مقدّمه
«اهل بیت» را در لغت، به ساکنان خانه و کسان آن معنا کرده اند(1) و در عرف اهل تسنّن، به خانواده و خویشاوندان پیامبر علیهم السلام گفته می شود.(2) برخی اهل بیت النبی علیهم السلام را به همسران، دختران و داماد آن حضرت، علی علیه السلام معنا کرده اند.(3) در اصطلاح شیعه، که برگرفته از روایات است(4)، از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله دخت گرامی وی، حضرت فاطمه علیهاالسلام و داماد وی حضرت علی علیه السلام و یازده امام معصوم از نسل آن دو بزرگوار علیهماالسلام اراده می شود. در این مقاله منظور از «اهل بیت پیامبر علیهم السلام »، امام علی و یازده امام معصوم پس از ایشان است.
قرآن و فهم آن
گرچه قرآن کریم به حسب اوصافی که خود برای خویش ذکر کرده، بیان،(5) تبیان،(6) کتاب مبین،(7) به زبان عربی آشکار(8) و برای پند گرفتن سهل و آسان(9) است، ولی هر اندیشمند بصیری که اندک آشنایی با قرآن و معارف آن داشته باشد، به خوبی می داند که علوم و معارف قرآن کریم سطوح و مراتب گوناگونی دارند و دلالت آیات کریمه بر آن معارف از لحاظ ظهور و خفا یکسان نیست. دلالت آیات بر بخشی از معارف آشکار و نمایان و فهم آن برای عموم آسان و هر کس با زبان عربی آشنا باشد، بدون نیاز به تفسیر می تواند آن معارف را از قرآن کریم فرا گیرد. اما فهمیدن بخش عمده ای از معارف آن برای بسیاری از افراد، هرچند از ادبیات عرب هم بهره وافری داشته باشند، بدون تفسیر میسّر نیست و فهم و درک آن ها از عبارات و الفاظ قرآن وابسته به تفسیر است و همین نیاز موجب شده که در طول تاریخ قرآن، همواره افرادی به تفسیر آن بپردازند و مفسّران زیادی پدید آیند و کتاب های تفسیری فراوانی تألیف کنند.
همان گونه که دانشمندان و متخصصان هر فنی از نظر دانش و تحصیل یکسان نمی باشند و در رتبه های متفاوتی قرار دارند، بی تردید مفسّران قرآن کریم نیز در توان علمی و آگاهی نسبت به معانی قرآن کریم در یک رتبه نمی باشند؛ توان تفسیری برخی ضعیف و بهره آنان از معارف قرآن کریم اندک و توان برخی قوی تر و بهره شان از معانی و معارف قرآن کریم بیش تر می باشد و در نتیجه، همه مفسّران به همه معانی قرآن آگاه نبوده اند و از این نظر، می توان مفسّران را به دو دسته «آگاه به همه معانی قرآن» و «آگاه به بخشی از معانی قرآن» تقسیم کرد. پوشیده نیست که پیامبرگرامی صلی الله علیه و آله که قرآن بر قلب مبارک آن حضرت نازل شده(10) و خدای متعال تعلیم و تبیین قرآن را کار آن حضرت بیان کرده است،(11) از مفسّرانِ مصون از خطا و آگاه به همه معانی قرآن بوده و توان تفسیر همه معانی و معارف قرآن را داشته است. البته برخی از تفسیری که جز خدا آن را نمی داند سخن به میان آورده اند(12) که این سخن عقلاً و نقلاً مردود است؛ زیرا:
اولاً، معقول نیست آیاتی از جانب خدای متعال برای افاده معنایی نازل شوند و هیچ کس، حتی رسول خدا صلی الله علیه و آله نتواند آن را بفهمد. قرآن، کلام خدای متعال است و فایده هر کلامی دلالت بر معنا و رساندن مقصود گوینده به مخاطب است، گرچه ممکن است کلامی با رمز و رازی ویژه القا شود که تنها بعضی از مقصود آن آگاه شوند. ولی مقعول نیست از کلام معنایی قصد شود که هیچ یک از مخاطبان نتوانند آن را بفهمند و کسی جز گوینده به آن آگاه نباشد.
بنابراین، ممکن است قرآن کریم باطنی داشته باشد که همگان نتوانند آن را بفهمند و تنها افرادی خاص یا تنها رسول خدا صلی الله علیه و آله توان فهم آن را داشته باشند، ولی با توجه به حکمت و علم و قدرت خدا، محال است معنا و مطلبی از قرآن قصد شده باشد که هیچ کس، حتی رسول خدا صلی الله علیه و آله نتواند آن را بفهمد.
در چنان صورتی افاده معنا از طریق کلام، یا ممکن نبوده و یا ممکن بوده ولی مصلحت نداشته است، یا هم ممکن بوده و هم مصلحت داشته است. در صورت اول و دوم، قصد آن با حکمت خدای متعال سازگار نیست و خدای حکیم چنین معنایی از کلام خود قصد نمی کند و در صورت سوم، افاده معنای مقصود با لفظی که هیچ کس نتواند آن را بفهمد، مستلزم نادانی یا ناتوانی است، که خدای متعال از هر دو منزّه است.
ثانیا، روایات معتبر دلالت می کنند بر این که رسول خدا صلی الله علیه و آله از همه راسخان در علم برتر بوده و تمام تنزیل و تأویل قرآن را به تعلیم خدای متعال می دانسته و چنین نبوده است که خدا چیزی بر او نازل کرده و تأویل آن را به او نیاموخته باشد. برخی از آن روایات عبارتند از:
از برید بن معاویه نقل شده است که گفت: از یکی از دو امام باقر یا صادق علیهماالسلام شنیدم که در تفسیر آیه «وَ مَا یَعْلَمُ تَأویلَهُ اِلاَّ اللّهُ وَ الرَّاسخونَ فی العِلْمِ» (آل عمران: 7) فرمود: «فرسولُ اللّهِ افضلُ الراسخینَ فی العلم قد علّمَهُ اللّهُ عزّ وجلّ جمیع ما أنزلَ علیه مِن التنزیلِ و التأویل و ما کانَ اللّهُ لیُنزلَ علیه شیئا لَم یُعلّمْهُ تأویلَهُ و اوصیاؤُهُ من بعدِهِ یعلمونَه؛(13) رسول خدا برترین راسخان در علم است. خدای عزّو جلّ همه تأویل و تنزیلی را که بر او نازل کرده به او تعلیم داده است و هرگز چنین نبوده که خدا چیزی بر او نازل کند و تأویل آن را به او یاد نداده باشد و اوصیای پس از او نیز تمام آن را می دانند.»
از نظر سند این روایت را کلینی، در کافی آورده و مجلسی نیز با دو سند از بصائرالدرجات محمدبن حسن صفّار در بحارالانوار نقل کرده که یکی از طرق آن سندها یعقوب بن یزید از ابن ابی عمیر از ابن اذینة از برید از ابی جعفر علیه السلام است و همه این افراد ثقه اند. بنابراین، سند این روایت، گرچه به طریقی که در کافی نقل شده به واسطه ابراهیم بن اسحاق صحیح نیست، ولی به طریقی که از بصائر نقل شده، صحیح و معتبر است.
از نظر دلالت، ضمیر «تأویله» در قول خدای متعال (و ما یَعلمُ تأویله...) به قرآن یا قسم متشابه آن برمی گردد؛ زیرا این قول خدای متعال در آیه هفتم سوره «آل عمران» پس از این جمله واقع شده است: «هُوَ الّذی أنزَلَ علَیکَ الکِتابَ منهُ آیاتٌ مُحکماتٌ هنَّ أُمُّ الکتابِ و أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فأَمّا الذینَ فی قُلوبِهِم زیغٌ فیَتَّبِعونَ ما تَشابَهَ مِنهُ ابتغاءَ الفِتنَةِ و ابتغاءَ تأویلِه.»
