پیشینه فرهنگ اسلامی ایران در چین
نفوذ ایران قدیم در فرهنگ و هنر چین پیشینه ای دیرینه دارد و در این میان، مبادله فرهنگ مذهبی یکی از زمینه های مهم به شمار می رود. قبل از اینکه ایران یک کشور اسلامی شود، آیین بودا حدود قرن اوّل قبل از میلاد از طریق ایران و آسیای میانه وارد منطقه سین کیانگ کشور چین شد و سپس در داخل چین توسعه یافت. آیین زرتشتی نیز از ایران وارد چین شد و دین مانی هم در حدود قرن چهارم میلادی از کشور ایران وارد چین گردید و در مناطق شمال غربی چین به طور وسیع گسترش یافت. مذهب مسیحی ایرانی نیز در اوایل دودمان تانگ وارد چین شد و به مدت 200 سال در چین رایج بود. از اینرو، قبل از ورود اسلام به چین، آثار تاریخی و فرهنگی سایر مذاهب ایرانی که وارد سرزمین چین شده بودند، وجود داشته است و این مذاهب در دورانهای مختلف تاریخی تأثیر زیادی در چین بر جای نهاده اند.
گسترش اسلام در ایران از اواسط قرن هفتم میلادی آغاز گشت؛ چنان که تا قرن یازدهم میلادی همه ایرانیان به دین اسلام گرویدند که بیشتر آنها سنی مذهب بودند. در سال 1502 م، سلسله صفوی توسط ترکها در ایران تأسیس، و مکتب تشیع که دارای سابقه و رونق دیرینه بود، به عنوان دین رسمی اعلام شد و در دهه سوم قرن بیستم، جمعیت شیعه ایران بیش از 96 درصد از کل جمعیت را تشکیل داد و ایران به صورت یک کشور کاملاً اسلامی تبدیل گردید.
اما نفوذ فرهنگ اسلامی ایران در جامعه چین، از زمان ورود اسلام به ایران آغاز شد؛ چنان که از شکل ظاهری و فیزیک بدنی پیشینیان قوم هوی که به دین اسلام اعتقاد داشتند، می توان اثر مسلمانان فارس را کشف کرد.
در دوران دودمانهای تانگ و سونگ مسلمانان فارس برای تجارت وارد چین شدند و به فعالیت تجارتی در شهرهای بندری واقع در سواحل جنوب شرقی دریای چین پرداختند و عده ای از آنان با دختران چینی ازدواج کردند. در آن زمان تعداد فارسها و عربها که در چین به بازرگانی اشتغال داشته و ساکن این کشور بودند، خیلی زیاد بود. فارسها همچنین در شهرهای گوانگ جو، چوان جو و هانگ جو به فعالیت تجاری اشتغال داشتند و در محل زندگی خود مراکزی جهت فعالیتهای مذهبی تأسیس کرده، اسلام را به صورت مسالمت آمیز تبلیغ می کردند. بدین گونه دین اسلام به تدریج از جنوب شرقی چین به مناطق دشتهای مرکزی چین راه یافت.
در دوران دودمانهای تانگ و سونگ، مسلمانان تازی و فارسی از طریق «جاده ابریشم» زمینی نیز در مناطق شمال غربی چین به فعالیت بازرگانی پرداختند و در همان جا ساکن شدند. شهر چانگ ان (شی ان امروز) پایتخت قدیم چین در زمان تانگ، مرکز تجمع خارجیان از جمله مسلمانان تازی و فارس بود. خارجیان در آن زمان «فروشگاههای خارجی» در چانگ ان دایر کرده بودند که در این میان می توان به «مغازه های فارسی» اشاره کرد. سین کیانگ منطقه مهمی در مسیر راه «جاده ابریشم» و نخستین ایستگاه ورود تجار مسلمان و فرستاده های مخصوص کشورهای تازی و فارس به چین بود که در دوران تانگ برای رفتن به چانگ ان و در دوران سونگ برای رفتن به کای فونگ (پایتخت سونگ) باید از آن عبور می کردند. از نظر تاریخی، نفوذ فرهنگ اسلامی ایران در منطقه سین کیانگ زیادتر از سایر مناطق مسلمان نشین چین است.
