عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه طوسی، فقیه امامی و صاحب کتاب الوسیله در اواخر قرن پنجم تا اوایل قرن ششم هجری (1) می زیسته است .
ابن حمزه طوسی بجز الوسیله چند اثر دیگر از خود به جا گذاشته است که عبارتند از:
1) الواسطه، در بعضی از نسخه های وسیله زیادتیی وجود دارد (ص 461 - 469 چاپ قم) که از ظاهر عبارتی از آن در صفحه 466 بر می آید که قطعه ای از کتاب واسطه باشد; 2) المعجزات; 3) الرائع فی الشرائع; 4) مسائل فی الفقه; (2)5 و 6) التعمیم و التنبیه; (3) 7) الثاقب فی المناقب، بعضی از محققان در نسبت این کتاب به ابن حمزه صاحب وسیله تردید کرده می گویند: مؤلف این کتاب نصیرالدین ابوطالب عبدالله بن حمزة بن حسن بن علی طوسی مشهدی شارحی، عالم امامی سده ششم هجری است . (4)
الوسیلة الی نیل الفضیلة معروفترین اثر ابن حمزه کتابی است فقهی به شیوه فتوایی که شامل همه ابواب فقه است . این کتاب همواره در آثار فقهی امامیه متداول بوده است . ابن حمزه به سبب تالیف این کتاب به صاحب وسیله ملقب شده است . وسیله تا کنون سه بار چاپ شده است: 1) ضمن الجوامع الفقهیة در تهران، 1276 ق; 2) در نجف، 1399 به کوشش عبدالعظیم البکاء; 3) در قم، 1408 ق به کوشش محمد حسون . ما در این دستورالعمل از چاپ آقای حسون بهره گرفته ایم .
دستورالعملی که در این شماره ملاحظه می شود بخشی از مقدمه کتاب وسیله است که مؤلف خطاب به فرزندش نوشته است . علی بن موسی بن طاووس (589 - 664) در کتاب کشف المحجة لثمرة المهجة - که خطاب به فرزندانش نوشته - به این دستورالعمل اشاره کرده است و انگیزه اش را از تالیف آن کتاب، تبعیت از عالمانی چون ابم بابویه، شیخ مفید، محمد بن احمد صفوانی و ابن حمزه طوسی می داند . (5)
متن دستورالعمل
اما بعد، حمدا لله الکریم الآلاء، العظیم النعماء، و الصلاة علی نبیه محمد خاتم الانبیاء و سید الاولیاء، و علی آله سادة الاتقیاء، الائمة الهداة النجباء .
فانی اوصیک یا بنی بتقوی الله، و الاعتصام بحبله، و التمسک بطاعته، و التحرج عن معصیته، و الاخلاص فی العمل بما یرضیه . و التوفر علی التفکر فیما یزید فی معرفتک و یقینک، و یعینک علی امور معادک و دینک، و یمنعک عن التورط فی الشبهات، و یردعک عن التمیل الی الشهوات، و یزعک عن رکوب المحارم، و یکبحک عن التسرع الی المآثم .
و ایاک و غفلة الاغترار، و فترة الاصرار .
و علیک بالاستعانة بالله سبحانه علی امور دینک و دنیاک; فانک ان توکلت علیه کفاک .
و علیک بتلاوة کتابه فی آناء لیلک و نهارک، و حالتی استقرارک و اسفارک; فان ذلک شفاء لما فی الصدور، و نور یوم النشور، و نجاة یوم تزل فیه الاقدام، و تقضی فیه الاحکام .
و علیک بالعمل بما فیه، و التنبه علی ما فی مطاویه، فانه «شافع مشفع، او ماحل مصدق » . (6)
و علیک بسنة نبیه محمدصلی الله علیه وآله، فانها جلاء القلوب، و استراحة الکروب، و علیک بما سن لک الائمة الهداة; فانهم الی الجنة الدعاة و من النار الحماة .
و علیک بسیرة الصالحین، و الاقتناص من شواردهم، و الاقتباس من فوائدهم، و الاشتغال بنفسک عن غیرک، و التوفر علی الاکثار من خیرک، و لیکن ما تعرف من نفسک شاغلا لک عمن سواک، فیحمد منقلبک و مثواک .
و علیک بالاکباب علی طلب العلوم، فانه ارجح میزانا، و انجح امرا و شانا، و لیس یمکنک البلوغ الی نهایته، و الوصول الی غایته، فعلیک بما هو اکثر فائدة و اغزر عائدة، و اعود علیک فی اولاک و اخراک، و دنیاک و عقباک .