با توجه به آن که این حدیث در مورد جمله ای از این آیه کریمه صادر شده است، تردیدی نمی ماند که منظور از «ما انزَلَ علیه» (آنچه خدا بر پیامبر نازل کرده) یا خصوص قرآن کریم است یا دست کم، قرآن قدر متیقّن آن است. تنزیل و تأویل هر دو مصدرند، ولی در این حدیث، به معنای وصفی به کار رفته اند و هرچند در معنای آن دو احتمالاتی وجود دارد، ولی در این جا ظاهرا از تنزیل، الفاظ قرآن و معانی ظاهر آن و از تأویل، معانی باطن آن مراد است و در معتبره فضیل نیز ظهر و بطن قرآن به تنزیل و تأویل آن معنا شده است.(14) بنابراین، اگر «مِن» در «مِنَ التنزیلِ و التأویل» در حدیث مزبور بیانی از «جمیع ما انزل علیه» باشد، معنای حدیث این است که خدا جمیع قرآن را، که عبارت از تنزیل و تأویل (ظاهر و باطن) آن است، به پیامبرش تعلیم داده و اگر «مِن» بیانی از «ما انزل علیه» باشد، این جمله دلالت می کند بر این که خدا هم تنزیل (الفاظ با معانی ظاهر) قرآن را نازل کرده و هم تأویل (بیانی معانی باطنی) آن را، و تمام آن را به پیامبرش تعلیم داده است. به هر حال، در دلالت این قسمت از حدیث بر آگاهی رسول خدا صلی الله علیه و آله به همه معانی و معارف قرآن ابهامی نیست. جمله ذیل حدیث «و ما کانَ اللّهُ لیُنزلَ علیه شیئا لم یُعلّمه تأویله» نیز تأکید بر این معناست؛ زیرا مفاد این جمله آن است که هرچه را خدا بر پیامبرش نازل کرده، تأویل آن را نیز بر آن حضرت تعلیم داده است. با توجه به این که تمام قرآن را خدا بر پیامبر نازل کرده و منظور از «تأویل» آن معانی باطنی و پنهان آن است، دلالت این جمله بر آگاه بودن پیامبراکرم صلی الله علیه و آله بر معانی باطنی و پنهان تمام قرآن آشکار است، چه رسد به معانی ظاهر قرآن که دیگران نیز توان فهم آن را دارند.(15)
بنابراین، آگاهی رسول خدا صلی الله علیه و آله به همه معانی قرآن قطعی است و بیش از این نیاز به بحث ندارد. آنچه را این مقاله درصدد بیان و اثبات آن می باشد دو مطلب است:
1. اهل بیت خاص آن حضرت، یعنی امام علی علیه السلام و یازده امام معصوم پس از وی به همه معانی قرآن آگاه بوده و توان تفسیر همه معانی قرآن را داشته اند و از این رو، آنان را می توان «مفسّران آگاه به همه معانی قرآن» نامید.
2. هیچ کس جز آنان به همه معانی قرآن آگاه نبوده و توان تفسیر همه قرآن را ندارد و از این رو، هیچ کس جز آنان را نمی توان «مفسّر آگاه به همه معانی قرآن» دانست. و چون ادلّه مطلب اول دو دسته اند، برخی در خصوص آگاهی علم امام علی علیه السلام به همه معانی قرآن است و برخی بر علم اهل بیت علیهم السلام به همه معانی قرآن دلالت دارند. مطالب این مقاله در زیر سه عنوان بیان می گردند:
الف. علم امام علی علیه السلام به همه معانی قرآن؛
ب. علم سایر اهل بیت علیهم السلام به همه معانی قرآن؛
ج. اختصاص علم کامل قرآن به پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام .
علم امام علی علیه السلام به همه معانی قرآن
حکمت خدا اقتضا می کند برای آن که با رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله بخش عمده ای از معارف قرآن از بین نرود، پس از آن حضرت نیز در بین امّت شخصی باشد که توان فهم و تفسیر همه معانی و معارف قرآن را داشته باشد؛ زیرا در غیر این صورت، بخش زیادی از معانی و معارف قرآن پس از رحلت آن حضرت متروک شده، به فراموشی سپرده می شود و این با حکمت خدا سازگار نیست. از روایات فراوانی که در کتاب های شیعه و اهل تسنّن نقل شده، به خوبی به دست می آید که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین شخصی وجود داشته و آن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام بوده است. برخی از آن روایات گویای این مطلب است که خدای متعال حضرت علی علیه السلام را خلیفه خود بر بندگانش قرار داده تا کتابش را برای آنان تبیین کند.
شیخ صدوق در کتاب های عیون و امالی با سند مفصل از امام رضا علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله از جبرئیل از میکائیل از اسرافیل علیهم السلام از خدای متعال چنین روایت کرده است: «من الله هستم که معبودی جز من نیست. مردمان را به قدرت خویش آفریدم و هر کس از پیامبرانم را که خواستم از میان آنان اختیار کردم و از جمیع آنان محمّد را به عنوان حبیب و خلیل و صفیّ برگزیدم و او را با عنوان «رسول» به سوی خلقم مبعوث کردم و علی را برای او برگزیدم و او را برادر، وصی و وزیر و پیام رسان او به مردم پس از او و خلیفه خود بر بندگانم قرار دادم تا کتابم را برای آنان تبیین کند.»(16)
قرآن کریم یکی از وظایف نبی اکرم صلی الله علیه و آله را تبیین قرآن کریم معرفی کرده است: «و انزَلنا الیکَ الذّکرَ لتُبَیّنَ للنّاس ما نُزِّلَ الیهم.» (نحل: 44) این روایت نشان می دهد که خدای متعال حضرت علی علیه السلام را برگزیده است تا وظیفه پیامبراکرم صلی الله علیه و آله را پس از آن حضرت عهده دار شود، و ادامه دهنده کار آن حضرت باشد. از این رو، می توان گفت: همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله مفسّر برگزیده خدا برای قرآن کریم است، امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز مفسّر برگزیده خداست و این امر سبب شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به تعلیم و تفسیر و تأویل قرآن به آن حضرت اهتمام شدید و سعی وافر داشته باشد.
کلینی، در کافی در پایان روایتی طولانی از امیرالمؤمنین علیه السلام چنین روایت کرده است: و من پیوسته هر روز یک بار و هر شب یک بار بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد می شدم. در هر بار با من خلوت می کرد و هرجا می گردید با او می گردیدم. در هر موضعی وارد می شد، با او بودم. اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله می دانند که با هیچ کس جز من این گونه رفتار نمی کرد. بسا که رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه من به نزدم می آمد، بیش تر آن (خلوت) در خانه من بود و هرگاه بر آن حضرت در بعضی از منزل هایش وارد می شدم، با من خلوت می کرد و زنانش را از آن جا بیرون می کرد و جز من کسی نزد او باقی نمی ماند و هرگاه برای خلوت کردن با من به منزل من می آمد، فاطمه و هیچ یک از پسرانم را بیرون نمی فرستاد. هرگاه از او سؤال می کردم، مرا پاسخ می داد و هرگاه پرسش هایم تمام می شد و سکوت می کردم، با من سخن آغاز می کرد. هیچ آیه از قرآن بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل نشد، مگر این که قرائت آن را به من آموخت و آن را بر من املا کرد و آن را با خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و خاص و عام آن را به من تعلیم داد و از خدا خواست که توان فهم و حفظ آن را به من عطا فرماید. از زمانی که آن دعا را درباره من فرمود، هیچ آیه ای از کتاب خدا و هیچ یک از علومی را که بر من املا کرد و نوشتم، فراموش نکردم. هرچه خدا به او تعلیم داد، از حلال و حرام و امر و نهی و گذشته و آینده و هر کتابی که پیش از وی نازل شده، از طاعت و معصیت، همه را به من تعلیم فرمود و آن را حفظ کردم و حتی یک حرف از آن را فراموش نکردم. سپس دستش را بر سینه ام نهاد و از خدا خواست دلم را از علم و فهم و حکم و نور پر کند. گفتم: ای پیامبر خدا، پدر و مادرم به فدایت، از زمانی که آن گونه برایم دعا فرمودی چیزی را فراموش نکردم و آنچه را ننوشتم نیز از یاد من نرفت. آیا هنوز بر من بیم فراموشی داری؟ فرمود: نه، بر تو بیم فراموشی و نادانی ندارم.»(17)
محمدبن حسن صفّار در بصائرالدرجات در ضمن دو باب درباره این که رسول خدا صلی الله علیه و آله همه علمش را به امیرالمؤمنین یاد داده و آن حضرت در علم رسول خدا صلی الله علیه و آله مشارکت داشته و در نبوّت مشارکت نداشته، 23 حدیث ذکر کرده است(18) که همه آن روایات بر مدّعای ما دلالت دارند و در باب دیگری نیز روایاتی که با صراحت این مدعا راثابت می کند، آورده است.(19)
ابوجعفر اسکافی، از دانشمندان معتزله، نیز مضمون روایت کلینی را با اندکی تفاوت لفظی در ضمن پاسخ های امام علی علیه السلام به پرسش های ابن الکوّاء آورده است.(20)
حاکم حسکانی، از دانشمندان اهل تسنّن، نیز با سند متصل از امام علی علیه السلام روایت کرده است: «ما فی القرآن آیةٌ الاّ و قد قرأتُها علی رسول اللّه صلی الله علیه و آله وَ عَلَّمنی معناها»؛(21) هیچ آیه ای در قرآن نیست، مگر این که آن را بر رسول خدا صلی الله علیه و آله قرائت کردم و معنای آن را به من آموخت.
