اشاره: آنچه در پی می آید برگرفته از دیدار و گفتگویی است که در تاریخ پنجشنبه 22/11/77 در منزل جناب آقای دکتر حائری توسط خانم دکتر فاطمه طباطبایی و آقایان دکتر نجفقلی حبیبی و محمدمهدی مجاهدی (اعضای هیات تحریریه) با ایشان صورت پذیرفته است.
متین: از جنابعالی به خاطر فرصتی که با وجود بیماری و کسالت در اختیار ما قرار دادید بسیار سپاسگزاریم. پیش از این بنا بود که از محضر حضرتعالی برای طرح برخی از مباحث فلسفی و عرفانی و نیز مباحثی در حوزه فلسفه سیاسی استفاده کنیم ولی طبیعتا بیماری و کسالت جنابعالی طرح این مباحث را به آینده موکول می کند. اما این فرصت را مغتنم می شماریم و از محضرتان تقاضا می کنیم که به عنوان یکی از پرسابقه ترین و برجسته ترین شاگردان حضرت امام(س)، از سابقه آشنایی خود با ایشان برای ما بگویید.
حائری یزدی: مرحوم امام نزد مرحوم آیت الله رفیعی قزوینی منظومه خوانده بودند، اما این کتاب را چنان خوانده بودند که پس از آن توانسته بودند اسفار را تدریس کنند. من و مرحوم آیت الله سید رضا صدر اولین شاگردان اسفار ایشان بودیم. من حدود بیست سال با ایشان رابطه علمی داشتم و بیش از ده سال تمام، همه کتاب اسفار را به استثنای مبحث «جواهر و اعراض » نزد ایشان آموختم. قدری هم نزد ایشان رسائل خواندم. ایشان در فلسفه به مشرب و مذاق سهروردی دلبستگی خاص داشتند.
متین: گویا ایشان علاقه شدیدی هم به ملاصدرا داشتند.
حائری یزدی: شیفتگی ایشان به ملاصدرا هم نه به وجه مشائی بلکه به وجه اشراقی فلسفه او معطوف بود. مرحوم آقای شاه آبادی که به قم آمدند، نزد مرحوم والد (آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی)، فقه می خواندند. مرحوم امام آموختن عرفان را با شرح فصوص الحکم قیصری و بخشهایی از فتوحات مکیه محی الدین عربی نزد مرحوم آقای شاه آبادی آغاز کردند. بعدها که من به عنوان نماینده مرحوم آیت الله بروجردی به امریکا رفتم و به آموختن فلسفه غرب مشغول شدم، گهگاه که مشکلاتی در فهم و دریافت برخی از متون عرفانی پیش می آمد، سؤالم را برای مرحوم امام می فرستادم و ایشان به من پاسخهای محبت آمیزی می دادند. در یکی از این نامه ها بود که به حقیقی بودن علم عرفان اشاره کرده بودند.
تا پیش از آنکه مرحوم آیت الله بروجردی به قم بیایند مذاق ضد فلسفی یا فلسفه گریزی در حوزه بسیار شدید بود. ایشان در درسهای اصولشان، مبحث موضوع علم را با نگرشی فیلسوفانه حل کردند. مرحوم امام می گفتند که تا کنون موضوع علم را کسی به این خوبی حل نکرده است. همین رویکرد فیلسوفانه سبب شد برخی از طلاب خوش ذهن حوزه به سوی فلسفه متمایل شوند. برای اینکه این مساله روشنتر شود شما می توانید بعدا به کتاب قریب الانتشار من، که تقریرات کامل اصول فقه مرحوم آیت الله بروجردی است مراجعه کنید و شم فیلسوفانه ایشان را در مباحث اصولی دریابید.
متین: به طور اجمال می دانیم که امام علاوه بر اینکه در مهاجرت مرحوم آیت الله بروجردی به قم برای رونق بخشیدن به حوزه قم نقش مؤثری داشتند، در آن دوران هم نسبت به امور سیاسی حساس بودند و مثلا کتاب «کشف الاسرار» ایشان، بیانگر این وجه شخصیت ایشان در آن دوران است. اما می بینیم که در دوره زعامت آیت الله بروجردی سکوت اختیار می کنند. جنابعالی به عنوان یکی از شخصیتهایی که در آن دوره از نزدیک شاهد وقایع بودید، این واقعیت را چگونه توصیف می کنید؟
حائری یزدی: مرحوم آیت الله بروجردی و مرحوم امام، با یکدیگر اختلاف روش داشتند. این سوای رابطه مرید و مرادی و علاقه شدید دو طرفه ای بود که میان ایشان در آغاز برقرار بود. کم کم برخی از مسائل پیش آمد که این اختلاف سلیقه و روش خود را بیشتر نشان داد. مثلا در مورد چگونگی اداره حوزه قم دو تجربه از حوزه های دیگر علمیه وجود داشت که یکی بر اساس رتبه بندیهای علمی بود و دیگری مبتنی بر تالیف قلوب طلاب، اما هیچ یک به طور کامل مورد قبول مرحوم آیت الله بروجردی نبود. طرح رتبه بندی طلاب بر اساس امتحان - نه به طور ظنی و نظری - از سوی مرحوم امام و مرحوم اخوی (آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری یزدی) به طور جدی پی گیری شد. مسائلی پیش آمد که مخالفت آیت الله بروجردی با این طرح به کدورتی میان ایشان و مرحوم امام منجر شد. از طرفی مساله اخراج برخی از متحصنان سیاسی که به بیت آیت الله بروجردی آمده بودند مورد مخالفت مرحوم امام قرار گرفت و خود این واقعه زمینه اختلاف دیگری را پیش آورد هر چند بعدها این رابطه تا حدودی التیام یافت. مرحوم امام علی رغم همه این مسائل به خاطر اعتقاد به زعامت آیت الله بروجردی و همچنین علاقه ای جدی که به ایشان داشتند، همه مراتب احترام را ادا می کردند. دوره سکوت مرحوم امام را هم می توان در چهارچوب همین اعتقاد و احترام ایشان به زعامت آیت الله بروجردی فهمید.
