فصلنامة تخصّصی اقتصاد اسلامی: توفیق ها، بایسته ها و محدودیت ها

تحقیقات دربارة اقتصاد اسلامی، در دنیا کمتر از یک قرن و در ایران کمتر از نیم قرن سابقه دارد. در دنیای اسلام، دانشمندانی همانند شهید صدر،، صدیقی، چپرا، کهف، منور اقبال و .... به تحقیق دربارة موضوعات گوناگون اقتصاد اسلامی کمر همت بسته اند و مجلات تخصصی اقتصاد اسلامی یا موضوعات خاصی از آن، به همت این محققان به زبان عربی و انگلیسی منتشر می شود که از آن جمله می توان به نشریه المعهد الاسلامی للبحوث و التدریب (بانک توسعه اسلامی)، مجله دانشگاه ملک عبدالعزیز عربستان، مجله بررسی های اقتصاد اسلامی در انگلستان، مجله اقتصاد اسلامی در اندونزی و مجله المسلم المعاصر در مصر و ... اشاره کرد.

در ایران اسلامی نیز مراکز پژوهشی چندی در قم و تهران به کار تحقیق در این زمینه اشتغال داشته و استادان برجسته ای نیز این امر مقدس را سرلوحه فعالیت های خود قرار داده اند که سعیُهم مشکور؛ امّا هنوز راه های نرفته فراوانی پیش رو موجود است.

گروه اقتصاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به منظور دنبال کردن این هدف والا در سال 1375 تشکیل شد تا با یاری ارباب اندیشه زمینه ساز تحقق دانش نظام واره اقتصاد اسلامی شده، شالوده های علمی اجرای آن را در جامعه اسلامی فراهم سازد.

بعد از چند سال پژوهش در عرصة اقتصاد اسلامی و نشر کتاب های متعدد و متنوعی در این حوزه، فقدان* مجله تخصّصی در این عرصه، گروه اقتصاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی را بر آن داشت تا مقدمات چاپ و نشر فصلنامة تخصّصی اقتصاد اسلامی را ایجاد کند. اعضای هیئت تحریریه این مجله را ترکیبی از محققان و اعضای هیأت علمی مراکز پژوهشی و دانشگاهی کشور که تألیفات متعددی در حوزة اقتصاد اسلامی دارند، تشکیل می دهند و در این مدت، محققان برخوردار از تحصیلات حوزه و دانشگاه و دارای دغدغه تقویت اقتصاد اسلامی، به ارائه مقالاتی در موضوعات گوناگون اقتصاد اسلامی و نظریه پردازی در این باره پرداخته اند.

اکنون که در پنجمین سال انتشار فصلنامه هستیم، شایسته است ضمن ارائه گزارشی از فعالیت های فصلنامه، موانع موجود را نیز بررسی، و خود را برای کوششی بیشتر در تحقق اهداف فصلنامه آماده کنیم.

معرفی ساختار کلی فصلنامه

ساختار کلی فصلنامه را در سه محور اهداف، سیاست های کلی و موضوعات آن معرفی می کنیم.

یک. اهداف

1. تبیین اقتصاد اسلام و دفاع از آن؛

2. آسیب شناسی و نقد اقتصاد جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه اسلام؛

3. طرح مسائل جدید فقهی و نیازهای نوپیدا در حوزة اقتصاد و پاسخ به آن ها؛

4. مطالعات تطبیقی و نقد مکاتب و نظام های دیگر اقتصادی.

دو. سیاست های کلی

1. پرداخت اصول گرایانه و علمی و رعایت اتقان مطالب و استدلال ها؛

2. رعایت مصالح کلّی نظام و پرهیز از دخالت در نزاع های جناحی و روزمره؛

3. استفاده از متفکران داخلی و خارجی در تولید فکر در مباحث اقتصاد اسلامی؛

4. تاکید بر روزآمدی و تازگی محتوا.

سه. موضوعات

1. نظام اقتصادی (مبانی فلسفی، ارزشی، اخلاقی، اهداف و الگوهای رفتاری)؛

2. نظام سازی و الگوهای کاربردی و نظریّه های علمی در حوزه اقتصاد اسلامی (خُرد، کلان، توسعه، بخش عمومی، پول و بانک)؛

3. حقوق اقتصادی (مسائل مستحدثه)؛

4. مطالعه تطبیقی مکاتب اقتصادی و نقد آن ها؛

5. مطالعه اقتصاد ایران با رویکرد اسلامی.

