علامه مجلسی در بحارالانوار نامه ای را که علی علیه السلام به بعضی از عاملین خود نوشته است، نقل کرده و بخش هایی از این نامه را توضیح داده است. در قسمتی از این نامه در خصوص مدارای حاکم اسلامی با مردم چنین آمده است:
واخلط الشدة بضغث من اللین، وارفق ماکان الرفق ارفق، و اعتزم بالشدة حین لایغنی عنک الا الشدة، و اخفض للرعیة جناحک، و الن لهم جانبک.
خشونت را با نرمی به هم آمیز، و با مردم مدارا کن، مادامی که مدارا و نرمی مناسب است. و در جایی هم که جز شدت به کار نیاید، همان را انجام بده، با مردم به ملایمت رفتار کن و در برابر آنان تواضع نما.
مجلسی در شرح جمله «واخلط الشدة بضغث من اللین » می نویسد:
ضغث به دسته ای از علف گفته می شود که تر و خشک آن با هم آمیخته شده باشد. و در این تشبیه امام علی علیه السلام لطفی نهفته است، و آن این است که حاصل ترکیب خشونت با نرمی چیزی جز نرمی نخواهد بود.
وی همچنین پیرامون «واعتزم بالشدة...» به نقل از جوهری در معنای اعتزام دو معنی ذکر می کند:
1- اعتزام به معنای عزم و قصد.
2- اعتزام به معنای لزوم القصد فی الشئ. یعنی مراعات جانب میانه در هر چیزی.
او اضافه می کند که در اینجا معنای دوم مراد است، یعنی در صورت مضطر شدن به استفاده از خشونت و شدت رفتار، سزاوار آن است که افراط و زیاده روی نکند.
وی «الانة الجانب » را به معنای «ترک الغلظة » و «العنف فی المعاشرة » تفسیر می کند، یعنی ترک خشونت و زور در برخورد با مردم. (24)
وی در ذیل «فلاتکونن منفرا ولامضیعا» می نویسد:
معنای جمله این است که با طول دادن نماز موجب نفرت مردم از نماز نشو، و با تاخیر از اوقات فضیلت و کوتاهی در آداب و سنن، نماز را ضایع مساز (25) .
علی علیه السلام در نامه ای که به یکی از عمال خود نوشته، طریق و کیفیت معاشرت و مدارا با اهل ذمه را به او آموخته است. در این نامه که مجلسی به نقل از نهج البلاغه آورده است، علی علیه السلام خطاب به عامل خود می نویسد:
دهقانان (رؤسای قبایل و قری) اهل منطقه حکمرانی تو از سنگدلی و سخت گیری، و اعمال تحقیرآمیز، و بی مهری تو شکایت دارند، من اندیشه کردم در باره آن ها، ولی آنان را به خاطر شرک شان اهل این نیافتم که از مقربان تو باشند. همچنین ایشان را به خاطر اهل ذمه و معاهد بودن شان مستحق این ندانستم که به کلی رانده شوند و مورد بی مهری تو قرار گیرند.
بر تو است که بر آن ها لباس «مدارا» و نرمی بپوشانی، به گونه ای که قسمتی از آن مشتمل بر خشونت باشد گاهی با خشونت و سنگدلی با ایشان رفتار کن، و گاهی با رحم دلی برخورد کن، آن ها را نه از خود بران و دورساز، و نه چندان مقرب و نزدیک نما، بلکه بین این دو طریق، راه میانه و مدارا را انتخاب کن. (26)
در باره مدارای حاکم اسلامی در مقام حکم و قضا چنین آمده است:
واقبل العذر، وادرء الحدود بالشبهات. (27)
و قبول کن عذر مجرمان را، و به شبهه ها حدود گناهان را دفع کن. (28)
همچنین در نامه امام صادق علیه السلام به عبدالله نجاشی توصیه شده است که در برابر زیردستان و حکام مافوق به مدارا رفتار نماید:
با رعیت مدارا کنی... ودر معاشرت خلق، بر طریق موافقت و مسالمت سلوک داری. با نرمی که از ضعف رای و سستی نباشد و با شدتی که به عنف و تعدی و جور همراه نشود. و در امور تانی و مدارا نمایی; با آن که از جانب او منصوب شده و با رسولان که از جانب او به نزد تو می آیند. (29)
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود:
جاء جبرئیل الی النبی صلی الله علیه وآله فقال یا محمد ربک یقرئک السلام ویقول لک: دارخلقی.
جبرئیل به خدمت پیامبرصلی الله علیه وآله آمد و عرض کرد: یا محمدصلی الله علیه وآله پروردگارت به تو سلام می رساند و می گوید: با بندگان من به مدارا رفتار کن.
