از بالا نگاه می کنیم در می یابیم که خیرش بیشتر از شرش بوده است حال اگر زلزله رخ ندهد چه اتفاقی می افتد؟
کره زمین یک موجود زنده است و از خودش عکس العمل (Reflex) نشان می دهد یکی از این پدیده هایش زلزله است, جزر و مد وجود دارد, آتشفشان وجود دارد. زلزله اگر اثرات بیرونی و ثانویه دارد علتش در خودش است. زنبور هم عسل درست می کند هم نیش می زند. نباید فقط نیش زدنش را مد نظر قرار دهیم اگر کسی با او کاری نداشته باشد نیش نمی زند. الان در کشوری مثل ژاپن به مردم توصیه می کنند هنگام زلزله از خانه بیرون نروند پس آنجا زلزله بد نیست، کلی اطلاعات از داخل زمین به دست می آید. همین اطلاعاتی که الان از داخل زمین داریم از زلزله های مشابه کسب کرده ایم. اما خسارات زلزله به غفلت های خودمان بر می گردد. نمی توانیم تقصیر را به گردن زلزله بیندازیم. ما الان می دانیم که فلات ایران زلزله خیز است و تا حدی مکان هایی که استعداد وقوع زلزله مخرب را دارند می دانیم، از حیث پیش بینی هم هنوز نمی توان بصورت کاربردی این بحث را مطرح ساخت گرچه ممکن است چند تا زلزله را نیز بصورت موردی پیش بینی کنیم.
در ایران ولو اینکه پیش بینی هم بکنیم و جلوی تلفات جانی را بگیریم با خسارات اقتصادی و مالی آن چه می خواهیم بکنیم. الان می بینیم افرادی که تمام موجودیشان را از دست داده اند و با مشکلات اساسی روبرو شده اند و به این راحتی نیز به حالت عادی بر نمی گردند باید سعی کنیم با پیشگیری و مقاوم سازی جلوی بحران را بگیریم. در شرایط بحرانی هر کاری صورت بگیرد علمی و صحیح نخواهد بود.
یا بیش از حد به آن می رسیم یا فراموش می کنیم و با گذشت زمان بحران خاصیت خودش را از دست می دهد باید در دراز مدت مشکلات واقعی را حل کرد تا بحران شکل نگیرد.
شایعاتی مبنی بر وقوع زلزله در تهران و اصلاً زلزله خیزی پاره ای از مناطق تهران اعلام شده است. جناب عالی وضعیت گسل های تهران و امکان وقوع زلزله را چگونه می بینید؟
شاخص ها را بیان می کنم استنتاج را به خوانندگان واگذار می کنم. شاخص نخست وجود گسل است گسلهایی که قابل مشاهده و مطالعه است اگر ما بتوانیم با عکس های ماهواره ای یا روش های ژئوفیزیکی بفهمیم که در منطقه ای گسل وجود دارد این می تواند یک شاخص باشد برای اینکه ببینیم آیا فلان منطقه زلزله را تجربه خواهد کرد یا نه. البته صد در صد تا وقتی گسل است نمی توانیم بگوییم زلزله خواهد آمد اما صرف وجود گسل امکان وقوع زلزله را مطرح می سازد.
مرحله دوم این است که با مطالعه گسل ببینیم آیا گسل زنده است, انرژی جمع می شود جابجایی از خودش نشان می دهد یا اینکه مرده و غیرفعال است. گسل هایی داریم که به آن گسل مرده می گویند اینها دیگر استعداد زلزله را ندارند به عبارتی بود و نبود آن یکی است.
الان گروهی که گسل های یک منطقه خاص مثلاً تهران را زیر نظر داشته باشند سراغ ندارم یک وقتی است که از پشت پرده و بدون معاینه دقیق نسخه می دهیم یک زمان هم هست که با یک سری آزمایش های دقیق کار را انجام می دهیم.
رها کردن گسل های تهران مثل مریضی است که سکته کرده و ما او را به حال خودش واگذار کرده ایم.
شاخص دوم بررسی پرونده زلزله خیزی منطقه در قرن های گذشته است وقتی به تاریخ کشور یا منطقه ای رجوع می کنیم بارها به صورت دقیق گزارش شده که زلزله هایی در فلان منطقه و با شدت های مختلف صورت گرفته است مثل اینکه یک زلزله شناس به آنجا رفته و چنین گزارش های دقیقی را تنظیم کرده است.
چنین گزارش هایی از اهمیت بالایی برخوردارند و نادیده گرفتن آنها قطعاً خیانت است وقتی بارها و بارها در یک منطقه زلزله اتفاق افتاده است احتمال اینکه در آینده نیز این حادث رخ دهد افزایش پیدا می کند. در حال حاضر هنوز آن علت اصلی زلزله وجود دارد این مسئله الان اثبات شده که عربستان به سمت شمال شرق ایران در حال نزدیک شدن است و به صورت مستمر این حرکت در حال رخ دادن است.