در حدیث دیگری نیز از آن حضرت چنین روایت کرده است: «هر آیه که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد، قرائت آن را به من یاد داد و آن را بر من املا کرد و من آن را با خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن را به من تعلیم داد و از خدا خواست فهم و حفظ آن را به من یاد دهد و در اثر آن، حتی یک حرف آن را هم فراموش نکردم.»(22)
ابن عساکر، دانشمند معروف اهل تسنّن، نیز نظیر این روایت را با سندی دیگر در تاریخ مدینة دمشق آورده است.(23)
بنابراین، روایات شیعه و سنّی دلالت دارند، بر این که رسول خدا صلی الله علیه و آله همه معانی و معارف قرآن را به حضرت علی علیه السلام تعلیم داده و آن حضرت نیز بدون کم ترین خطا و اشتباهی همه آن معانی و معارف را دریافت نموده و حتی یک حرف از آن را فراموش نکرده است. روایاتی از قبیل «علیٌّ خازنُ علمی»؛(24) «علیٌّ عیبةُ علمی»؛(25) «أنا مَدینةُ العِلمِ و علیٌّ بابُها»؛(26) و «أنا مدینةُ الحِکمةِ و علیٌّ بابُها»؛(27) که در کتب فریقین با سندهای متعدد از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده، نیز مؤیّد، بلکه مؤکد این مدّعاست؛ زیرا از این گونه روایات به خوبی دریافت می شود که علی علیه السلام کسی بوده که رسول خدا صلی الله علیه و آله علم و حکمت خود را به او آموخته و آن حضرت هم بدون کم و کاست و سهو و خطا، علم و حکمت پیامبر را دریافت و ضبط کرده است، به گونه ای که هرکس در هر موضوعی بخواهد از علم و حکمت رسول خدا استفاده کند، از طریق آن حضرت می تواند به علم و حکمت آن بزرگوار نایل شود و تردیدی نیست که علم به معانی و معارف و تنزیل و تأویل قرآن کریم جزء عمده و قدر متیقّن علم و حکمت آن بزرگوار است. این اهتمام و سعی وافر پیامبر صلی الله علیه و آله در تعلیم و تربیت آن حضرت، موجب شد که آن حضرت همانند خود رسول خدا صلی الله علیه و آله به همه معانی و معارف قرآن کریم آگاه باشد. شاهد آن، افزون بر آنچه گذشت، روایات بسیاری است که دلالت می کنند به آن که حضرت، به همه معانی و معارف قرآن آگاه بوده است.
در بسیاری از روایات شیعه و سنّی مفهوم «مَن عِندَهُ عِلمُ الکِتاب» در آخر سوره «رعد» به حضرت علی علیه السلام تفسیر و بر او تطبیق شده است. از بیان اهل تسنّن، حاکم حسکانی شش روایت در این باره آورده است(28) و از شیعیان، سید هاشم بحرانی در تفسیر برهان در تفسیر این کلمه 25 روایت جمع کرده(29) که در هفده روایت این کلمه به حضرت علی علیه السلام (30) و در هفت روایت به همه امامان معصوم تفسیر شده است(31) که حضرت علی علیه السلام نیز یکی از آن هاست و در هر دو دسته، روایت صحیح السند وجود دارد.(32)
الف و لام «الکتاب» یا عهد حضوری است و منظور از «کتاب» قرآن کریم می باشد، یا الف و لام جنس است و منظور از آن «لوح محفوظ» و مطلق کتاب آسمانی است که از جمله آن ها قرآن کریم است. در هر صورت، این کلمه به ضمیمه روایات مفسّر آن، دلالت دارد بر این که علم قرآن کریم نزد امیرالمؤمنین علیه السلام است. اضافه «علم» به «الکتاب» دلالت دارد بر آن که همه علم کتاب نزد آنان است؛ زیرا اضافه مصدر به کلی که همه اجزای آن به طور یکسان می توانند متعلّق آن مصدر واقع شوند ظهور در استیعاب و عموم دارد.(33) از این رو، در آیه دیگر در مورد کسی که بخشی از علم کتاب را داشته، تعبیر «الَّذی عندَهُ علمٌ مِنَ الکتاب»(34) به کار رفته است. برخی روایات نیز مؤیّد این موضوع هستند؛ زیرا در آن ها، دلالت این کلمه بر علم کل کتاب و دلالت «علمٌ منِ الکتاب» بر علم بخشی از کتاب مسلّم گرفته شده و در پایان آن ها آمده است که امام صادق علیه السلام با دست به سینه خود اشاره کردند و فرمودند: «به خدا قسم، علم همه کتاب نزد ماست. به خدا قسم، علم همه کتاب نزد ماست.»(35)
با این بیان، معلوم شد این کلمه قرآن به ضمیمه روایات مفسّر آن، یکی از ادلّه آگاهی امیرمؤمنان علیه السلام به همه معانی و علوم قرآن است. در برخی روایات، این آیه برترین منقبت امیر مؤمنان علیه السلام به شمار آمده است(36) که این خود، مؤیّد دیگری بر این برداشت است.
در کتب شیعه و سنّی با سند متصل از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است: «علیٌّ مَعَ القرآن و القرآن مَعَ علی لن یفتَرِقا حتّی یَرِدا عَلَیَّ الحوض»؛(37) علی با قرآن و قرآن با علی است. هرگز از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند.
حاکم نیشابوری و ذهبی، از دانشمندان معروف اهل تسنّن، سند این حدیث را صحیح دانسته اند.(38) روشن است که منظور، جدا نشدن جسم حضرت علی علیه السلام از کاغذ و مرکّب قرآن نیست، بلکه معنای جمله اول این است که علی علیه السلام از نظر علم و عمل همیشه با قرآن، و دانش و کردار وی پیوسته مطابق قرآن است. معنای فقره دوم (قرآن با علی است) این است که تمام علوم و معارف قرآن نزد علی علیه السلام است؛ زیرا اگر قسمتی از قرآن و معارف آن را نداند، آن قسمت از او جداست و این کلام آن را نفی می کند. پس این روایت دلالت می کند که علی علیه السلام به همه معانی و معارف قرآن آگاه بوده و تا روز قیامت نیز این علوم برای آن حضرت باقی است و با فراموشی و امثال آن از آن حضرت جدا نمی شود. نظیر این روایت را صدوق با سند صحیح و سندهای متعدد در خصال آورده است.(39)
حاکم حسکانی، از دانشمندان معروف اهل تسنّن، در کتاب شواهد التنزیل فصلی به «یگانه بودن علی علیه السلام در شناخت قرآن و معانی آن و علم به نزول آن و آنچه در آن است» قرار داده و در آن 22 روایت با سند متصل ذکر کرده است که همه آن ها بر این حقیقت دلالت دارند.(40)
از بخشی از روایات استفاده می شود رسول خدا صلی الله علیه و آله تنها به تعلیم و تربیت امام علی علیه السلام و آگاه کردن آن حضرت، به همه معانی و معارف قرآن و تفسیر و تأویل آن اکتفا نکرده، بلکه امّت خود را به موقعیت بی نظیر آن حضرت در تفسیر قرآن توجه داده و آنان را به فراگیری دانش قرآن از آن حضرت توصیه نموده است. در خطبه «غدیریه»، که از آن حضرت نقل شده، جمله های ذیل به چشم می خورند: «معاشَر الناسِ، تدبّروا القرآنَ وافهموا آیاته و انظروا الی محکماته ولا تتّبعوا متشابه فواللّه لن یُبیّن لکم زواجره و لا یوضَّح لکم تفسیره الاّ الّذی انا آخذٌ بیده و مصعدّهُ الیّ و شائلٌ بعضده و ابی طالب اخی و وصیّ...»(41)
ای گروه های مردم، در قرآن تدبّر کنید و آیات آن را بفهمید، به محکمات آن نظر کنید و از متشابه بودن پی روی نکنید. به خدا سوگند، فقط کسی نواهی آن را برای شما تبیین می کند و تفسیر آن را برای شما روشن می سازد که من دستش را گرفته ام و آن را نزد خود بالا آورده ام و بازویش را بالا گرفته ام. به شما اعلام می کنم که هرکس من مولای اویم، او (علی) نیز مولای اوست و او علی بن ابیطالب برادر و وصی من است.»