از سال 1219، نیروهای مغول سه بار به مناطق غربی لشکر کشی کرده و بر دو قاره آسیا و اروپا مسلط شدند. این لشکر کشی مدت 41سال طول کشید.
از اینرو، تعداد زیادی از مسلمانان عرب، فارس و آسیای میانه که شامل افراد نظامی، کارگران ماهر، تجار و شخصیتهای طبقه بالای مسلمانان می شدند، به چین مهاجرت کردند. پس از تأسیس دودمان یوان، مسلمانان مهاجر در سراسر چین به طور پراکنده زندگی کردند و اعتقادات دینی خود را نیز گسترش دادند. و این گونه، فرهنگ اسلامی به طور وسیع در کشور چین رواج یافت و تأثیر عمیقی در جامعه مسلمانان آنجا بر جای نهاد.
تأثیر تاریخی فرهنگ اسلامی ایران را می توان به شرح ذیل خلاصه نمود:
1. تأثیر در ملیتهای مسلمان چین
در میان ده اقلیت ملی چین که به اسلام اعتقاد دارند، ملیت تاجیک تنها ملتی است که به مکتب شیعه اسماعیلیه ایران معتقد است. آنها بیشتر در ناحیه شرق فلات پامیر سین کیانگ و روستاهای شهرستانهای شاچه، یه چنگ، زپو، پی شان در جنوب سین کیانگ زندگی می کنند و جمعیت آنان بالغ بر 41 هزار نفر و زبان آنها شاخه ای از زبان پامیری و از خانواده زبانهای ایرانی است. ملت تاجیک در حدود قرن دهم میلادی به دین اسلام گروید و از اواخر قرن شانزدهم تا اوایل قرن هفدهم به مکتب شیعه اسماعیلیه گرایش پیدا کرد. شایع است که در اواخر دوران مینگ تا اوایل دوران چینگ آقای سید سورو برای تبلیغ تعلیمات مکتب اسماعیلیه از ایران به ناحیه پامیر آمد و برخی نیز می گویند تعلیمات اسماعیلیه توسط شاه طالب ایرانی یا عبد الولی خان ایرانی وارد ملت تاجیک شد. پیروان تاجیک اسماعیلیه، رهبر مذهبی خود را «ایزد» می خوانند که از موقعیت اجتماعی خاص در بین ملیت تاجیک بر خوردار است. هر ایزد قلمروی نفوذی دارد و توسط خلیفه و وکیل خود امور اداری و مذهبی پیروان خویش را مدیریت می کند.
مکتب اسماعیلیه معمولا با استفاده از فرصتهایی همچون تشییع جنازه و اعیاد مذهبی، تعلیمات مذهبی را به طور محرمانه در بین پیروان خود تبلیغ می کند.
پیروان مکتب اسماعیلیه تاجیک، قاطعانه بر ایمان خود ایستادگی می کنند و طرفدار «دست کشیدن از کارهای بد و گرایش به کارهای نیک هستند؛ چنان که فعالیتهایی از قبیل احترام به مقابر و ملاقات با ایزد و پرچم مقدس در میان تاجیکیان اثری عمیق دارد.
مقابر علاوه بر داشتن نقش مذهبی، بیانگر هنر و فرهنگ قدیم ملت تاجیک نیز هست، به گونه ای که نقاشی،حکاکی، معماری و سایر نقش و نگارهای تزئینی آنان، ویژگیهای هنری و فرهنگی تاجیکها را حفظ کرده و ادامه داده است. فعالیتهایی از قبیل: عید، ازدواج، خوراک و تدفین، همگی تحت تأثیر تعلیمات مذهبی اسماعیلیه ایران قرار دارند.