شاخص سوم که قاطعانه است وضعیت زلزله خیزی در صد سال گذشته است. این دستگاههای زلزله نگار در طول صد سال گذشته هر نوع لرزش, موقعیت و زمان آن را ثبت کرده اند. در ایران نیز از 45 سال قبل این حرکت با چند دستگاه زلزله نگار شروع شد و از هفت سال قبل، شبکه های زلزله نگاری در استان های تهران, تبریز, خراسان, یزد و اصفهان شروع به کار کرده اند؛ حتی زلزله های ریزی که قابل احساس نیز نیست ثبت می شود. حال هر چقدر این داده ها در زمان طولانی تری جمع آوری شده باشند صفت زلزله خیزی منطقه به زبان علمی بهتر مشخص می شود و ما می توانیم از گذشته, حال و آینده را ترسیم کنیم. هرچند که هنوز محل, زمان و بزرگی زلزله را نمی توانیم دقیقاً پیش بینی کنیم.
چه مناطقی با توجه به سابقه تاریخی در معرض زلزله هستند؟
درست است که سابقه تاریخی اطلاعات مهمی را به ما می دهد اما کامل نیست برای اینکه خود اطلاعات تاریخی که در جاهای مختلف عنوان شده متأثر از جمعیت و تراکم بوده است مثلاً اگر پایتختی بوده, داده های آماری اش کامل تر بوده است؛ مورخان متعدد داده ها را ثبت کرده اند اما هر چقدر به سمت مناطق جنوب می رویم اطلاعات کمتری در دسترس است پس مناطقی ممکن است زلزله های متعددی را تجربه کرده باشد اما گزارش نشده باشد به همین دلیل اگر گزارشاتی در مورد زلزله یک منطقه در دسترس نباشد نمی توان گفت که زلزله رخ نداده است.
چه سازمان و نهادی مسئول بررسی و تحقیق در مورد گسل های شهر تهران می باشد؟
به طور موردی ممکن است سازمان زمین شناسی, نقشه برداری و پژوهشگاه زلزله ، کاری را انجام داده باشند. ببینید فردی که مشکل دارد به طور موردی به دکتر مراجعه نمی کند؛ باید مدام زیر نظر پزشک باشد. کشوری که این قدر در معرض زلزله است مطالعات و ارزیابی هایش نباید تفننی و موردی در یک پایان نامه دانشجویی خلاصه شود. نیاز به یک برنامه مستمر است که همواره تغییرات پوسته زمین اندازه گیری شود. باید مرتباً گازهای زیرزمینی اندازه گیری شود, زلزله های منطقه باید مورد بررسی قرار گیرد میدان مغناطیسی و الکتریکی مورد توجه قرار گیرد. در حالی که هیچکدام از این کارها صورت نمی گیرد اصلاً سازمان یا متولی که مسئولیت قبول کند وجود ندارد. در توکیو چون پیش بینی کرده اند که زلزله 8 ریشتری اتفاق خواهد افتاد، مرتباً دستگاههای مختلف پارامترها را اندازه می گیرند؛ بودجه عظیمی را صرف کارهای تحقیقاتی کرده اند؛ فعل و انفعالات زیرزمین را مدام زیرنظر دارند، این حساسیت و این استعداد در آنها وجود دارد که به موقع از آن استفاده کنند اما در ایران چند ساعت طول می کشد تا خبر وقوع زلزله به گوش مسئولین برسد. پس اگر در ایران پیش بینی هم صورت بگیرد امکان عکس العمل وجود ندارد.
به برنامه های دراز مدت به منظور مقاوم سازی اشاره داشتید. متولی این مسئله در ایران کدام نهاد است؟ تجارب کشورهای دیگر مثل ژاپن چگونه است.
اینگونه مسائل با روی کاغذ آمدن حل نمی شود در ایران کمیته بلایای طبیعی را داریم. مرکز تحقیقات مسکن را داریم. سازمان زمین شناسی را داریم. همه اینها ممکن است ادعا بکنند ولی عملکرد گذشته نشان می دهد که ما چه متولی داشته باشیم و چه نداشته باشیم نتیجه قابل قبولی نداشته ایم، اگر چه از زلزله رودبار به این طرف حرکت های سازنده شروع شد.
آیین نامه 2800 حالت قانونی گرفت و الان این فرهنگ در حد فرمایشی شروع شده است اگر مشکلی در کار اجرایی ماست که مانع ایجاد می کند باید آن را مداوا نمود.
مشکلات ما در پروسه زلزله مشکل ساده ای نیست. یک شبه بحران شکل نگرفته که به این راحتی حل شود.