توفیق های فصلنامه

1. مرجع پژوهش برای محققان و دانشجویان

اکنون که هفدهمین شماره از فصلنامه منتشر می شود، مجموعه ای از حدود هشتاد و شش مقاله و بیست و هفت ترجمه و چند میزگرد در موضوعات گوناگون اقتصاد اسلامی فراهم شده است ضمن این که در شماره های مختلف آن، دربارة معرفی مراکز آموزشی و پژوهشی، همایش ها و میزگردهای تخصصی و کتاب های منتشره دربارة اقتصاد اسلامی اطلاع رسانی شده است و اکنون به صورت مرجعی برای استادان اقتصاد اسلامی، دانشجویان مقاطع گوناگون رشته اقتصاد و محققان اقتصاد اسلامی درآمده است و این مسأله را اشخاصی که با فصلنامه ارتباط داشته اند، بارها تصریح کرده اند و به طور طبیعی این کار به همت محققان و عزیزانی صورت گرفته که در زمان غربت این دانش، با قصد قربت، وقت گرانمایه خود را صرف نگاشتن مطلب در این موضوع کرده اند.

اکنون آماری از مقاله های مجله و ترکیب آن ها ارائه می شود:

تعداد مقالات بخش اندیشه: 103 مقاله؛

تعداد ترجمه: 27 ؛ ترجمه مقالات عربی: 15، ترجمه مقالات انگلیسی:12

اقتراح: 9 مقاله؛

بخش گوناگون: 8 مقاله؛

مقالات فقه الاقتصاد: 16 مقاله؛

مقالات مربوط به پول و بانکداری: 18 مقاله؛

مقالات مربوط به نظام اقتصادی: 11 مقاله؛

مقالات مربوط به اقتصاد کلان: 31 مقاله؛

مقالات مربوط به اقتصاد خرد: 13 مقاله؛

مقالات مربوط به اقتصاد توسعه: 9 مقاله؛

مقالات مربوط به دیگر موضوعات اقتصادی : 12 مقاله؛

تعداد مؤلفان: 55 نفر؛

تعداد مترجمان: 18 نفر؛

سهم هیأت تحریریه از تألیف: 58 مقاله؛

سهم هیأت تحریریه از ترجمه: 12 مقاله؛

سهم هیأت علمی گروه اقتصاد از تألیف: 43 مقاله؛

سهم هیأت علمی گروه اقتصاد از ترجمه:11 مقاله.

2. مرجعی برای ارائه اندیشه ها و نقد آن ها

بهترین وسیله برای استادان و صاحبان اندیشه که در زمینه اقتصاد اسلامی قلم می زنند تا بتوانند افکار خود را به دیگران منتقل ساخته، و آن را در معرض استفاده، داوری و نقد قرار دهند، مجلاتی است که به صورت تخصصی به این موضوع می پردازند.

در این جهت، فصلنامه ضمن این که همواره از استادان و صاحبنظران در این باره به همکاری دعوت، و آمادگی خود را برای ارائه اندیشه های آنان اعلام کرده است، آمادگی دارد که در همان شماره یا شماره های بعد نقدها و نیز پاسخ صاحبان مقالات را درج کند؛ چنان که روش مجله نیز تاکنون چنین بوده است.

3. درخشش فصلنامة تخصّصی اقتصاد اسلامی در جشنواره ها

با عنایت خداوند متعالی، فصلنامة تخصّصی اقتصاد اسلامی در دوران فعالیت خود نظر مجامع علمی را جلب کرده و همواره در جشنواره هایی که به منظور ارزیابی مجلات و مقالات برتر برپا شده، درخشیده است که از جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد.

1. دریافت لوح تقدیر از دومین جشنواره اقتصاد اسلامی

فصلنامة تخصّصی اقتصاد اسلامی در دومین جشنواره اقتصاد اسلامی که در 21 آذر 1383 در دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد، نخستین مجله اقتصاد اسلامی در ایران شناخته شد و لوح تقدیر و تندیس این جشنواره را از آن خود ساخت.

2. برگزیده شدن در اولین جشنواره علامه طباطبایی

در این جشنواره که در سال 1382 برگزار شد، فصلنامة تخصّصی اقتصاد اسلامی نشریه برتر و چهار مقاله از آن نیز برگزیده شناخته شدند.

3. برگزیده شدن مقالات فصلنامة تخصّصی اقتصاد اسلامی در نخستین جشنواره مطبوعات اسلامی

در نخستین دوره «جشنواره مطبوعات اسلامی» که در سال 1382 برگزار شد، چهار مقاله از این فصلنامه رتبه اول را به دست آوردند.

4. برگزیده شدن مقالات فصلنامة تخصّصی اقتصاد اسلامی در دومین جشنواره مطبوعات اسلامی

در دومین دوره «جشنواره مطبوعات اسلامی» در سال 1383، از فصلنامة تخصّصی اقتصاد اسلامی چهار مقاله رتبه اول و پنج مقاله رتبه سوم را به دست آوردند.

