بهره وری در خدمت شکوفایی جامعه یا در انحصار صاحبان قدرت

مسئله بهره وری، از آغاز تاریخ بشر، در همه نظام های اقتصادی و سیاسی، مطرح بوده است. فرانسوا کنه (Fransowa Keney)، اقتصاددان فرانسوی برای نخستین بار به صورت علمی، این تفکّر را ابراز می دارد و می گوید: اقتدار هر دولت، وابسته به افزایش بهره وری آن کشور در بخش کشاورزی خواهد بود.

کشور ژاپن با استفاده از این گونه نظریه ها، سازمانی با عنوان مرکز بهره وری» تشکیل داد و با درک ارزش بهره وری، آن را یک اولویت و انتخاب ملّی اعلام کرد. آنان با انگیزه ای بالا، بین سال های 1967 تا 1974م، بهره وری ملّی خود را 6/99 درصد افزایش دادند. در همین مدّت، کشور آلمان غربی 3/43 درصد و امریکا 5/29 درصد، افزایش بهره وری داشته اند.

نظریه پردازان بهره وری، در نظریه های خود، به مواردی اشاره می کنند که این موارد، همواره در آموزه های دین اسلام و دیگر ادیان الهی، مطرح بوده است. قرآن هم در هدایت انسان ها، در مورد استفاده صحیح و متعادل از منابع و نعمت های خدادادی، تأکید کرده است.

تعداد زیادی از کشورها، با پیروی از اندیشه بهره وری، در سال های گذشته، رشد چشمگیری داشته اند. در کشور ما هم در سال های اخیر، به موضوع بهره وری و بالا بردن عملکرد سازمان ها و بازدهی نیروی انسانی، توجّه شده است و در قانون برنامه چهارم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، کلیه دستگاه های کشور، ملزم شده اند در جهت بالا بردن بازدهی عملکرد سازمانی و نیروهای انسانی خود، اقدامات مؤثّری به عمل آورند و بهره وری را به عنوان یک اولویت ملّی، مدّ نظر داشته باشند.

تعاریف و مفاهیم بهره وری

بهره وری (Productivity) در اصطلاح مدیریتی، یک دیدگاه فکری است که در آن، انسان، با تلاشی مستمر، برای افزایش رشد اقتصادی و بهبود سطح زندگی فردی و اجتماعی، روش های جدیدی را به کار می گیرد تا بتواند از منابعی مثل: نیروی کار، سرمایه، زمین، انرژی و... بیشترین استفاده و سود را ببرد.

در اطّلاعیه ای که در سال 1955م، از مرکز بهره وری ژاپن» صادر شده، در تعریف بهره وری آمده است: بیشترین استفاده علمی از منابع فیزیکی (مادی)، نیروی انسانی و دیگر عوامل، به طوری که بهبود بهره وری، به کاهش هزینه تولید، گسترش بازارها، افزایش اشتغال و بالا رفتن سطح زندگی همه آحاد ملّت، بینجامد».

برخی از اقشار جامعه، درک درست و کاملی از مفهوم بهره وری ندارند و مفهوم آن را معادل زندگی سخت تر و کار کردن بیشتر می دانند، در حالی که معنای درست بهره وری، استفاده علمی تر از منابع و سرمایه ها و نیز آگاهانه و هوشیارانه کار کردن و انجام دادن کار با بازدهی بالاست.

به هر حال، نظام بهره وری را نباید تنها یک مفهوم صرفاً اقتصادی و از دیدگاه منفعت طلبانه نگاه کرد؛ بلکه باید آن را اندیشه و تفکّری در نظر گرفت که می تواند به عنوان یک فرهنگ، بین همه اقشار جامعه، رواج یابد.

با توسعه روزافزون دانش بشری در علوم اجتماعی و اقتصاد، مفهوم بهره وری نیز تکامل پیدا کرده و محقّقان و صاحب نظران، برای آن، تعاریف جدیدی ارائه کرده اند.