در حدیث دیگری از آن حضرت چنین روایت شده است: «هرکس چیزی از دانش قرآن را که از من نیاموخته و نشنیده و بر او پوشیده است، باید که به علی بن ابی طالب علیه السلام رجوع کند؛ زیرا او ظاهر و باطن و محکم و متشابه آن را، همان گونه که من می دانم، می داند.»(42)
در خطبه ای که از آن حضرت روایت شده، چنین آمده است: «انّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أنزَلَ علیَّ القرآنَ و هؤَ الذی من خالفَهُ ضلَّ و من ابتغی عِلمَهُ عِندَ غیرِ علیٍّ هلَک»؛(43) همانا خدای عزّو جل قرآن را بر من نازل کرده و آن چیزی است که هرکس با آن مخالفت کند، گم راه شده و هرکس علم آن را از غیر علی علیه السلام طلب کند، هلاک گردیده است.»
با توجه به این گونه روایات که بسیارند و در این مجال ذکر همه آن ها نیست و روایاتی که در بحث «علم سایر اهل بیت به همه معانی قرآن» ذکر می شود، کم ترین تردیدی باقی نمی ماند که علی بن ابی طالب علیه السلام دومین مفسّر آگاه به همه معانی قرآن بوده که ظاهر و باطن و تنزیل و تأویل آن را می دانسته و از خطا و نسیان نیز مصون بوده و در تبیین کتاب خدا جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده و بر تفسیر همه معانی و معارف قرآن توانایی داشته است.
علم امامان یازده گانه علیهم السلام به همه معانی قرآن
با توجه به این که قرآن کریم کتاب جاودانی است و معارف آن به زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و شاگرد ممتاز آن حضرت، امام علی علیه السلام اختصاص ندارد و با نظر به این که بخشی از معارف آن در توان فهم همگان نیست، همان گونه که در بیان علم امام علی علیه السلام ، به همه معارف قرآن ذکر شد، حکمت خداوند اقتضا می کند که پس از آن بزرگوار نیز در هر عصری، شخصی آگاه به همه معارف قرآن، تنزیل و تأویل و ظاهر و باطن آن و مصون از خطا و نسیان و توانا بر تفسیر واقعی آن وجود داشته باشد تا در مورد ابهام و اختلاف، مرجع امّت باشد و مردم از طریق ایشان به معارف قرآن دست رسی یابند؛ زیرا در غیر این صورت، اولاً بخش عمده ای از معارف آن در ابهام می ماند و بهره گیری از آن به زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله اختصاص می یابد و این با جاودانگی قرآن سازگار نیست. ثانیا، بر اثر فقدان مفسّر آگاه به همه معارف واقعی آن، قرآنی که برای رفع اختلاف آمده، خود زمینه ای برای اختلاف می شود و غرض از نزول آن، که هدایت بشر و رفع اختلاف است، حاصل نخواهد شد(44) و این با حکمت خدا سازگار نیست. از این رو، می بینیم رسول خدا در وقت رحلت خود، به سفارش تمسّک به قرآن اکتفا نکرده و بارها امّتش را به تمسّک به دو چیز توصیه نموده و گم راه نشدن آنان را در گرو تمسّک به آن دو قرار داده و فرموده است که آن دو هیچ گاه از یکدیگر جدا نمی شوند: یکی از آن دو کتاب خدا و دیگری اهل بیت آن حضرت است. این مطالب در جاهای متعدد و با عبارت های گوناگون از آن گرامی نقل شده که یکی از آن عبارات چنین است:
«انّی تارکٌ فیکم الثقلین ما اِن تَمسّکتُم بِهما لن تضلّوا کتابَ اللّهِ و عترتی اهل بیتی، و انّهما لن یفتَرقا حتی یَرِدا علیَّ الحوض»؛(45) همانا من در میان شما دو چیز گران قدر می گذارم که اگر به آن دو تمسّک کنید هرگز گم راه نخواهید شد: کتاب خدا و اهل بیتم. به راستی که آن دو هرگز از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.
هرچند قرآن کریم تبیان هر چیز است: «وَ نزَّلنا علیکَ الکِتابَ تِبیانا لِکُلِّ شی ءٍ» (نحل: 89)، ولی برای فهم آن تبیین لازم است. از این رو، فرموده است: «وَ أَنزلنا اِلَیکَ الذِّکرَ لِتُبَیِّنَ للنّاس ما نُزِّلَ الیهم.» (نحل: 44) با نظر به روایات بسیاری که دلالت دارند دانش هر چیزی در قرآن است، ولی فقط پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و ائمّه اطهار علیهم السلام به آن آگاهند و خاستگاه علم آن بزرگواران قرآن است،(46) پی می بریم تمسّک به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله در کنار قرآن از آن نظر شرط گم راه نشدن دانسته شده است که آنان مبیّن قرآن کریم هستند. گرچه قرآن کریم همه معارف و احکام لازم برای هدایت بشر را در بردارد، ولی بدون تبیین آن ها نمی توان همه معارف و احکام لازم را از آن به دست آورد. بنابراین، از این مطلب، که تمسّک به آنان نیز شرط گم راه نشدن معرفی شده است، سه مطلب برداشت می شود:
1. قرآن کریم به تنهایی برای رهایی از گم راهی کافی نیست؛ زیرا همه معارف به تفصیل در آن نیامده اند و مفسّر و مبیّن می خواهد.
2. اهل بیتی که در این حدیث همراه قرآن ذکر شده اند، مفسّران آگاه به همه معانی قرآن کریم هستند.
3. آنان در تفسیر قرآن از هواپرستی و خطا مصون هستند؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: اگر به این دو تمسّک جویید، هرگز گم راه نمی شوید، و این مستلزم آن است که از هرگونه خطا مصون باشند؛ زیرا اگر چنین نباشد، گم راه نشدن آنان حتمی نخواهد بود. جمله «آن دو هرگز از هم جدا نمی شوند» به مثابه دو گزاره است: 1. آنان از قرآن جدا نمی شوند؛ 2. قرآن از آنان جدا نمی شود.
از این دو مطلب می توان فهمید:
اولاً آنان از هوا و خطا مصون هستند؛ زیرا جدا نشدن آنان از قراین به این است که دانش، اندیشه و رفتار آن ها همه مطابق قرآن است و این مستلزم مصونیت آنان از هوا و خطا می باشد و اگر جز این باشد، این پیوستگی محقق نمی شود.
ثانیا، آنان به همه معانی و معارف قرآن آگاهند؛ زیرا جدا نشدن قرآن از آنان به این است که قرآن با همه معانی و معارفش نزد آن ها باشد؛ اگر قسمتی از معارف آن را ندانند، آن قسمت از آن ها جدا شده است و حال آن که پیامبر صلی الله علیه و آله جدایی قران را از آنان نفی نموده است.
در روایتی که در معنای حدیث «ثقلین» از امام باقر علیه السلام نقل شده، به مفسّر بودن اهل بیت برای قرآن تصریح شده است:
محمد بن صفار با سند متصل از سعد اسکاف چنین روایت کرده است: «از امام محمدباقر علیه السلام معنای قول پیامبر صلی الله علیه و آله را پرسیدم که می فرماید: من در میان شما دو چیز گران قدر می گذارم؛ به آن دو تمسّک بجویید؛ زیرا آن دو هرگز از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض (کوثر) بر من وارد شوند. حضرت فرمود: (یعنی) پیوسته کتاب خدا و دلیلی از ما که بر آن دلالت کند (باهم هستند) تا در کنار حوض بر من وارد شوند.»(47)
این روایت مؤیّد، بلکه مؤکّد مضمون حدیث «ثقلین» و مفسّر بودن اهل بیت علیهم السلام نسبت به قرآن کریم است. تا این جا از این حدیث متواتر به دست آمد که اهل بیت علیهم السلام پیامبر مفسّران واقعی قرآن کریم هستند که در فهم قرآن و تفسیر آن از هرگونه خطا و هوا مصون می باشند.حال باید دید«اهل بیت»چه کسانی اند.
