وقتی کبد ملتهب می‌شود...

«کبد» یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین اندام‌های داخلی است که وزن آن در افراد بزرگسال به 1 تا 5/1 کیلوگرم می‌رسد. این اندام درست زیر قفسه سینه و سمت راست بدن قرار دارد. کبد مواد مغذی را پس از فرایند هضم، تغییر شکل می‌دهد و بخشی را ذخیره می‌کند. این مواد در زمان نیاز مورد استفاده بدن قرار می‌گیرد.

 

کبد همچنین در حفظ ثبات قند خون نقش دارد. مواد سمی موجود در الکل، بعضی داروها، موادمخدر و... پس از مصرف به کبد می‌رسند. کبد برای جلوگیری از تاثیر زیان‌آور آنها، این مواد را تجزیه می‌کند و از طریق صفرا به روده می‌فرستد یا دوباره به خون بر‌گردند و در کلیه‌ها تصفیه و از طریق ادرار دفع شوند.

 

 

به‌طور کلی، هپاتیت به 2 گروه اصلی تقسیم می‌شود؛ هپاتیت ویروسی: در کشورهای پیشرفته ویروس هپاتیت A، B و C عامل 90درصد موارد هپاتیت حاد است. ویروس هپاتیت D، E و G نیز زمینه‌ساز خواهند بود. هپاتیت غیرویروسی: اساسا در پی مصرف مواد سمی کبد (الکل، محصولات شیمیایی سمی و...) ایجاد می‌شود. همچنین ممکن است ناشی از ناراحتی‌های کبدی مانند کبد چرب یا هپاتیت خودایمن (التهاب مزمن با علت ناشناخته در نتیجه تولید آنتی‌کورها) باشد.

• هپاتیت A: این نوع هپاتیت ویروسی وخامت کمتری نسبت به انواع دیگر دارد. معمولا بدن طی چند هفته با آن مقابله می‌کند و ایمنی ایجاد می‌شود. به عبارت بهتر، آنتی‌کورها باقی می‌مانند، اما ویروس از بین می‌رود. ویروس هپاتیت A از طریق آب یا غذای آلوده منتقل می‌شود و ممکن است ویروس در مدفوع بیمار وجود داشته باشد و به‌دلیل رعایت نکردن بهداشت از طریق تماس با افراد دیگر یا مواد غذایی سرایت کند. خوراکی‌های خام یا نیم‌پز بیشتر مستعد انتقال بیماری هستند. حتی پرورش آبزیان در آب‌های آلوده و فاضلاب نیز زمینه‌ساز بیماری می‌شود. خطر ابتلا به هپاتیت A در کشورهای با وضعیت پایین بهداشت بسیار بیشتر است و تقریبا همه کودکان به ویروس آلوده شده‌اند. واکسن می‌تواند راهکار خوبی برای مقابله با این نوع هپاتیت باشد.

• هپاتیت B: رایج‌ترین و البته مرگبارترین نوع هپاتیت است. ویروس هپاتیت B از طریق روابط جنسی (اسپرم و دیگر مایعات بیولوژیک) و خون منتقل می‌شود و میزان عفونی شدن 50 تا 100 برابر بیشتر از ویروس ایدز است. استفاده از سرنگ آلوده یکی از مهم‌ترین راه‌های انتقال محسوب می‌شود. بیشتر افراد مبتلا به‌طور کامل می‌توانند با بیماری مقابله کنند و تنها حدود 5درصد به‌طور مزمن آلوده به ویروس و ناقل باقی می‌مانند. افراد ناقل علائم بیماری ندارند، اما در معرض خطر جدی ابتلا به سیروز و سرطان کبد هستند. ویروس هپاتیت B می‌تواند طی زایمان از طریق مادر ناقل به نوزاد منتقل شود. از سال 1982 میلادی واکسن این بیماری مورد استفاده قرار گرفت.