در شهرستان کوچه سین کیانگ هزاران نفر اویغور به تعلیمات ائمه شیعه معتقد هستند. گفته می شود که آنها در شرق کوچه یک مسجد ساده ساخته اند که از جمله مراکز مهم مذهبی آنها به شمار می رود. در گوشه ای از مسجد، چند پرچم سه گوش با رنگهای سیاه، سفید و سبز قرار دارد که روی پرچم سیاه یک دست با پنج انگشت با نخ سفید دوخته شده که به نظر پیروان شیعه، انگشت بزرگ نشانگر حضرت محمد صلی الله علیه و آله و انگشت سبابه نشانگر علی علیه السلام و انگشت میانه نشانگر فاطمه علیهاالسلام و انگشت حلقه نشانگر حسن علیه السلام و انگشت کوچک نشانگر حسین علیه السلام است. روی دیوار این مسجد سه تابلوی نقاشی آویخته شده که در تابلوی وسط تصویر یک اسب زخمی دیده می شود. می گویند که این اسب سفید امام حسین علیه السلام است.
دو تابلوی نقاشی دیگر در دو طرف مثل هم بوده که یک نفر بر اسب قرمز سوار شده و پرچم سبزی را در دست گرفته و اسب او در میان آب ایستاده و در اطراف آن نیز تصویر چند خیمه وجود دارد.
در قسمت دیگر دیوار، همچنین عکس رنگی امام خمینی رحمه الله ، رهبر انقلاب اسلامی ایران، دیده می شود. شیعیان این منطقه به امام خمینی رحمه الله خیلی احترام می گذارند. آنان خود را شیعه اثنا عشری معرفی می کنند و معتقدند که در جهان امروز غیر از 12 امام، تنها خمینی رحمه الله امام محسوب می شود. آنها اعتقاد دارند که علی علیه السلام تنها جانشین قانونی محمد صلی الله علیه و آله بوده و پس از حضرت علی علیه السلام این ائمه هستند که جهان مادی را اداره می کنند؛ امام دوازدهم نیز از نظر غایب شده و هنگامی که ظهور کند، تمام جهان تحت تسلط وی قرار خواهد گرفت. ضمن اینکه ایشان روز عاشورا را یکی از روزهای مهم می دانند و در ایام محرم به عزاداری برای محمد صلی الله علیه و آله ، فاطمه علیهاالسلام و 12 امام علیهم السلام می پردازند.
2. تأثیر فرهنگ ایرانی در آموزش
فرهنگی مسلمانان چین
مسلمانان چین عشق وافری به فراگیری و مطالعه زبان فارسی دارند. در دوران دودمانهای هان و تانگ راهبهای برجسته بودایی که فارسی زبان بودند، پی در پی برای ترجمه کتب مقدس بودایی به چین می آمدند و این گونه، زبان فارسی وارد چین شد و در دوران سلسله یوان، زبان فارسی مورد استفاده وسیع قرار گرفت؛ چنان که زبانهای رسمی دولت یوان عبارت بودند از: زبان مغولی، زبان چینی و زبان فارسی. دولت یوان مقرر داشت که هنگام پر کردن جدول باید همزمان از سه زبان مذکور استفاده شود.
در این میان، مسلمانان نژاد هوی چین به طور وسیع از زبان فارسی؛ خاصه در زندگی مذهبی خود استفاده می کردند. در اوایل دوران یوان، دولت مرکزی بارها بر ایجاد سازمان مطالعه زبان فارسی تأکید کرد؛ تا آنجا که مدیر و معلم مدرسه زبان فارسی هر دو از نظر مقام دارای درجه هفتم بودند و دانشجویان نیز از امتیاز استفاده از هزینه دولت بر خوردار بوده، پس از اتمام دوره تحصیل خود، در ادارات دولتی کار می کردند.
در دوران سلسله های مینگ و چینگ، «گلستان» سعدی به عنوان کتاب درسی در آموزش مسجدی مسلمانان چین آموزش داده می شد. علاوه بر اینکه یک نسخه از کتاب «روش تحصیلی» دستور زبان فارسی (نسخه خطی) که در سال 1660 به چاپ رسیده، در مسجد دونگ سی پکن نگهداری می شود. این کتاب در مسجد تای پینگ لو شهر نان جینگ نیز نگهداری می شود که بیانگر وسعت گستره مناطق تحت نفوذ زبان فارسی است.