اهل بیت علیهم السلام در حدیث «ثقلین»
واژه «اهل» در لغت، به شایسته، سزاوار(48) و مستوجب(49) معنا شده و در عرف نیز در همین معنا ظهور دارد. از این رو، در دعای «الّلهمَّ اِن لم اکن اهلاً اَن ابلُغَ رحمتکَ فرحمتُک اهلٌ اَن تبلُغنی و تَسَعَنی» و حدیث «الهی ما عبدتُک خوفا من نارکَ و لا طمعا فی جنّتکَ بَل وجدتکَ اهلاً للعبادةِ فعبدتُک»(50) از کلمه «اهل» همین معنا به ذهن متبادر می شود. ولی وقتی به شی ء یا شخصی اضافه شود که غالبا نیز چنین است به مناسبت مضافٌ الیه، معنای دیگری از آن فهمیده می شود. کلمه «اهل بیت» را جمعی به ساکنان خانه معنا کرده اند.(51)
فیّومی پس از معنا کردن «الاهل» به «اهل بیت»، گفته است: اصل در آن خویشی است.(52) راغب نیز از کاربرد مجازی «اهل بیت» شخص در مورد کسانی که با او پیوند نَسَبی دارند، سخن گفته است.(53)
بنابراین، می توان گفت: در لغت، «اهل بیتِ» هر شخصی ساکنان خانه او، یعنی زن و فرزندان اویند و به معنای خویشاوندان او نیز به کار می رود. در عرف نیز «اهل بیت» شخص به معنای خانواده او که همان زن و فرزندان اوست می باشد وگاهی به معنای خاندان و خویشاوندان او نیز به کار می رود.
اما در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله چون بیت آن حضرت محل نزول وحی و بیت نبوّت نیز بوده است، کلمه «اهل بیت» دو کاربرد دارد: «اهل بیت پیامبر» گفته می شود و از «بیت»، محل سکونت آن حضرت اراده می شود و ویژگی محل نزول وحی و خانه نبوّت بودن آن لحاظ نمی شود. در این صورت، کلمه «اهل بیت» در مورد آن حضرت نیز به همان معنایی است که در مورد دیگران به کار می رود؛ یعنی به معنای خانواده (همسران و فرزندان) آن حضرت، یا به معنای مطلق خویشاوندان آن حضرت. این که بعضی اهل بیت پیامبر علیهم السلام را به همسران و دختران و داماد او، علی علیه السلام معنا کرده اند(54) طبق این کاربرد است. ولی اهل بیت پیامبر علیهم السلام با لحاظ ویژگی محل نزول وحی و خانه نبوّت بودن بیت آن حضرت به کار می رود و در این صورت، به معنای ساکنان خانه، خانواده یا مطلق خویشاوندان آن حضرت نیست، بلکه منظور افرادی است که از نظر علمی و عملی و صفات انسانی شایسته بیت آن حضرت می باشند. شاهد این کاربرد روایات فراوانی است که خبر می دهند نبی اکرم صلی الله علیه و آله بارها علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را فرا خواندند و پوششی بر آن ها افکندند و فرمودند «اینان اهل بیت من هستند.»(55) در مواردی برخی از همسران آن حضرت که حاضر بودند، می گفتند: ای رسول خدا، ما از اهل بیت تو نیستیم؟ حضرت با تعابیری گوناگون پاسخ منفی می دادند.(56) روشن است که در این روایات، حضرت در مقام معرفی افراد اهل بیت خود در کاربرد دوم است؛ یعنی می خواستند افرادی از خویشاوندان خود را، که از نظر علمی و عملی شایسته بیت نبوّت اند، به امت بشناسانند؛ زیرا اولاً، افراد اهل بیت آن حضرت در کاربرد اول، آشکار بودند و نیازی به معرفی نداشتند. ثانیا، معرفی به گونه ای است که دلالت می کند اهل بیت آن حضرت در آن زمان منحصر به چهار نفر بوده است و حال آن که اهل بیت در کاربرد اول، شامل دیگران نیز می شود. ثالثا، در کاربرد اول، همسران آن حضرت جزو اهل بیت آن حضرت اند، ولی در این معرفی، نه تنها همسران آن حضرت از اهل بیت وی به شمار نیامده اند، بلکه در بسیاری از این روایات، اهل بیت بودن آنان نفی شده است. بنابراین، کاربرد دوم برای اهل بیت پیامبر قطعی و انکارناپذیر است.
همچنین نبی اکرم صلی الله علیه و آله در حدیث «ثقلین»، اهل بیت را همسنگ قرآن قرار داده و عنوان «ثَقَلین» را که دلالت بر عظمت و ارج فوق العاده دارد در مورد قرآن و آنان به کار برده و تمسّک به قرآن و آنان را شرط گم راه نشدن دانسته و از پیوستگی دایم آنان با قرآن خبر داده است. با توجه به این ویژگی ها، روشن است که اهل بیت در این حدیث، به معنای اول، یعنی همسران یا مطلق خویشاوندان آن حضرت نیست؛ زیرا آنان واجد ویژگی های پیش گفته نمی باشند، بلکه به معنای دوم، یعنی افرادی از خویشاوندان آن حضرت است که شایسته بیت نبوّت و واجد آن خصوصیات باشند. روشن است که شناخت دقیق چنین افرادی جز از طریق معرفی خود نبی اکرم صلی الله علیه و آله شدنی نیست. از این رو، در برخی روایات آمده است: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله حدیث «ثقلین» را ذکر نمودند، جابر بن عبدالله انصاری پرسید: ای رسول خدا، عترت شما چه کسانی اند؟ فرمود: «علی و حسن و حسین و امامانی که از فرزندان حسین اند، تا روز قیامت.»(57)
حموینی، از دانشمندان اهل تسنّن، در فرائد السمطین و شیخ حرّ عاملی در اثبات الهداة روایت مفصّلی را در گفت وگوی حضرت علی علیه السلام با جماعتی از صحابه آورده اند که قسمتی از آن چنین است: «شما را به خدا، آیا می دانید رسول خدا صلی الله علیه و آله در آخرین خطبه ای که خواندند، فرمودند: ای مردم، در میان شما دو چیز گران قدر می گذارم: کتاب خدا و عترتم، اهل بیتم. پس به آن دو تمسّک کنید تا هیچ گاه گمراه نشوید؛ زیرا خدای لطیف (آگاه) به من خبر داده است که البته آن دو هیچ گاه (از یکدیگر) جدا نمی شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند؟ سپس عمر بن خطاب شبیه شخص خشمگین برخاست و گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا همه خاندانت؟ فرمود: نه، بلکه اوصیای من از آنان، که نخستین آن ها برادر و وزیر و وارث و جانشینم در امّت و ولیّ هر مؤمنی بعد از من است. او نخستین آن هاست. سپس پسرم حسن، بعد پسرم حسین و سپس نه نفر از فرزندان حسین، یکی بعد از دیگری، تا در کنار حوض بر من وارد شوند. آنان گواهان خدا در زمین و حجت های او بر خلق او و خزینه داران علم او و معدن های حکمت اویند. هرکه آنان را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده و هرکه آنان را نافرمانی کند، خدا را نافرمانی کرده است؟ آن گاه همه آنان (یعنی جماعت صحابه) گفتند: گواهی می دهیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله این سخن را فرموده است.»(58)
شیخ صدوق با سند معتبر چنین روایت کرده است: در معنای این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرموده است: «من دو چیز گران قدر کتاب خدا و عترتم را در میان شما به جای می گذارم»، از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدند: عترت چه کسانی اند؟ فرمود: من و حسن و حسین و نُه امام از فرزندان حسین که نهمین آن ها مهدی و قائم آن هاست. از کتاب خدا جدا نمی شوند و کتاب خدا (نیز) از آنان جدا نمی شود تا در کنار حوض (کوثر) بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شوند.(59)
از این روایت که سند آن صحیح است چند مطلب به دست می آید:
1. عترت پیامبر، که در حدیث «ثقلین» همسنگ قرآن واقع شده اند، دوازده نفرند که اولین آن ها حضرت علی علیه السلام و آخرین آن ها حضرت مهدی (عج) است؛
2. آنان هیچ گاه از کتاب خدا جدا نمی شوند و این دلیل عصمت آنان از خطا و هواست.