و علیک بالفقه، و علیک بالفقه، و علیک بالفقه، فانه شرف لک فی الدنیا، و ذخر لک فی الآخرة، و لن یتیسر لک ذلک الا بحسن السیرة، و نقاء الجیب، و طهارة الاخلاق، و التوقی من العیب، و اقامة دعائم الاسلام، و الاذعان لقواعد الاحکام، و التعظیم لامر الله; فان الله سبحانه لم یخلق الخلق عبثا، و لم یترکهم مهملا، بل خلقهم لیبلوهم ایهم احسن عملا، و علم ضمائرهم، و خبر سرائرهم، و احصی اعمالهم و حفظ احوالهم، و احتج علیهم بارسال الرسل مبشرا و منذرا، و بانزال الکتب آمرا و مخبرا و داعیا و زاجرا . و لله الحجة البالغة، و النعمة السابغة، و له الحمد علی نعمه، و الشکر علی فیض کرمه، حمدا وافیا، و شکرا کافیا .
ترجمه
ستایش خدای راست، او که نعمتهای مادی و معنوی فراوان و عظیم ارزانی می کند . و درود بر پیامبرش محمد، خاتم انبیا و مهتر اولیاصلی الله علیه وآله، و سلام بر خاندان او، امامان هدایتگر و گرامی گوهر که سرور پرهیزگارانند .
فرزندم! تو را به تقوای الهی، و چنگ زدن به ریسمان او، و پایبندی به اطاعت از او، و اجتناب از نافرمانی او، و اخلاص در عمل به آنچه او را خشنود کند، سفارش می کنم . تو را به زیاداندیشیدن توصیه می کنم; اندیشه در آنچه که به شناخت و یقینت بیفزاید، و در امور آخرت و دین یاریت دهد، و مانع فروافتادن تو در شبهه ها شود، و از تمایل به خواسته های نفسانی جلو گیرد، و از ارتکاب گناهان باز دارد، و مانع از سرعت گرفتن در معاصی شود .
مباد که با فریفته شدن غافل شوی و با اصرار [بر معاصی] سستی پذیری .
از خدای سبحان در امور دین و دنیا کمک بخواه، که اگر به او توکل کنی تو را کفایت کند .
همواره قرآن را تلاوت کن ; در ساعات شب و روز و در حضر و سفر، که قرآن شفا و روشنایی روز جزاست، و موجب رهایی در روزی است، که قدمها در آن بلغزد و به حساب بندگان - طبق احکام الهی - رسیدگی شود . تو را ملزم می کنم به عمل به قرآن و مطلع شدن از معانی آن; زیرا قرآن شفاعت کننده ای است پذیرفته و سعایت کننده ای است گواهی شده .
به سنت پیامبرصلی الله علیه وآله پایبند باش که دلها را جلا می دهد و موجب آسایش یافتن از غمهاست . به دستورهای ائمه هدی ملتزم باش که آنان به بهشت می خوانند و از آتش دوزخ نگاه می دارند .
تو را به سیرت صالحان و شکار نکات طرفه ایشان و فراگرفتن فواید آنان ملزم می کنم . پیش از آنکه به عیبجویی دیگران مشغول شوی به خودت بپرداز، همت خود را بر افزودن به خوبیهایت به کار بر و چنان باش که شناخت [عیبهای] خودت تو را از پرداختن به [عیوب] دیگران باز دارد تا دنیا و آخرتت پسندیده شود .
به طلب علم روی آور و همواره ملازم آن باش; چرا که علم مقیاس و میزان و بهترین راه پیروزی و کامیابی است . و تو نتوانی به همه آن دست یابی و به نهایت آن برسی; پس دانشهایی را بیاموز که فایده اش بیشتر و منفعتش بسیار و برای آغاز و انجام و دنیا و آخرتت نافع باشد .
ملازم فقه باش، ملازم فقه باش، ملازم فقه باش; که شرف دنیاست و ذخیره عقبی . تحصیل فقه بر تو آسان نشود جز با سیرت نیکو و معیشت حلال و اخلاق پسندیده . و دوری از بدیها و به پاداشتن پایه های دین و یقین به قواعد احکام و بزرگداشت امر خدا; چرا که خدای سبحان مردمان را بیهوده نیافرید و آنها را به حال خود وانگذاشت بلکه آنان را بیافرید تا بیازماید که کدامیک عملشان نیکوتر است . او به رازهایشان دانا و از درونشان آگاه است، اعمالشان را بر می شمارد و تمام حالات آنان را زیر نظر دارد . با ارسال پیامبران بشارت دهنده و بیم دهنده و انزال کتابهای فرمان دهنده و خبر دهنده و دعوت کننده و بازدارنده، بر انسانها حجت آورد . ستایش و سپاس خاص خداست، ستایش وافی برای نعمتهایش و سپاس کافی برای کرم سرشارش .