آمارها نشان می دهد که 70 درصد ساختمانها در مقابل زلزله مقاوم نیستند. شاید در مقاطعی در کشورهای دیگر هم چنین وضعیتی حاکم بوده است. مثلاً در زلزله 1912 در توکیو 120هزار نفر جان خود را از دست دادند. با توجه به شناختی که شما از کارهای دولت ژاپن دارید آنها در این خصوص چه اقداماتی را انجام داده اند؟
قبل از ساخت و ساز باید وضع زمین مورد بررسی قرار گیرد وضعیت گسل ها و نزدیکی به گسل باید مورد بازبینی قرار گیرد. کنار رودخانه نباید ساختمان سازی کرد. وقتی به گذشته تاریخ کشور رجوع می کنیم می بینیم اینها به طور سنتی گزینه اولشان گزینه درستی نبوده است؛ در کنار رودخانه اقدام به ساخت و ساز می کرده اند، چون آب سهل الوصول بوده است. اما از نظر علمی کنار رودخانه و روی گسل بدترین حالت ممکن است. غالب شهرهای کشور نزدیک و یا روی گسل و یا کنار رودخانه شکل گرفته اند. ارگ بم روی گسل واقع شده بود.
مسئله بعدی فرهنگ ساخت و ساز در کشور است که باید تغییر کند. تاکنون پارامتری مثل اینکه ساختمان باید قدرت تحمل زلزله را داشته باشد مورد توجه قرار نگرفته است. بیشتر ارزان تمام شدن ساختمان, زیباسازی و نمای ساختمان اهمیت داشته است. البته فرهنگ به راحتی قابل تغییر نیست این فرهنگ ناظر و قانون را دور می زند.
مسئله دیگر بازخواست نشدن افراد و مسئولین است. اگر بعد از وقوع زلزله ساختمانی به ناحق فرو ریخته و کسی مسئولیت آن را عهده دار نشده است. مرغوبیت مصالح باید مورد بازبینی قرار گیرد هنوز خیلی از مصالح ما که بازار سیاه هم پیدا کرده به حد استاندارد نرسیده است.
در گام نخست باید ساختمان های مهم که شریان حیاتی جامعه را در دست دارند مقاوم سازی کرد . وقتی در زلزله مراکز بیمارستانی, آتش نشانی, استانداری و مراکز نظامی به کل از بین رفتند دیگر کاری نمی توان انجام داد مثل لشکری که نقطه فرماندهی آن از بین برود. در گام های بعدی باید به طرف شناسنامه دار کردن ساختمان ها حرکت کنیم باید ضمن آگاه سازی مردم , برنامه های تشویقی نیز مد نظر قرار بگیرد تا افراد اقدام به مقاوم سازی بناها کنند. عمر مفید هر ساختمان باید مشخص شود.
نظارت بر ساخت و سازها باید جدی گرفته شود. کدام ساختمان است که الان سازنده آن حاضر است وقت زلزله داخل آن پناه بگیرد. در ژاپن شرکت های خاصی ساخت و ساز می کنند. افرادی هستند که صلاحیت لازم را دارند و حتی بعضی ساختمانها را در کارگاه می سازند و با کمپرسورها شتاب و ضربه زلزله را به آن وارد می کنند و بعد با سنسورهایی که در سقف و دیوار گذاشته اند، میزان مقاوت را اندازه می گیرند.
اما در ایران هر کسی از فردا می تواند ساخت و ساز کند، چون تا وقتی زلزله نیاید نمی توانیم بفهیم که ساختمان تا چه میزان در مقابل زلزله مقاوم است.
در شناسنامه ساختمان باید حتی میزان مقاومت در مقابل زلزله نیز ثبت شود. در ژاپن مسئولیت پذیری آن قدر بالاست که اگر خلافی رخ بدهد فرد قبل از اینکه به سراغش بروند خودکشی می کند. همین فرد را اگر به ایران بیاوری بعد از مدتی کارش را درست انجام نمی دهد.
در پایان اجازه دهید این نکته را بپرسم که برای کنترل بحران ناشی از زلزله و اصلاً آشنایی مدیران با مدیریت بحران چه اقداماتی لازم است؟
همین طور که برای اداره خانه هم مدیریت لازم است و یک علم و فن خاصی را باید یاد گرفت. در زلزله هم مدیریت قوی و آشنا ضروری به نظر می رسد.
اما واقعیت این است که اگر فاجعه رخ بدهد امداد هر چقدر هم قوی باشد نمی تواند پاسخگو باشد. در زلزله کوبه ژاپن وسعت فاجعه به حدی بود که تمام اقدامات دولت زیر سوال رفت. در زلزله رودبار 1500 روستا و آبادی از بین رفتند. واقعاَ بحران به حدی بود که هر کاری انجام می شد به چشم نمی آمد. چه بسا خود امدادگران در این امر دچار مشکل می شوند.
معلوم نیست که تخریب به چه شکلی باشد که مدیریت بحران هلال احمر بتواند کاری انجام بدهد. بهترین اقدام و آموزش, خود امدادی است هر کسی همان کاری را بکند که هلال احمر می خواست انجام بدهد. تجربه نشان داده که هلال احمر نتوانسته به صورت مفید در امر امدادرسانی ظاهر شود.
یکی از این مشکلات همیشگی تداخل مسئولیت ها بوده است. الان خیلی از امدادرسانان و پزشکان تجربه اندوخته اند، باید از این تجربه ها استفاده کرد. در زلزله آسیب های خاصی پدید می آید، از اینها و تجربه اینها باید استفاده کرد.
