وجه مشخصه شخصیت شکاک (Paranoid Personality Disorder باختصار PPD) حالت بدبین و شک نسبتاً پایدار و خصومت نسبت به دیگران است. پس زمینه ی ضمیر ناخودآگاه این افراد قابل اعتماد نبودن دیگران با قصد سودجویی یا صدمه رساندن به او و عدم کفایت خود است و فرد برای مقابله با چنین نگرانی و ترس پناه به یک سری مکانیسم های دفاعی نامناسب و ناخودآگاه می برد که خود را به صورت شکاکی، حساسیت، اجتناب از نزدیک شدن به دیگران، حالت تدافعی گرفتن، خودبزرگ بینی یا خودمحوری، کینه توزی، لجاجت، انعطاف ناپذیری و ستیزه جویی نشان می دهد. اگرچه این افراد همیشه دلایلی برای توجیه شک و بدبینی خود دارند ولی مشکل ذهن آنها تفسیر غیرمنطقی و نامتناسب آنها است (از جمله سیستم فکری همه یا تعمیم دادن) برای مثال اگر همسر فرد در رسیدن به خانه کمی تأخیر کرده باشد اولین و مهمترین چیزی که به فکر شخص خطور خواهد کرد قرار داشتن همسرش با دیگری است (هر چند این فکر می تواند درست باشد ولی محتمل ترین علت آن گیر کردن در ترافیک یا خراب شدن ماشین و یا پیش آمدن مسئله غیرمترقبه ای است، مگر اینکه شواهد محتمل تر دیگری برای شک خود داشته باشد). یا اگر وقتی به چند تن از همکارانش نزدیک می شود و آنها ناگهان صحبت های خود را قطع می کنند تصور می کند که آنها در حال غیبت کردن و یا چیدن توطئه علیه او هستند؛ یا « چرا امروز زود آومد خونه؟ نکنه... »؛ « درو محکم بست که بگه...و... » این افراد اغلب:
ــ هرچیز جزئی را غیرعادی و کاسه ای زیر نیم کاسه تلقی کرده و اگر در رابطه با همسرش باشد آن را دلیل بر عدم صداقت و یا بی وفایی همسرش می گذارند (چرا آن آقا یا خانم به همسرش خیره شده بود؟ اگر اون حرکت غیرعادی حرکت نکرده بود که آن فرد اونطوری نگاهش نمی کرد و...).
ــ هر نوع انتقاد یا حتی صحبت ساده را به خود گرفته و حمل بر تهدید و تحقیر می گیرند (بسیار حساس و زود رنجند).
ــ تصور می کنند دیگران او را زیر ذره بین گذاشته و بدنبال نواقص و عیوب و ضربه زدن به او هستند (خودمحوری و خود بزرگ بینی).
ــ به راحتی کینه به دل گرفته و تا مدتهای مدیدی (سالها) آن را فراموش نمی کنند و در مواقع لزوم آن را یادآوری می کنند (یادت هست چند سال پیش خونه مادرم با طعنه گفتی آدم زیاد بخوابه افسرده می شه؟ منظورت این بود که آدم تنبلی هستم و احساس مسئولیت نمی کنم! و...).
ــ همیشه بدنبال شواهد و دلایلی برای تأیید غیرقابل اعتماد بودن دیگران هستند (و تقریباً همیشه چیزی حتی جزئی برای آن پیدا می کنند).
ــ بدلیل عدم اعتماد به دیگران از برقراری رابطه نزدیک و صمیمی پرهیز می کنند (زیرا ممکن است اطلاعات آنها روزی علیه خودشان استفاده شود) معمولاً دوست صمیمی ندارند و روابط اجتماعی بسیار سطحی و محدودی دارند.
ــ پرخاشگر، ستیزه جو، جر و بحث کننده و معمولاً حسود هستند (بدلیل اینکه خود را بی کفایت، ناتوان و کم ارزش می پندارند).
ــ مسئولیت اشتباه و قصور خود را نپذیرفته و در مقابل به گردن دیگران می اندازند.
ــ در کارهایی که به حساسیت و دقت بالایی نیاز است و یا با ارباب رجوع و افراد دیگر سر و کار زیادی ندارند، موفق تر هستند.
توجه: نبایستی شخصیت شکاک (Paranoid) را با پارانویا (paranoia) که یک بیماری روانی همراه با هذیان است، اشتباه گرفت. هر چند افراد پارانوئید در مواقعی که شدیداً تحت استرس و فشار روانی هستند ممکن است بطور موقت دچار هذیان نیز شوند. برای مثال مردی که برای مدتهای طولانی دچار ppo بوده، در پی یک مشکل ریوی و مراجعه به پزشک متوجه می شود که دچار سرطان ریه شده است. اندکی تعد از این قضیه زبان می گشاید که برادرانش (که همگی با هم یک شرکت را می چرخاندند) سعی داشتند سر او کلاه بگذارند و رابطه اش را با سایر اعضاء خانواده قطع کنند. چندی پس از اینکه این فرد تحت درمان مناسب قرار گرفت و با تشخیص افسردگی، درمانی دارویی نیز دریافت کرد این تفکر (هذیان) او کاملاً برطرف شد و دیگر هیچگاه از آن صحبتی به میان نیاورد.
ابعاد پنج گانه شخصیتی پارانوئید (ppo)
افراد با شخصیت ppo دارای تعهد پذیری و مسئولیت پذیری نسبتاً پایینی هستند ولی سایر خصیصه ها در سطح نسبتاً بالایی قرار دارند (به مطلب قبلی مراجعه کنید).