• هپاتیت C: هپاتیت C موذی‌ترین نوع هپاتیت ویروسی محسوب می‌شود زیرا ویروس بسیار مقاومی عامل بیماری است و تا 80درصد موارد ابتلا به عفونت، مزمن می‌شوند. تشخیص این بیماری نسبتا جدید است و به سال 1989 میلادی برمی‌گردد. در بیشتر موارد ویروس از طریق تماس مستقیم خون آلوده، به‌خصوص استفاده از سرنگ مشترک برای تزریق موادمخدر، انتقال خون بدون غربالگری و استفاده مکرر از سوزن و سرنگ غیراستریل منتقل می‌شود. به ندرت امکان انتقال ویروس از طریق رابطه جنسی کنترل‌نشده با افراد مبتلا خصوصا در صورت وجود جراحت در ناحیه تناسلی یا عادت ماهانه نیز وجود دارد. هپاتیت C نخستین علت پیوند کبد است و هنوز واکسن ندارد.

• هپاتیت سمی: این نوع بیماری غالبا در نتیجه افراط در مصرف الکل یا دارو بروز می‌کند. خوردن قارچ‌های غیرخوراکی، مواجهه با مواد شیمیایی (به‌عنوان مثال در بعضی مشاغل) یا مصرف بعضی محصولات گیاهی سمی برای کبد می‌تواند منجر به بیماری شود. با توجه به نوع ماده مصرفی، بیماری ممکن است چند ساعت، چند روز یا چند ماه بعد ظاهر شود و معمولا با قطع مواد مضر، علائم بیماری نیز رفع می‌‌شود. با این حال عوارض آن بر کبد مانند سیروز باقی می‌ماند.

اگر هپاتیت به‌موقع تشخیص داده نشود یا درمان مناسب انجام نگیرد، می‌تواند عامل بروز عوارض بسیار جدی باشد.

• هپاتیت مزمن: اگر بیماری پس از 6 ماه بهبود نیابد به آن «هپاتیت مزمن» گفته می‌شود که شایع‌ترین عارضه است. در 75درصد موارد هپاتیت B یا C عامل آن بوده و معمولا با درمان مناسب طی 1 تا 3 سال درمان می‌شود.

• سیروز: تهاجمات مکرر ویروس‌ها، مواد سمی و دیگر عوامل بیماری‌زا به بافت‌های کبد آسیب می‌رساند و در نهایت جریان خون مطلوب در این اندام را مختل می‌کند که به آن «سیروز» یا «التهاب شدید کبدی» گفته می‌شود. عدم درمان درست و کامل در 20 تا 25درصد موارد هپاتیت مزمن به سیروز کبدی می‌انجامد.

• سرطان کبد: گرچه معمولا عارضه نهایی سیروز، سرطان کبد است، اما دست‌اندازی سلول‌های سرطانی به اندام‌های دیگر نیز می‌تواند کبد را درگیر کند. هپاتیت‌های B و C همچنین هپاتیت ناشی از مصرف زیاد الکل عامل جدی ابتلا به این مشکل هستند.

• نارسایی حاد کبدی: در چنین حالتی کبد قادر به انجام عملکردهای اصلی خود نیست و بخش عمده‌ای از بافت کبد از بین می‌رود. در این مواقع نیاز به پیوند کبد ضروری خواهد بود. این ناراحتی بیشتر در بیماران مبتلا به هپاتیت B و سمی بروز می‌کند. بیماری به شدت خطرناک است و از هر 4 نفر، 1 نفر جان خود را از دست می‌دهد.

انواع مختلف هپاتیت الزاما با علائمی که ذکر می‌شود، همراه نیست. در بسیاری موارد بیماری سال‌ها به‌طور خاموش پیشرفت می‌کند یا با علائم شبه‌آنفلوانزا مانند تب، درد عضلات، خستگی و سردرد تشخیص داده می‌شود که معمولا با آسیب‌های جدی همراه است.

• تب یا تعریق شبانه

• کاهش اشتها و لاغر شدن

• حالت تهوع

• دردهای شکمی، به‌خصوص در سمت راست

• زرد شدن پوست و قرنیه چشم

• تیره شدن رنگ ادرار (شبیه رنگ چای)

• ظاهر شدن لکه‌های قرمز روی پوست، خونریزی بینی و گیجی غالبا منجر به کما (ابتلا به نارسایی حاد کبدی)

• تورم شکم و پاها (ناشی از احتباس آب در بدن)، سردرگمی، گیجی، خونریزی سریع و تحلیل عضلات (ابتلا به سیروز کبدی)

• افرادی که رفتارهای پرخطر (روابط جنسی خارج از عرف، اعتیاد تزریقی و...) دارند.