متین: پدیده تامل انگیزی که در مورد رابطه جنابعالی با حضرت امام(س) مشاهده می شود این است که شما در عین حال که به نقادی آرای امام می نشینید، از شدت علاقه و عاطفه نسبت به ایشان از سیر تاثر گهگاه حتی نام ایشان را به راحتی نمی توانید بر زبان آورید. این پدیده از آن جهت تامل انگیز است که ما نیز در این پژوهشکده با این سؤال روش شناختی رو به رو هستیم که چگونه می توان در عین ارادت و علاقه عاطفی به موضوع تحقیق، شرایط یک کار علمی دقیق را نیز بخوبی در مورد آن ادا کرد؟
حائری یزدی: علاقه و محبت دو گونه است: روان شناختی، (Psychological) و تجربی، .(Emprirical) علاقه روان شناختی، شیفتگی می آورد اما علاقه تجربی بیرحم است. مهم جمع کردن میان این دو سطح از علاقه با هم است.
متین: اگر اجازه بفرمایید، یکی از سؤالهایی را که قصد داشتیم در یک فرصت مناسب با جنابعالی در میان بگذاریم، همین جا طرح کنیم. آیا دیدگاه جنابعالی در مورد حکومت اسلامی نظریه ای برخاسته از یک دیدگاه فقهی به مساله ولایت است یا اینکه دیدگاهی است از زاویه فلسفی، سیاسی درباره حکومت دینی که تنها در قالبی فقهی تبیین شده است؟
حائری یزدی: همین طور است; نظریه من به فلسفه سیاسی نزدیکتر است. نظریه ولایت فقیه امام یک نظریه فقهی است. اما برخی ولایت عرفانی را با ولایت فقهی درآمیخته اند. مثلا مرحوم ملا احمد نراقی عینا به چنین مغالطه ای میان ولایت عرفانی که از سنخ حقیقیات است با ولایت فقهی که از جنس اعتباریات است دست زده است. میان ولایت عرفانی و ولایت فقهی صرفا اشتراک لفظی برقرار است. به نظر من حکومت اسلامی از جنس امامت است نه از سنخ ولایت و سیاست، ولایت نیست امامت است و امامت، تالی تلو پیامبری است و مرتبه علم عنایی حق تعالی است. من در مورد تفکیک اعتباری از حقیقی مفصلا در کتاب کاوشهای عقل نظری مباحثی را طرح کرده ام که می توانید به آنجا رجوع کنید. ابن سینا به این مبحث که در حوزه فلسفه علم است بیش از هر یک از فیلسوفان کلاسیک ما پرداخته است. هم در الهیات شفا و هم در اشارات به تفکیک علوم و معارف بر اساس مبادی (منها البرهان)، موضوعات (فیها البرهان) و مسائل (لها البرهان) اشاره کرده است. توضیح این موضوع وقت بیشتری می طلبد ولی خستگی به من مجال نمی دهد.
متین: از جنابعالی سپاسگزاریم که در عین بیماری و کسالت به پرسشهای ما پاسخ دادید. امیدواریم با بهبود احوال جسمانی شما بتوانیم در مورد مسائل مطرح شده بیشتر از محضر شما بهره مند شویم.
حائری یزدی: بنده هم از شما متشکرم و موفقیت شما و سایر همکاران علمی شما را در پژوهشکده از خداوند خواستارم و قول می دهم در آینده اگر حالم خوب بود برای شما در مورد بحث تشکیک، که اهمیت ویژه ای دارد و چنانچه خوب فهمیده شود بحث وحدت وجود ابن عربی نیز به درستی فهمیده خواهد شد، صحبت کنم.
پی نوشتها:
×) آیت الله دکتر مهدی حائری یزدی از مفاخر علمی معاصر کشور و فرزند حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی(ره) بنیانگذار حوزه علمیه قم و بزرگترین مرکز علمی جهان تشیع می باشند. ایشان علوم عقلی را نزد استادانی همچون امام خمینی(س)، حکیم و فیلسوف نامدار، آیت الله میرزا مهدی مدرس آشتیانی و علوم نقلی را نزد استادانی همچون آیت الله حاج سید احمد خوانساری، آیت الله حاج سید محمد حجت کوهکمری و سرانجام آیت الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی(ره) آموخته اند. سپس به عنوان نماینده مرحوم آیت الله بروجردی به امریکا و کانادا رفتند و به تحصیل و تدریس فلسفه پرداختند. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ایران بازگشتند و در دانشکده الهیات تهران در زمینه فلسفه و خصوصا فلسفه تطبیقی مشغول به تدریس شدند.
مهمترین آثار ایشان عبارتند از: علم کلی، کاوشهای عقل نظری، کاوشهای عقل عملی، آگاهی و گواهی، هرم هستی، حکمت و حکومت و تقریرات کامل اصول فقه مرحوم آیت الله العظمی بروجردی.