بهره وری و رشد اقتصادی جامعه

در عصر جدید، مفهوم بهره وری، مترادف با توسعه و پیشرفت در نظر گرفته می شود. به دلیل محدودیت منابع کشورهای جهان، افزایش بهره وری به عنوان یک ضرورت و مسئله مهم برای دستیابی به هدف های اساسی برای همه کشورهای دنیا (چه جوامع توسعه یافته و چه جوامع در حال توسعه) مطرح است. متفکّران علوم اقتصادی و اجتماعی، بهره وری را روشی برای ارتقای استاندارد زندگی و پیشرفت های فرهنگی و اجتماعی جامعه دانسته اند و معتقدند که برنامه ریزی صحیح و اصولی و نگرش منطقی، بهترین شیوه برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده است، چنانچه بر اثر گرایش و توجّه برخی از جوامع به بهره وری، در دو دهه گذشته، بهره وری سرمایه و نیروی کار در آنها حدود 45 درصد، رشد داشته است.

از بین کشورهای موفّق، ژاپنی ها بیش از دیگران در این زمینه، رشد داشته اند. علاقه ذاتی آنان به پیشرفت، موجب شده که دانش بهره وری، به فرهنگ ماندگار در همه افراد جامعه این کشور تبدیل شود. مردم کشور ژاپن، با وجود صنعتی شدن کشورشان، با تکیه به فرهنگ بومی و الهام از آموزه های دینی و اجتماعی خود و بومی کردن فرهنگ بهره وری، به موفقیت های چشمگیری دست یافته اند.

سعادت ملّت ها، به میزان تلاش و داشتن عزم و ایمان راسخ آنان بستگی دارد؛ زیرا تداوم کار و تولید بیشتر، موجب افزایش بهره وری در بلندمدّت خواهد شد. این امر، موجب افزایش درآمد ملّی و رونق اقتصادی و کاهش قیمت ها و ایجاد فرصت های شغلی بهتر می شود. با بالا رفتن رشد اقتصادی و بهبود سطح زندگی جامعه از نظر مادّی و ارتقای برنامه های اجتماعی و فرهنگی و ایجاد رفاه ملّی، جامعه ای سعادتمند خواهیم داشت. برای رسیدن به چنین جامعه مطلوبی، نیازمند عزم همگانی و ملّی در گسترش فرهنگ بهره وری هستیم.

راه کارهای مؤثّر افزایش بهره وری در جامعه

مؤثّرترین و ارزشمندترین سرمایه در بهره وری، سرمایه انسانی» است. سرمایه انسانی: آن دسته از عوامل بااهمیت انسانی، شامل: مهارت ها، توانایی ها، تخصّص، تفکّر، سلامتی و... است که بر اثر سرمایه گذاری و برنامه ریزی در آموزش کشور، در نهاد انسان، جمع آوری شده است».1

برای پرورش انسان های بهره ور، یکی از راه کارهای مؤثّر و زیرساختی ـ که نقش اساسی در سرنوشت اینده هر جامعه داردـ، تربیت صحیح فرزندان است. پدران و مادران، با رفتار درست، بهترین الگوی عملی برای فرزندان خود هستند. از طرفی، اگر آنان رفتارهای غیر معقولی در اسراف نیازهای زندگی داشته باشند، جامعه و نسل اینده، در اثر یادگیری فرهنگ غلط، دچار مشکلات مادّی و معنوی زیادی خواهند شد که مسئولیت آن، به عهده سرپرست خانواده هاست.

در روایات فراوانی، از بزرگان دین اسلام آمده است که پیروان خود را ملزم به پرهیز از اسراف و تلف کردن سرمایه های مادّی و معنوی (مثل خوراک، پوشاک، طبیعت، عمر، تجربه، دانش و...) کرده اند.2 غنیمت دانستن عمر و فرصتی که در اختیار هر کس است، تأکید بر فراگیری علم و دانش، توجّه به کار و تلاش و برابر بودن آن با عبادت و انجام دادن تکالیف و وظایفْ به بهترین نحو و تلاش در جهت حفظ طبیعت، از آموزه های دینی و مذهبی ماست3 و همه این موارد در بهره وری، مهم و مؤثّرند.