در تاریخ آموزش اسلامی نژاد هوی چین، زبان فارسی از موقعیت مهم تاریخی بر خوردار بوده است. در قرن 16 میلادی، روحانی مسلمان در مسجد از فرزندان مسلمانان برای آموختن دانش مذهبی از جمله تعلیمات و احکام اسلامی ثبت نام می کرد تا آنان را آموزش دهد و اشخاص مستعد را تربیت کند.
در چنین شرایطی، آموزش مسجدی در جامعه نژاد هوی بوجود آمد. آموزش مسجدی، آموزش مذهبی خاصی در تاریخ آموزش اسلامی نژاد هوی بود که نفوذ و رواج بسیاری داشت و هم اکنون نیز همچنان به حیات خود ادامه می دهد. دانشجویان در سطح دانشگاه باید از آموزش مسجدی، دستور زبان، علم معانی و بیان و ادبیات زبان عربی و زبان فارسی، احکام و تعلیمات مذهبی اسلامی، تفسیر قرآن و حدیث را بیاموزند.
ضمن اینکه کتابهای درسی سنتی شامل 13 عنوان است که در این میان زبان فارسی و کتابهای فارسی سهم مهمی دارند.
از این امر می توان حدود تأثیر فرهنگ اسلامی ایران را در آموزش مسجدی چین دریافت.
زبان مسجد، نوعی زبان مخصوص در آموزش مسجدی مسلمانان چین است که با واژه ها و کلمات چینی، کلمات عربی و فارسی بر اساس دستور زبان چینی جمله سازی می شود. زبان مسجد بیشتر در وعظ مساجد و نوشتن نامه ها مورد استفاده قرار می گیرد. از اینرو، تعداد زیادی از این واژه ها در زبان روزمره مسلمانان چین مرسوم بوده و در حال حاضر نیز این زبان همچنان در میان مسلمانان نژادهای هوی، دونگ شیانگ، بائوان و سالار مورد استفاده قرار می گیرد. واژه های زبان مسجدی متشکل از سه زبان: عربی، فارسی و چینی است و زبان فارسی یکی از بخشهای اصلی تشکیل دهنده آن است؛ چراکه مسلمانان هوی در دوران سلسله های سونگ و یوان بیش از هر چیز قرآن، کتابهای مقدس و آثار ادبی فارسی را می خواندند.
به عنوان مثال، واژه های مذهبی و فرهنگی زبان فارسی نظیر: نماز بامداد، نماز پیشین، نماز خفتن، نماز دیگر، نماز شام، یک شنبه، دو شنبه، سه شنبه، چهار شنبه، پنج شنبه، جمعه، شنبه، روزه، قربان، معلم، الله، پیغمبر، روح، آسمان، دوست، بنده، مزار، هدیه،بیمار و خوشبخت، همچنان مورد استفاده است. این پدیده در هر جایی که مسلمانان چین به طور متمرکز ساکن هستند، دیده می شود، و حتی پیرمردان و پیرزنان بی سواد نیز می توانند چند واژه زبان فارسی را بگویند. این امر نیز خود بیانگر نفوذ عمیق فرهنگ اسلامی ایران در آموزش و فرهنگ مسلمانان چین است.
3. تأثیر در من هوان
من هوان مکتبی اسلامی در چین است که به دنبال رواج افکار صوفیه در چین، در مناطق شمال غربی این کشور به وجود آمد و رشد نمود. پیروان آن بیشتر از مسلمانان هوی، بائوانی، دونگ سیانگ و سالار هستند. فرقه های مذهبی من هوان در چین عبارت اند از: چهار من هوان بزرگ: صوفیه، قدریه، کبرویه و جهریه و بیش از چهل من هوان فرعی. افکار مذهبی من هوان به وضوح تحت تأثیر افکار صوفیه قرار دارد. هماهنگی بین آسمان و انسان، عقیده مشترک صوفیه و من هوان بوده، هدف نهایی آنها از طریق انجام وظایف مذهبی است. افکار مذهبی صوفیه در دورانهای مختلف در شکل گیری، پیشرفت و تحول افکار مذهبی من هوان تأثیر ژرفی داشته است.