الگوی فکری افراد با شخصیت پارانوئید
این افراد غالباً در دوران کودکی، محیط و خانواده ای ناامن و والدین خشمگین و سخت گیر داشته و دائماً تحت انتقاد، تحقیر، سرزنش، سرکوفت و بی مهری قرار داشته اند. در ضمیر ناخودآگاه و نیمه خودآگاه این افراد مجموعه ای از الگوهای فکری زیر شکل گرفته اند:
* من نمی توانم به دیگران اعتماد کنم؛
* دیگران انگیزه های پنهان دارند؛
* اگر مراقب نباشم دیگران من را به بازی خواهند گرفت و یا قصد کنترل من را خواهند داشت؛
* همیشه بایستی مواظب دیگران و مراقب خود باشم؛
* خوبی دیگران ممکن است برای بدست آوردن چیزی باشد؛
* اگر به دیگران اجازه دهم آنها از من سوء استفاده خواهند کرد؛
* دیگران به عمد قصد تحقیر کردن من را دارند؛
* اگر دیگران چیزهایی در مورد من بدانند علیه خودم استفاده خواهند کرد؛
* دیگران اغلب یک چیزی را می گویند ولی مقصودشان چیز دیگری است (همیشه کاسه ای زیر نیم کاسه است)؛
* حتی دوست و افراد نزدیک به من نیز ممکن است خیانت و بی وفایی کنند.
شیوع و علل شخصیت شکاک
شیوع این اختلال شخصیتی حدود 1% کل افراد بالغ جامعه بوده (در آمریکا) و بر خلاف دو نوع قبلی در مردان شایعتر از زنان است. هنوز علت دقیق آن بدرستی شناخته نشده است ولی عوامل ژنتیکی (سابقه خانوادگی اختلالات شخصیتی و بیماریهای روانی، خصوصاً اسکیزوفرنی و پارونیا)، پیوند عاطفی ناامن دوران کودکی و تجربیات متعدد شدید و اثرگذار قبلی می توانند در ایجاد آن نقش ایفاء کنند.
تشخیص و درمان شخصیت شکاک
PPO معمولاً با مشاوره متخصص قابل تشخیص است، اما برای ارزیابی بیشتر معمولاً از تستهای MMPI و یا PPDFQ نیز استفاده می شود. برخلاف تصور گذشته که چندان امیدی به درمان موفقیت آمیز این نوع اختلال وجود نداشت امروزه به کمک روان درمانی، خصوصاً الگو درمانی (Schema therapy)، شناخت رفتار درمانی و... تقویت حرمت نفس و افزایش اعتماد به نفس و فراهم آوردن شرایط مناسب، بهبودهای قابل ملاحظه ای را می توان انتظار داشت.
سناریو:
خانمی بدون دلیل خاصی بر این باور بود که همسایه هایش با عدم جلوگیری از سر و صدای بازی کودکانشان در راهرو و حیاط قصد اذیت و آزار او را دارند و این مسئله را با آنها در میان نمی گذاشت. زیرا بر این باور بود که اگر چنین قصدی را نداشتند بایستی خودشان می دانستند که دیوارهای ساختمان بسیار نازک است و صداها به راحتی بداخل خانه ها می رود و موجب ناراحتی دیگران می شود. به همین دلیل شروع به برخوردهای بسیار سرد و گاهی تلافی جویانه (محکم بستن درب ها و...) کرد و حتی با میهمانهای آنها با نگاهی تحقیرآمیز برخورد می کرد تا اینکه یکی از همسایه ها موضوع را از او جویا شد و علت آن را بیان کرد. با وجود توضیح و معذرت خواهی و رعایت بیشتر همسایه ها تغییری در رفتار او پیدا نشد. او دائم بر سر بچه های خود داد و فریاد می زد و به همین دلیل میان همسایه ها به جیغ جیغو معروف شده بود. به بهانه اینکه مدارس نقش تعلیم و تربیتی شان را بدرستی ایفاء نمی کردند، مدارس فرزندانش را چند بار عوض کرده بود و...
* خانمی بر این باور بود که درخت کاج همسایه عمداً در آنجا کاشته شده بود تا درخت پس از اینکه خوب بزرگ شد جلوی دید او را بگیرد تا معلوم نشود همسایه اش چه کارهای بدی انجام می دهد.
* همسایه به فرد گفت که اگر ممکن است کیسه زباله خود را داخل سطل زباله بگذارد زیرا حیوانات آن را متلاشی می کنند و چهره کوچه و بوی محل برای حداقل مدتی ناخوشایند می شود. فرد با معذرت خواهی و جواب مثبت ادامه داد اگر همه مشکلات این بود دنیا آباد می شد!!. همین خانم وقتی یکی از همسایه هایش شکایت می کرد که در موقع باز کردن درب ماشین به ماشین او صدمه رسانده است گفت: خوب مقصر خودتون هستید که ماشین تون رو زیاد نزدیک ماشین من پارک کرده بودید!
* من یک خارجی هستم و همه از خارجی ها بدشان میاد، پس همه از من متنفرند (مغلطه و قیاس مع الفارق: من باکره ام و مریم مقدس باکره بود، پس من مریم مقدس هستم).
منبع مقاله :
ساداتیان، اصغر؛ آذر، ماهیار؛ (1389) آمادگی و شرایط لازم برای ازدواج، تهران: ما و شما، چاپ اول. 