بهره وری در ارتباط با سازمان

چون بهره وری، امری ملّی به حساب می اید، در کشور ما، علاوه بر سازمان بهره وری» ـ که وظیفه هماهنگی و برنامه ریزی به منظور افزایش بهره وری را داردـ، لازم است که عموم مردم و نیز دیگر سازمان ها و نهادها یا در واقع، مجموعه های کاری (تولیدی یا خدماتی یا رسانه ای یا علمی ـ آموزشی) کشور نیز در این امر مهم سهیم باشند؛ زیرا توسعه کشور، بدون مشارکت همه شهروندان و همه کسانی که در سازمان های دولتی و نهادهای آموزشی و صنایع و رسانه ها و... مشغول کار و خدمت هستند، میسّر نخواهد بود.

همچنین بهره وری، پیوندی ناگسستنی با مدیریت کشور دارد. انتخاب مدیران شایسته و فعّال» در وهله اوّل، مهم ترین عامل در افزایش بهره وری است. آنان با هدایت و مدیریت و برنامه ریزی صحیح و تصمیم گیری های منطقی، علل عدم بهره وری در حوزه کاری خود را شناسایی می کنند و با تصمیم گیری ها و اجرای روش های مناسب، آنها را برطرف می کنند.

برخی از وظایف و توانایی های مدیران، در ارتقای بهره وری در سازمان ها عبارت اند از:

1. استفاده از استعدادها و توانمندی های کارکنان در سازمان و گماردن هر فرد، به کاری که توانایی انجام دادن آن را دارد.

2. صرف اوقاتی با کارمندان و کارگران خود، برای راهنمایی و مشورت و جلب حمایت آنها نسبت به تصمیمات خود.

3. توجّه به خلّاقیت و نوآوری و تشویق کارکنان و رفع نیازهای اساسی آنان؛ زیرا این امر، احساس وظیفه و قدرشناسی کارکنان را به دنبال دارد.

4. اقدام به آموزش صحیح برای داشتن نیروی متخصّص و ماهر و انتخاب اشخاص، بر اساس تخصّص و استعداد و شایستگی شان در سازمان.

5. دقّت در انتخاب کارکنان متعهّد و مسئول و کسانی که دارای وجدان کاری هستند؛ زیرا این افراد، به دلیل انگیزه های درونی، وظایف خود را به بهترین شیوه ممکن، انجام می دهند.

علاوه بر نیروی انسانی ـ که مهم ترین عنصر در رشد و کیفیت بهره وری است ـ، مدیریت سازمان باید از سلامت ماشین ها، ابزار و وسایل کار و محیط نیز مطمئن باشد؛ زیرا وسایل کار و ماشین آلات فرسوده و محیط ناامن و افزایش ناگهانی حجم کار، از عوامل کاهش بهره وری هستند.

یکی دیگر از عوامل مؤثّر در افزایش بهره وری، کاهش ضایعات» است و از این راه، سود بیشتری برای سازمان ها (شرکت ها، کارخانجات، تعاونی ها، ادارات و...) به دنبال دارد و در نتیجه، بخشی از این سود نیز به کارکنان می رسد.

نتیجه گیری

با توجّه به آنچه گفته شد، می توان به این نتیجه رسید که بالا بردن بهره وری و عملکرد، همراه با کارایی و تولید بهینه، نه تنها به نفع صاحبان سرمایه و سهامداران شرکت ها و مؤسّسات تولیدی است، بلکه نیروهای تولیدکننده (یعنی کارکنان و کارگران) نیز از منافع بهره وری و تولید بهینه، سود خواهند برد؛ چرا که مدیریت مناسب و کارآمد، لزوماً باید وضعیت کارکنان و رعایت سلامت و حقوق آنها و عدل و انصاف را مدّ نظر داشته باشد تا بتواند سازمان خود را به نحو مطلوب، مدیریت نماید.

در حالتی که سرمایه دار یا صاحب قدرتی، صرفاً در فکر افزایش بهره وری باشد، ولی به فکر تأمین زندگی مناسب برای نیروی کار و سرمایه های انسانی خود نباشد، مدیریت و سازمان وی، دوام و پایداری نخواهد داشت؛ به عبارتی، افزایش بهره وری، یک امر دوطرفه بین مدیریت و نیروی انسانی است و نمی تواند تنها در انحصار صاحبان قدرت و ثروت باشد.