3. تا قیامت کتاب خدا از آنان جدا نمی شود و این دلیل علم آنان به همه معانی و معارف قرآن و مصونیت آنان از نسیان آن و توانمندی آنان بر تفسیر همه معانی و معارف قرآن است.
روایات دیگری نیز وجود دارد که عترت و اهل بیت حدیث «ثقلین» را در آن دوازده نفر محصور می کنند.(60) بنابراین، منظور از «عترت» و «اهل بیت رسول خدا علیهم السلام » که به دلالت حدیث «ثقلین» به همه معانی قرآن آگاهند، همین دوازده نفری هستند که در روایات پیشین نام برده شده اند. با این بیان، دلالت حدیث «ثقلین» که صحّت آن مورد اتفاق شیعه و اهل سنّت است آگاهی امیرالمؤمنین علیه السلام و یازده نفر دیگر از اهل بیت خاص نبی اکرم صلی الله علیه و آله به همه معارف قرآنی و توانایی آنان بر تفسیر همه قرآن آشکار گردید. همچنین با مفسّران واقعی دیگری غیر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام ، که به همه معانی و معارف واقعی قرآن آگاهند، آشنا شدیم. روایات دال بر این مطلب بسیارند.(61)
اختصاص علم کامل قرآن به پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام
از برخی روایات، معلوم می شود که پس از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله مفسّران آگاه به همه معانی و معارف قرآن منحصر به امیرمؤمنان و یازده امام پس از ایشان است؛ مانند روایاتی که کلینی در کافی در باب «انّه لم یجمع القرآن کلّه الاّ الائمة علیهم السلام و انّهم یعلمون علمه کلّه» آورده است. نمونه آن روایات چنین است:
از امام محمدباقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: «هیچ کس غیر از اوصیا نمی تواند ادعا کند که همه قرآن و ظاهر وباطن آن نزد اوست.»(62)
با توجه به روایاتی که اوصیای نبی اکرم صلی الله علیه و آله را به دوازده نفر تفسیر می کنند، دلالت این روایت بر این که مفسّران آگاه به همه معانی قرآن فقط آن دوازده نفرند، آشکار است.
«عن برید بن معاویه، قال: قلت: لابی جعفر علیه السلام : قُل کفی باللّه شهیدا بینی و بینُکم و من عندَهُ علمُ الکتاب. قال: ایّانا عنی و علیٌّ اوّلنا و افضلُنا و خیرُنا بعد النبی صلی الله علیه و آله ؛(63) برید بن معاویه می گوید: به ابوجعفر (امام محمدباقر) گفتم: بگو کافی است که خدا و کسی که علم کتاب نزد اوست، گواه بین من و شماست (یعنی این آیه را نزد آن حضرت تلاوت کردم تا در معنای آن توضیحی دهد.) فرمود: خدا از "مَن عنده علمُ الکتاب" خصوص ما را قصد کرده و علی نخستین و برترین و بهترین ماست.»
سند این روایت صحیح است(64) و از نظر دلالت هم با توجه به روایات دیگر، تردیدی نیست که منظور از «ایّانا» در حدیث مزبور علی علیه السلام ، و یازده امام پس از ایشان است.(65) در بحث دومین مفسّر عالم به همه معانی قرآن، ظهور «علم الکتاب» در همه علوم قرآن توضیح داده شد. بر این اساس، این روایت دلالت دارد بر این که همه معانی و علوم قرآن نزد یازده امام پس از حضرت علی علیه السلام نیز هست. از تقدیم «ایّانا» بر «عنی» اختصاص همه علوم قرآن به آنان به دست می آید(66) و این اختصاص نیز دلیل دیگری بر ظهور «علم الکتاب» در همه علوم قرآن است؛ زیرا بعضی از علوم قرآن اختصاص به آنان ندارد.
در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمودند: «به خدا سوگند، همه علم کتاب نزد ماست.»(67) این روایات نیز مؤکّد آگاه بودن آنان به همه علوم و معانی قرآن هستند.
جمله «وَ مَا یَعْلَمُ تأویلَهُ الاّ اللّهُ و الرّاسخون فی العِلم» در آیه 7 سوره «آل عمران» به ضمیمه روایاتی که «راسخان در علم» را به خصوص امامان معصوم علیهم السلام تفسیر کرده، دلیل دیگری بر حصر همه علوم و معانی قرآن در دوازده امام است؛ زیرا این جمله دلالت می کند بر این که علم تأویل قرآن که بخشی از معارف آن است مخصوص خدا و راسخان در علم است و هیچ کس جز راسخان در علم به این بخش از معانی قرآن آگاهی ندارد. روایات نیز دلالت دارند بر این که راسخان در علم تنها امامان معصوم هستند. کلینی در «کتاب الحجّة» کافی، بابی با عنوان «انَّ الراسخینَ فی العلم هم الائمّة علیهم السلام » باز کرده و در آن روایاتی آورده است. اولین روایت، که سندش نیز صحیح می باشد، چنین است:
... عن ابی عبدالله علیه السلام قال: «نحنُ الراسخون فی العلم و نحنُ نعلَمُ تأویلَهُ»؛(68) از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: ما راسخان در علم هستیم و ما تأویل قرآن را می دانیم.
منظور از «نحن» به دلیل روایات بعدی همین باب، اوصیای پیامبر علیهم السلام (69) یعنی امام علی و امامان بعد از ایشان(70) است. معرفه بودن خبر، یعنی «الراسخونَ فی العلم» نیز دلیل حصر راسخان در علم در آنان است؛ زیرا اصل در خبر این است که نکره باشد و یکی از وجوه معرفه بودن آن دلالت بر حصر است(71) و مناسب ترین وجه در این جا همین است.
کلینی در باب دیگر چنین آورده است:«... قال ابوعبدالله علیه السلام : نحن قوم فرض الله عزّو جلّ طاعتنا... و نحن الراسخون فی العلم...»؛(72) امام صادق علیه السلام فرمود: «ما گروهی هستیم که خدای عزّ و جلّ اطاعت از ما را واجب کرده است... و ما راسخان در علم هستیم.
سند این روایت نیز صحیح است(73) و با توجه به آنچه در توضیح دلالت روایت قبل گفته شد، دلالت این روایت نیز بر مدعا آشکار است.
در نهج البلاغه نیز آمده است: «کجایند کسانی که به دروغ و از روی حسدورزی بر ما، گمان برده اند که آنان راسخان در علم اند، نه ما؟ و حال آن که خدا ما را رفعت بخشیده و آنان را فروگذاشته و به ما عطا فرموده و آنان را محروم کرده است.»(74)
در این زمینه، روایات دیگری نیز وجود دارند.(75) اما افزون بر روایات، خود کلمه «الراسخون فی العلم» معنایی دارد که بر غیر پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام انطباق ندارد؛ زیرا «راسخ» در لغت، به معنای ثابت،(76) و الف و لام «العلم» الف و لام جنس است. بر این اساس، راسخان در علم کسانی هستند که در مطلق علم ثابت و پابر جا باشند و کسانی در مطلق علم ثابت و پا برجایند که بر اثر رسیدن به حقیقت علم در همه امور، در هیچ موردی نظرشان عوض نشود. چنین افرادی جز پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام نیستند؛ زیرا تنها آنان هستند که چون علمشان از وحی سرچشمه گرفته و با قلبشان حقیقت علم را یافته اند، نظرشان تغییر نمی کند.(77)
··· پی نوشت ها
1 جمعی از لغت دانان «اهل بیت» را به «سکّانه» معنا کرده اند. (ر.ک: خلیل بن احمد الفراهیدی، العین، ج 4، ص 89 / مجدالدین فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج 3، ص 486 / ابن سیدة، المحکم و المحیط الاعظم، ج 4، ص 256 / ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 253) صفی پور آن را به کسان خانه و ساکنان آن معنا کرده است (ر.ک: منتهی الارب، ج 1، ص 46.)