• کادر پزشکی و پرستاران که مرتب با سوزن، سرنگ و دیگر وسایل آلوده به ویروس بیماری سرو کار دارند.

• متصدیان انبار مواد غذایی مستعد بیماری هستند زیرا احتمال دارد خوراکی‌ها و مایعات به ویروس هپاتیت A آلوده شود.

• دریافت‌کنندگان خون در صورت تایید نشدن سلامت فراورده خونی

• بیماران تحت‌درمان همودیالیز

• نوزادان مادران آلوده به ویروس هپاتیت B و C (البته به ندرت اتفاق می‌افتد.)

• افراد مبتلا به ناراحتی‌های کبدی، مصرف‌کنندگان مقدار زیاد الکل و خانم‌ها (روند متابولیسم کندتر مواد سمی نسبت به آقایان) در صورت مواجهه با مواد سمی مستعد ابتلا به هپاتیت سمی خواهند بود.

• ساکنان مناطق بدون آب آشامیدنی سالم و بهداشتی

• افراد مایل به انجام خالکوبی، تاتو و طب سوزنی در صورت استفاده از وسایل غیراستریل

 

 

در بحث پیشگیری از هپاتیت نیز باید به دسته‌بندی‌های موجود درباره انواع هپاتیت توجه کرد و اصول پیشگیری را بر حسب نوع هپاتیت تبیین کرد:

• پیشگیری از هپاتیت A: تشخیص هپاتیت A به افراد مبتلا به سیروز، هپاتیتB ،C مزمن و دیگر ناراحتی‌های کبدی توصیه می‌شود. واکسیناسیون نیز برای افرادی که بدن آنها قادر به تولید آنتی‌کور این ویروس نیست، ضروری خواهد بود.

از آنجا که مواد غذایی آلوده مهم‌ترین عامل انتقال هپاتیت A است، ماهی و دیگر فراورده‌های دریایی را از مراکز بهداشتی خریداری کنید، آنها را کاملا بپزید و در رستوران‌های دریایی نامطمئن غذا نخورید.

در صورت دسترسی نداشتن به آب لوله‌کشی سالم، به‌خصوص در زمان سفر حتما آب معدنی بنوشید و شربت‌ها و نوشیدنی‌های غیربهداشتی مصرف نکنید.

خوراکی‌های خام مانند سبزیجات و میوه‌ها را حتما به خوبی بشویید و ضدعفونی کنید.

زخم و جراحت را با مواد ضدعفونی تمیز کنید.

در صورت ابتلا به این بیماری یا تماس با بیمار لازم است دست‌ها پس از سرویس بهداشتی و پیش از استفاده از مواد غذایی و غذا خوردن کاملا شسته شود تا احتمال سرایت کاهش یابد.

• پیشگیری از هپاتیت‌های B و C: آزمایش تشخیص هپاتیت B برای همه خانم‌های باردار در نخستین مراجعه به پزشک توصیه می‌شود زیرا عفونت برای خانم باردار خطرناک است و در صورت ابتلا می‌تواند عامل سقط جنین باشد.

افراد در معرض خطر از جمله مبتلایان به ویروس HIV بهتر است آزمایش هپاتیت B و C بدهند زیرا بیماری معمولا سال‌ها بدون علامت بارزی پیشرفت می‌کند.

• اقدامات بهداشتی روابط زناشویی در صورت ابتلای همسر به بیماری رعایت شود.

هنگام پرستاری از بیمار و تماس با خون، استفاده از دستکش و لباس مناسب ضروری است.

هرگز از سوزن‌های تزریق انسولین یا سرنگ مشترک استفاده نشود.

هنگام خالکوبی و تاتو حتما از استفاده از وسایل یکبارمصرف یا کاملا استریل‌شده اطمینان حاصل شود.

تزریق واکسن هپاتیت B در بدو تولد، 2 و 6 ماهگی نوزاد ضروری است. برای افراد ضعیف مانند مبتلایان به ویروس HIV نیز با توجه به نظر پزشک تجویز می‌شود. البته هنوز واکسن هپاتیت C وجود ندارد.