من هوان اسلامی چین هر چند از نظر افکار مذهبی بیشتر تحت تأثیر تئوری صوفیه قرار دارد، ولی نفوذ فرهنگ اسلامی ایران در من هوان و مکتب مذهبی چین نیز خیلی عمیق است؛ به گونه ای که در کتاب «شرح مختصر مکتبهای اسلامی در نینگ شیا» آمده است که روز چهاردهم ماه رمضان، عید فاطمه است؛ زیرا گفته می شود که فاطمه دختر محمد و زن علی در آن روز درگذشت. زنان مسلمان چین در آن روز برای یادبود روز فاطمه پول جمع آوری نموده، غذا تهیه می کنند و از آخوند دعوت می نمایند تا برایشان قرآن و نماز بخواند. همه اینها نشانگر نفوذ شیعه در بین مسلمانان چین است. علاوه بر این، در مناطق خه نان، خه بئی و شان دونگ، مسلمانان هوی هنگام ازدواج، عقد نکاح را به زبان فارسی می خوانند و هنگام تشییع جنازه، قرآن را با زبان فارسی قرائت می کنند که این نشانگر نفوذ وسیع فرهنگ اسلامی ایران در جامعه مسلمانان چین است.
من هوان کبرویه، یکی از چهار من هوان بزرگ اسلامی چین، معتقد است که در تئوری مذهبی من هوان، آثار تفکر شیعه وجود دارد. در کتاب «من هوان کبرویه اسلامی چین» آمده است که کبرویه به علی، خلیفه چهارم بعد از محمد، خیلی احترام می گذارند؛ آنها علی را این طور مدح می کنند: «ای علی، شما شیر دروازه بهشت و گوهر شب نما و پشتیبان همه غریبان هستی؛ شما چراغ مسیر راه درست و راهنمای همه فقیران و معلم همه افراد مستعد و توانا می باشید.
همچنین آنها معتقدند که علی شخصیتی با هوش و شجاع است و پدر عقل و دانش است. به نظر آنان امام مهدی علیه السلام که غایب شده، حتما ظهور خواهد کرد. افزون بر این، آنها به زیارت اماکن مقدس، گرامی داشت عاشورا، پوشیدن لباس سبز و وعظ به زبان فارسی عادت دارند که همه اینها نشانه خصلتهای شیعه است.
من هوان جهریه نیز علی علیه السلام را مدح می کنند و هر سال برای یادبود فاطمه علیهاالسلام نماز می خوانند و طرفدار شهدا هستند. این تفکر نیز به افکار شیعه نزدیک است.
گنبد «شی شیا کوه» وابسته به من هوان قدریه اسلامی چین، واقع در شهرستان خود مختار قوم دونگ شیانگ در گنسواست. گفته می شود که محمد حنفیه صاحب مقبره در اوایل دوران مینگ برای تبلیغ اسلام از ایران به چین آمد و در یک غار واقع در ناحیه شی شیا کوه ساکن شد. او در تبلیغ اسلام کرامتهای زیادی از خود نشان داد و پیروانش پس از در گذشتش برای او گنبدی ساختند و آن را گنبد شی شیا کوه خواندند. این گنبد تا کنون همچنان بر پاست که به نوعی، نفوذ فرهنگ اسلامی ایران را در جامعه مسلمانان چین اثبات می کند.
آقای ماتونگ در کتاب «ویژگیهای اساسی اسلام در مناطق شمال غربی چین» دیگر تأثیرات فرهنگ اسلامی ایران را چنین معرفی کرده است:
در منازل مسلمانان مؤمن معمولاً اثر نقاشی و یا خوشنویسی با شمشیر علی علیه السلام و خط عربی آویخته شده است، دانش آموز و دانشجویان تحصیل کننده در مساجد به عنوان خلیفه خوانده می شوند و به معلم آنها امام گفته می شود، آخوندها و ملاها لباس بزرگ سیاه را دوست دارند، اعتقادات و آداب و رسوم شیعه به ویژه در میان مسلمانان مناطق شمال غربی چین همچنان باقی است و این نشان می دهد که فرهنگ اسلامی ایران در طول تاریخ در جامعه مسلمانان چین خاصه در مناطق شمال غربی چین