2 راغب گفته است: «و تعورف فی اسرة النبی علیه الصلاة و السلام مطلقا اذا قیل اهل البیت.» (المفردات، ص 25)
3 ر.ک: المحکم و المحیط الاعظم / لسان العرب.
4 برای اطلاع از آن روایات ر.ک: فرائد السمطین، ج 1، ص 312 318 / محمدبن علی صدوق، کمال الدین، ج 1، ص 274 279 / اثبات الهداة، ج 1، ص 508 509 / الاحتجاج، ج 1، ص 149 / کتاب سلیم بن قیس، با تحقیق محمدباقر انصاری، نشر الهادی، ج 2، ص 636، 638، 646، 761 و 909 / کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنا عشر، ص 155، 156 / محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 36، ص 336 / البرهان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 310، حدیث 6 / نعمانی، کتاب الغیبة، ص 32 35، باب «ما روی فی ان الائمّة اثنا عشر اماماا».
5 «هذا بیانٌ للناس و هدیً و موعظةٌ للمتقین.» (آل عمران: 138)
6 «و نزّلنا علیک الکتابَ تبیانا لکل شی ء» (نحل: 89)
7 «قد جاءکم من الله نورٌ و کتابٌ مبین» (مائده: 15) و نیز ر.ک: یوسف: 1 / شعراء: 2 / نمل: 1 / قصص: 2.
8 «و هذا لسانٌ عربیٌ مبینٌ» (نحل: 103) و نیز ر.ک: شعراء: 192 195.
9 «و لقد یسّرنا القرآن للذکر فهل من مدّکر» (قمر: 17، 22، 32، 40)
10 «نزّل به الرّوح الامینُ علی قلبکَ» (شعراء: 193 و 194)
11 «وانزلنا الیک الذکر لتبیّن للناس ما نزّل الیهم» (نحل: 44)؛ «هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة» (جمعه: 2)
12 ر.ک: محمدبن جریر طبری، جامع البیان، بیروت، دارالمعرفة، ج 1، ص 26 / محمدبن عبدالله زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارالجبل، ج2، ص 181، نوع چهل و یکم فصل «امهات مآخذ تفسیر»، مأخذ 4.
13 محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 270 و 271 باب «انّ الراسخین فی العلم هم الائمة علیهم السلام »، حدیث 2 / بحارالانوار، ج 23، ص 199.
14 ... عن فضیل بن یسار قال: سألت اباجعفر علیه السلام عن هذه الروایة: «ما من القرآن آیةُ الاّ و لها ظهرٌ و بطن.» فقال: «ظهرُهُ تنزیلُهُ و بطنُهُ تأویلُهُ...» (بحارالانوار، ج 92، ص 97، حدیث 64.)
15 در تفسیر قمی نیز چنین روایت شده است: «حدثنی ابی عن ابن ابی عمیر عن عمر بن اذینة عن برید بن معاویة عن ابی جفعر علیه السلام قال: «انَّ رسول الله صلی الله علیه و آله افضلُ الراسخین فی العلم قد علِمَ جمیعَ ما انزلَ اللهُ علیه من التنزیلِ و التأویل و ما کان اللّه لیُنزلَ علیه شیئا لم یُعَلِّمه تأویله و اوصیاؤُهُ من بعدِهِ یعلمونه کلَّه». (علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج 1، ص 124.)
16 محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 38، ص 98، ح 17.
17 اصول کافی، ج 1، ص 116، کتاب «العلم»، باب اختلاف الحدیث، قسمتی از حدیث 1، همچنین ر.ک: محمدبن علی صدوق، الخصال، ج 1، ص 257، باب «الاربعة حدیث».
18 ر.ک: محمدبن حسن صفّار، بصائرالدرجات، ص 290 294، جز 4، باب های 10 و 11.
19 ر.ک: همان، ص 197 و 198، جز 4، باب 8، حدیث های 1 و 3، همچنین ر.ک: بحارالانوار، ج 40، ص 208 212.
20 ر.ک: ابوجفعر اسکافی، المعیار و الموازنة، ص 300.
21 حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج 1، ص 43، حدیث 33.
22 همان، ص 48، حدیث 41.
23 ر.ک: علی بن حسین، ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج 42، ص 386، حدیث 8993.
24 بحارالانوار، ج 38، ص 314، حدیث 18؛ ج 40 ، ص 204، حدیث 11؛ ج 44، ص 238، حدیث 29 / عبدالحسین امینی، الغدیر، ج 3، ص 95.
25 الغدیر، ج 3، ص 95 / بحارالانوار، ج 15، ص 297، حدیث 36؛ ج 18، ص 392، حدیث 98؛ ج 40، ص 70، حدیث 104؛ ص 149، حدیث 54؛ ص 204، حدیث 11.
26 بحارالانوار، ج 40، ص 70، حدیث 104؛ ص 87، حدیث 114؛ ص 201، حدیث 4؛ ص 202، حدیث های 6 و 7، ص 203، حدیث 8؛ ص 204، حدیث 11؛ ص 205، حدیث 12؛ ص 206، حدیث های 7 و 13 16؛ ج 41، ص 286، ص 301.
27 بحارالانوار، ج 25، ص 234؛ ج 26، ص 111؛ ج 69، ص 81، ج 93، ص 57؛ ج 40، ص 201، حدیث 3، ص 203، حدیث های 8 و 10 و ص 207 / الغدیر، ج 5، ص 502.
28 شواهد التنزیل، ج 1، ص 400 405، حدیث های 422 427.
29 البرهان فی تفسیرالقرآن، ج 2، ص 302 به بعد / اصول کافی، ج 1، ص 287، حدیث 6، ص 316، حدیث 3، / نورالثقلین، ج 2، ص 521 524، حدیث های 204 و 205 و 207، 209، 211 و 220 / تفسیر قمی، ج 1، ص 396.
30 روایت های 4، 5، 7، 8، 10، 11، 13، 15، 17، 18، 19، 20، 21، 22، 23، 24 و 25.
31 روایت های 1، 2، 3، 6، 9، 14 و 16.
32 مانند روایت 4 و 5 و 7 در دسته اول و روایت 1 در دسته دوم.
33 ر.ک: سیدعلی بهبهانی، مصباح الهدایة، ص 9 و 10.
34 نک: نمل: 40 و تفسیر آن.
35 نورالثقلین، ج 2، ص 22، حدیث 208 / اصول کافی، ج 1، ص 316، حدیث 3.
36 نورالثقلین، ج 2، ص 521، حدیث 205.
37 ابوعبدالله محمدبن عبدالله حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 124 / بحارالانوار، ج 22، ص 223، حدیث 2، ج 92، ص 80، حدیث 6. نیز نک: محمدباقر ابطحی، جامع الاخبار، ج 1، ص 64 66 که از هجده کتاب این روایت را نقل کرده است.
38 ر.ک: المستدرک علی الصحیحین.
39 ر.ک: الخصال، ج 1، ص 66، باب «الاثنین، السؤال عن الثقلین».
40 ر.ک: شواهد التنزیل، ج 1، ص 39 51، حدیث های 28 49.
41 بحارالانوار، ج 37، ص 209.
1
42 همان، ج 22، ص 316.
43 همان، ج 38، ص 94، حدیث 10.
44 در این مورد نک: مناظره هشام بن حکم با مردی از اهل شام در اصول کافی، ج 1 ،ص 227 و 228، کتاب «الحجّة»، باب «الاضطرار الی الحجّة»، حدیث 4.
45 محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 18، ص 19، حدیث 9 / آقا حسین بروجردی، جامع احادیث الشیعة، ج 1، ص 200، حدیث 302 / محمدبن حسن حرّ عاملی، اثبات الهداة، ج 1، ص 608، حدیث 599.