در صورت ابتلا به این ویروس، تمام وسایل شخصی بیمار باید مختص خودش باشد و هر وسیله‌ای مانند سرنگ که آلوده به خون می‌شود نیز کاملا استریل شود.

• پیشگیری از هپاتیت سمی: دوز مصرف داروهای شیمیایی، به‌خصوص داروهایی با فروش آزاد مانند استامینوفن و حتی داروهای گیاهی باید کاملا رعایت و از مصرف خودسرانه و تغییر دوز دارو پرهیز شود. داروها را باید در محلی امن و دور از دسترس کودکان نگه داشت.

اقدامات بهداشتی و محافظتی در برابر مواد شیمیایی و سمی مورد توجه باشد.

بدن به‌طور طبیعی می‌تواند با ویروس هپاتیت A مقابله کند. این بیماری معمولا نیاز به داروی خاصی ندارد، اما استراحت و تغذیه درست توصیه می‌شود. علائم بیماری پس از 4 تا 6 هفته بهبود می‌یابد.

در بیشتر موارد ابتلا به ویروس هپاتیت B (95درصد) بیماری خودبخود و بدون دارو بهبود می‌یابد. البته مانند هپاتیت A استراحت و تغذیه باید جدی گرفته شود، اما ادامه بیماری بیش از 6 ماه به این معناست که بدن قادر به نابودی ویروس نبوده که در این صورت پزشک داروهای موردنیاز را تجویز می‌کند.

داروهای تجویزی در مورد هپاتیت C به‌طور کلی مبنی بر نابودی ویروس طی 24 تا 48 هفته است که بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی در 30 تا 50درصد موارد موثر هستند.

در رابطه با هپاتیت سمی ناشی از مصرف دارو نیز مصرف دارو باید قطع شود و تجویز دوباره بدون آزمایش‌های دقیق می‌تواند عوارض جدی داشته باشد. همچنین باید از تماس با مواد شیمیایی بیماری‌زا دوری کرد. معمولا این اقدامات موجب بهبود سلامت طی چند هفته می‌شود.

متاسفانه در موارد وخامت بیماری و عدم بهبود تنها روش نجات جان بیمار، پیوند کبد خواهد بود.

در کنار اصولی که در باب پیشگیری و درمان انواع بیماری هپاتیت مطرح است، توصیه‌هایی کلی و کاربردی نیز وجود دارند که می‌توانند عوارض و ناراحتی‌های ناشی از هپاتیت را کاهش دهند و روند درمان را تسریع کنند. برخی از مهم‌ترین این توصیه‌ها عبارتند از:

• اجتناب از مصرف الکل: مصرف الکل به سلول‌های کبد آسیب می‌زند و حتی آنها را نابود می‌کند.

• استراحت: در هر زمان استراحت لازم است و نباید خود را خسته کرد.

• مشورت با پزشک پیش از مصرف دارو: بعضی از داروها مانند استامینوفن و آسپیرین که بدون نسخه به فروش می‌رسند حاوی مواد سمی برای کبد هستند. از همین رو، مصرف خودسرانه داروها می‌تواند خطرناک باشد.

• پرهیز از غذاهای سنگین: در صورت حالت تهوع، استفراغ یا کاهش اشتها بهتر است به جای 3 وعده غذای سنگین، دریافت غذا به 3 وعده کوچک‌تر و چند میان‌وعده تقسیم شود. به علاوه، حذف ادویه‌ها، غذاهای

سرخ‌شده و خوراکی‌های سرشار از فیبر و چربی نیز به بهبود علائم در بعضی افراد کمک می‌کند.

• برخورداری از حمایت اطرافیان: معمولا در طول دوره درمان خستگی جسمی، روانی و جنسی ایجاد می‌شود که همراهی خانواده و کادر پزشکی بسیار موثر است.

• اجتناب از تماس با مواد سمی: هر نوع تماس طولانی با مواد سمی برای کبد صنعتی می‌تواند روند بهبود کبد مبتلا به هپاتیت را مختل کند.

• ترک سیگار: توتون به کبد آسیب‌دیده از ویروس هپاتیت صدمه می‌زند.