بایسته ها و محدودیت ها

به رغم کامیا بی هایی که در این مدت به دست آمده، راه طولانی برای طی مراحل بعدی در پیش است که با عنایت خداوند و جدیت محققان و صاحبان اندیشه، باید پیموده شود. برخی از این موارد عبارتند از:

1. نظریه پردازی در زمینه موضوعات گوناگون اقتصاد اسلامی به گونه ای که در مجامع علمی داخلی و خارجی قابل طرح باشد؛

2. تشویق فاضلان حوزة علمیه، استادان دانشگاه و دانشجویان به پرداختن موضوعات اقتصاد اسلامی و نگارش مقاله در این باره. موضوعات گوناگون اقتصاد اسلامی لازم است بخش قابل توجهی از کرسی های درس و بحث فقیهان حوزه، رساله سطوح عالیه محققان حوزوی و پایان نامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری دانشجویان رشته های اقتصاد، حقوق و سایر رشته های مربوط و تحقیقات مراکز پژوهشی را تشکیل دهد. نتیجه این تحقیقات می تواند در فصلنامه منتشر شود.

3. توجه به موضوعات اقتصاد ایران با نگرش اسلامی. این کار می تواند به صورت نقد سیاست ها، راهبردها و قوانین اقتصادی اقتصاد ایران از دیدگاه اسلام، ارائة مدل های عملی جهت سیاستگذاری و تصویب قوانین و طرح در مجامع علمی و کلاس های درس اقتصاد ایران در دانشگاه ها باشد.

4. ارتباط با مجامع علمی بین المللی. همان طور که در آغاز گفته شد، دانشمندان برجسته ای در دنیای اسلام در زمینه اقتصاد اسلامی فعالیت دارند و مجلات متعددی نیز منتشر می شود. پی گیری راه های ارتباط با این نشریات و صاحبنظران و مبادله اندیشه از جمله بایسته های مورد توجه است.

5. فراهم آوردن زمینه برای نشر مجلات در سطوح متفاوتی برای موضوعات اقتصاد اسلامی. بسیاری از دانشجویان و محققان علاقه مند به اقتصاد اسلامی، مقالاتی می نویسند که چون فاقد معیارهای داوری مقالات علمی هستند، پذیرفته نمی شوند و در اغلب موارد ممکن است به دلسردی این افراد بینجامد. مجلات دیگری در همین موضوع می توانند این خلا را پر کنند و این افراد پس از درج چند مقاله در این مجلات، تجربه لازم را برای نگارش مقاله در مجلات علمی بیابند. فصلنامه کوشیده است با رعایت معیارهای علمی از برخورد حذفی با این گونه افراد خودداری کند و تا حد امکان، راهکارهای اصلاح مقاله و تقویت آن را به افراد بنمایاند.

6. مهم ترین چالش موجود در پیشرفت مقاصد مطرح شده، کمبود بالفعل کسانی است که در موضوعات اقتصاد اسلامی توانایی قلم زدن و نظریه پردازی داشته باشند؛ زیرا افرادی می توانند به تحلیل عمیق موضوعات اقتصاد اسلامی بپردازند که اقتصاد را خوب فهمیده، با مبانی، اصول و ارزش های اسلامی نیز آشنا باشند. هرچه قدرت افراد در این دو زمینه بیشتر باشد، توانایی آنان در نظریه پردازی در این موضوعات نیز افزون تر می شود.

از طرفی، افراد موجود هم به لحاظ اشتغالات متعددی که در زمینه تدریس و امور مدیریتی و اجرایی دارند، فرصت کمی برای اندیشیدن و نوشتن در این باره می یابند. ضمن این که این افراد برای ترفیعات علمی خود ناگزیر به نوشتن در مجلاتی هستند که دارای درجه علمی پژوهشی باشد و مقررات دست و پا گیر و برخی مشکلات دیگر سبب شده به رغم این که این فصلنامه یگانه مجله موجود در این زمینه است و به اعتراف استادان و صاحبنظران، توانایی های خود را نشان داده، هنوز به دریافت این امتیاز موفق نشده و امید است با مساعدت های لازم به زودی به این هدف نیز نائل شویم.

در پایان، همان گونه که روش فصلنامه این بوده است، دوباره مساعدت ارباب فکر و اصحاب قلم را طلبیده، و هر گونه همکاری اعم از ارائه مقاله، نقد و پیشنهاد را دربارة مجله خودشان، با جان و دل پذیراییم.

_____________________

* شایان ذکر است که گرچه مجلاتی چون نامه مفید، فصلنامة حوزه و دانشگاه، معرفت، فصلنامة پژوهشی دانشگاه امام صادقu و برخی دیگر از مجلات اقتصادی، در برخی از شماره های خود که به اقتصاد مربوط بود، مقالاتی در زمینه موضوعات اقتصاد اسلامی می آوردند، مجله ای که منحصراً و در همه شماره های خود به موضوعات اقتصاد اسلامی بپردازد، وجود نداشت. اکنون که چهار سال از نشر این مجله می گذرد نیز فقط فصلنامة پژوهش های اقتصادی دانشگاه تربیت مدرس که با همکاری انجمن علمی اقتصاد اسلامی ایران منتشر می شود، در هر شماره خود، دو مقاله با نگرش اقتصاد اسلامی منتشر می کند.