46 نمونه آن روایات چنین است: عن ابی عبدالله علیه السلام قال: «کتابُ الله فیه نبأ ما قبلِکُم و خبرُ ما بعدَکم و فصل ما بینکم و نحنُ نعلمُهُ.» (اصول کافی، ج 1، ص 113، کتاب «فضل العلم»، باب «الردّ الی الکتاب والسنّة»، حدیث 9)
عنه علیه السلام : انَّ اللّهَ تبارک و تعالی أنزل فی القرآن تبیانَ کلِّ شی ءٍ حتی و الله ما ترک الله شیئا یحتاجُ الیه العباد حتی لا یستطیع عبدٌ یقول لو کان هذا أنزل فی القرآن الاّ و قد انزله الله فیه.» (همان، ص 111، همان باب، حدیث 1)
عن حمّاد اللحام، قال: قال: ابوعبدالله علیه السلام : «نحن، و الله نعلمُ ما فی السموات و ما فی الارض و ما فی الجنة و ما فی النار و ما بین ذلک.» فَبَهَتُّ أنظرُ الیه، قال: فقال: «یا حمّاد انَّ ذلک من کتاب الله انَّ ذلک من کتاب الله انَّ ذلک من کتاب الله...» (بحارالانوار، ج 92، ص 86، حدیث 20)
47 بحارالانوار، ج 23، ص 140، حدیث 90.
48 منتهی الارب، ج 1، ص 46.
49 ابن سیدة، المحکم و المحیط الاعظم فی اللغة، ج 4، ص 256.
50 سیدمحسن حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ج 6، ص 8.
51 خلیل فراهیدی، العین، ج 4، ص 89 / مجدالدین فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج 3، ص 486 / المحکم و المحیط الاعظم، ج 4، ص 256 / لسان العرب، ج 1، ص 253.
52 احمد بن محمّد فیّومی، المصباح المنیر، ص 33.
53 ابوالقاسم حسین بن محمد، راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ص 25.
54 المحکم و المحیط الاعظم، ج 4، ص 256 / لسان العرب، ج 1، ص 253.
55 ر.ک: محمدبن عیسی ترمذی، سنن ترمذی، ج 5، ص 656 (کتاب «المناقب»، باب 61، حدیث 3871) احمد بن حنبل، مسند احمد، ط قدیم، ج 6، ص 304 و ط جدید، ج 10، ص 197، حدیث 26659 / مبارک بن محمد، ابن اثیر، جامع الاصول، ج 10، ص 100 و 101، حدیث 6689، 6690 / جامع البیان، ج 22، ص 6 و 7 / تاریخ مدینة دمشق، ج 13، ص 204 (ترجمة الحسن بن علی علیه السلام ) و ج 14، ص 139، 143 و 144، حدیث های 3443، 3454.
56 در مورد امّ سلمه ر.ک: به مسند احمد، ط جدید، ج 10، ص 228، حدیث 26808 / مشکل الآثار، ج 1، ص 334، 335، تاریخ مدینة دمشق، ج 14، ص 141، حدیث 3449 / شواهد التنزیل، ج 2، ص 124، حدیث 57.
57 محمدبن علی صدوق، معانی الاخبار، ص 91 (باب «معنی الثقلین و العترة») / کمال الدین، ج 1، ص 244 و 245 / بحارالانوار، ج 23، ص 147، حدیث 111 / محمدبن حسن حرّ عاملی، اثبات الهداة، ج 1، ص 489، حدیث 167 و ص 499، حدیث 210.
58 فرائد السّمطین، ج 1، ص 312 318 / اثبات الهداة، ج 1، ص 508 509.
59 معانی الاخبار، ص 90، باب «معنی الثقلین و العترة»، حدیث 4، و سند آن چنین است: «حدّثنا احمد بن زیاد بن جعفر الهمدانی قال: حدّثناا علی بن ابراهیم بن هاشم عن ابیه عن محمد بن ابی عمیر عن غیاث بن ابراهیم عن الصادق جعفر بن حمد عن ابیه محمدبن علی عن ابیه علی بن الحسین.» همه رجال سند موثّق هستند.
60 ر.ک: سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودّة، ص 430، آخر باب 71 / علی بن محمد خزّاز قمی، کفایة الاثر، ص 170 172 باب «ما روی عن الحسین بن علی علیهماالسلام فی النصوص علی الائمة الاثنی عشر صلوات الله علیهم اجمعین / کمال الدین، ج 1، ص 240، باب 22، حدیث 64 / عیون اخبارالرضا علیه السلام ، ط تهران، انتشارات جهان، ج 1، ص 57، باب 6، حدیث 25 / بحارالانوار، ج 23، ص 147، حدیث 110 / اثبات الهداة، ج 1، ص 489، حدیث های 166 و 208.
61 اصول کافی، ج 1، ص 270، باب «انّ الراسخین هم الائمة علیهم السلام »، حدیث های 1، 2 و 3، ص 283 و 284، باب «انّ الائمّة ورثّوا علم النّبی و جمیع الانبیاء و الاوصیاء الذین من قبلهم»، ج 7، ص 228 و 229، باب «انّه لم یجمع القرآن کلّه الا الائمة علیهم السلام و انّهم یعلمون علمه کله»، حدیث های 1 6 / البرهان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 362 365، ذیل آیه «ثُمَّ أورثنا الکتابَ الَّذین اصطفینا من عبادنا» (فاطر: 32)، حدیث های 4 و 10 / بصائرالدرجات، ص 194.
62 اصول کافی، ج 1، ص 286، کتاب «الحجة»، باب «انّه لم یجمع القرآن کلّه الاّ الائمّة علیهم السلام »، حدیث 2.
63 همان، ص 287، حدیث 6.
64 این روایت را کلینی از دو طریق از ابن ابی عمیر نقل کرده است که یکی از آن ها مرسل است، ولی طریق دیگر آن علی بن ابراهیم از پدرش از ابن ابی عمیر از ابن اذینه از برید بن معاویه است که همه آن ها ثقه هستند. آن دو طریق چنین است:
الف. کلینی عن علی بن ابراهیم، عن ابیه، عن ابن ابی عمیر، عن ابن اذنیه، عن برید بن معاویه... .
ب. کلینی عن محمد بن یحیی، عن محمدبن الحسن، عمن ذکره عن ابن ابی عمیر... .
65 نک: تفسیر برهان، ج 2، ذیل آخرین آیه سوره رعد، حدیث 16.
66 ر.ک: مسعود بن عمر تفتازانی، مختصرالمعانی، ص 77.
67 ر.ک: تفسیر برهان، ج 2، ص 302، ذیل آخرین آیه سوره رعد، حدیث های 2 و 3 و 6 / اصول کافی، ج 1، ص 257، حدیث 3 / بصائرالدرجات، ص 213، حدیث 3، ص 230، حدیث 5 / بحارالانوار، ج 26، ص 170، حدیث 38 و ص 197، حدیث 8.
68 اصول کافی، کتاب «الحجّة، باب «انّ الراسخین فی العلم هم الائمّة علیهم السلام »، حدیث 1. نیز ر.ک: بصائرالدرجات، جز 4، باب 10، حدیث 5.
69 اصول کافی، همان، حدیث 2.
70 همان، حدیث 3.
71 ر.ک: شرح المختصر علی تلخیص المفتاح، ص 67 و 68: قال: «و اما تنکیره، ای تنکیر المسند فلإرادة عدم الحصر والعهد... و الثانی یعنی اعتبار تعریف الجنس قد یفید قصر الجنس علی شی ء تحقیقا.»
72 اصول کافی، کتاب «الحجة»، باب «فرض طاعة الائمّة علیهم السلام »، حدیث 6 و نیز نک: بصائرالدرجات، جز 4، باب 10، حدیث 1.
73 رجال سند احمد بن محمد، محمدبن ابی عمیر، سیف بن عمیرة و ابی الصباح کنانی است و همه آن ها «ثقه» هستند.
74 نهج البلاغه، ترجمه علینقی فیض الاسلام، ص 437، خطبه 144.
75 بحارالانوار، ج 23، ص 189، باب «انّهم اهل علم القرآن»، حدیث 3، ص 191، حدیث 12، ص 204، حدیث 53، ج 92، ص 81، حدیث 10 / تفسیر عیّاشی، ج 1، ص 163، حدیث 4 / کتاب سلیم بن قیس، ص 195 / محمدبن یعقوب کلینی، روضه کافی، ص 184، حدیث 397.
76 ر.ک: مصباح المنیر، واژه «رسخ».
77 دلالت به آیه «لکِن الراسخونَ فی العِلم منهُم و المؤمنونَ یومنونَ بما أُنزلَ الیک و ما اُنزِلَ مِن قبلک» (نساء: 162) علم آن ها نقض نشود؛ زیرا درآن آیه قرینه است که از «العلم» مطلق علم مراد نیست، علم خاصی مراد است، ولی در آیه 7 سوره آل عمران چنین قرینه ای وجود ندارد.
