بهداشت روانی و سلامت روان

تعریف بهداشت روانی (۱) پیش از تعریف بهداشت روانی، باید با دو واژه ی « بهداشت » و « سلامت » آشنا شویم

تعریف بهداشت روانی (1)

پیش از تعریف بهداشت روانی، باید با دو واژه ی « بهداشت » و « سلامت » آشنا شویم. بنابراین مصوبه ی سازمان بهداشت جهانی، سلامت « حالت آسایش کامل جسمی، روانی، اجتماعی و نه تنها نبودن بیماری و ناتوانی » است. بر پایه ی این تعریف، بیمار یا ناتوان نبودن به معنای سلامت نیست، بلکه به تعامل سه جانبه ی جسم، روان و اجتماع توجه شده است و فرد سالم کسی است که در هر سه جنبه، وضعیت مطلوبی داشته باشد. (2) برای بهداشت نیز تعریف های گوناگونی شده است. بهداشت به معنای سلامت است، اما سلامت تنها نداشتن بیماری نیست. فرد سالم افزون بر داشتن بدنی سالم، باید توانایی برخورد با مشکلات، محرومیت ها و شکست ها را داشته باشد و بتواند به راحتی همگام با دیگران زندگی کند. چنین فردی را که از نظر جسمی، روانی و اجتماعی طبیعی است، می توانیم سالم بخوانیم. بنابراین، به نظر می رسد می توان بهداشت را « تأمین، حفظ و بالا بردن سطح سلامت » تعریف کرد. (3)
اکنون ببینیم بهداشت روانی را چگونه تعریف کرده اند ؟ برای بهداشت روانی نیز تعریف های فراوانی، بر پایه ی دیدگاه ها و مکتب های موجود، بیان شده است. برای مثال، در منشور سازمان بهداشت جهانی، بهداشت روانی این گونه تعریف شده است: « بهداشت روانی در درون مفهوم کلی بهداشت قرار دارد و بهداشت، یعنی توانایی کامل برای ایفای نقش های روانی و جسمی. بهداشت به معنای نبود بیماری یا عقب ماندگی نیست ». (4) تعریف دیگری که به نظر می رسد از نگاه دیگری بیان شده، چنین است: « مجموعه ی عواملی که در پیشگیری از ایجاد یا پیشرفت روند و خامت اختلالات شناختی، احساس و رفتاری در انسان نقش مؤثر دارند ». (5) بر پایه ی این دو تعریف، بهداشت روانی همان توانایی سلامت فکر و قدرت سازگاری فرد با محیط و اطرافیان است. همان گونه که از جسم خود مواظبت می کنیم، باید مراقب روان خود نیز باشیم تا بهتر زندگی کنیم. بنابراین، می توان گفت بهداشت روانی، علمی برای بهزیستی و رفاه اجتماعی است که همه ی زوایای زندگی در محیط های گوناگون، مانند خانه، مدرسه، دانشگاه، اداره، کارخانه و نظایر آن را در بر می گیرد. (6)

اهمیت بهداشت روانی

بیشتر افراد جامعه به بهداشت جسمانی به طور ویژه توجه دارند و می کوشند با رعایت آن، بیماری های جسمی را از خانه و محیطشان دور کنند. در برابر، به بهداشت روانی کمتر توجه می کنند؛ در حالی که اهمیت بهداشت روانی از بهداشت جسمانی کمتر نیست. بشر به دلایل گوناگون به بیماری های جسمی دچار می شود و امروزه بیشتر بیماری های جسمی درمان پذیر و کنترل شدنی اند. روان نیز مانند جسم ممکن است بیمار شود. بیماران روانی احساس می کنند که تعادل زندگی خود را از دست داده اند؛ اما باید دانست بیماران روانی نیز درمان پذیر و کنترل شدنی اند.
بنابراین، یکی از فایده های بهداشت روانی، کمک به تأمین سلامت جسمانی، روانی، عاطفی، اجتماعی و اخلاقی اعضای خانواده و به تعبیر دیگر، سالم سازی محیط فردی و اجتماعی است. هر چه از سلامت روانی بیشتری برخوردار باشیم، آسیب پذیری ما کمتر خواهد بود. افرادی که بهداشت روانی را رعایت می کنند، اغلب اعتماد و عزت نفس بالایی در جامعه دارند و ارتباط صمیمانه ای با اعضای خانواده یا محیط تحصیلی و شغلی نفس بالایی در جامعه دارند و ارتباط صمیمانه ای با اعضای خانواده یا محیط تحصیلی و شغلی خود ایجاد می کنند. یادگیری چگونگی رویارویی با چالش ها و مشکلات روزمره، از دیگر فایده های بهداشت روانی است. در حقیقت، در پرتو سلامت و اعتدال روانی، زندگی لذت آور و شادی بخش می شود و آرامش باطنی به وجود می آید. (7) توجه به موارد یاد شده، اهمیت بهداشت روانی را آشکارا مشخص می کند.
بنا بر آموزه های دینی، مؤمن یکی از مصادیق بارز شخصیت مطلوب است که با ویژگی های مثبت، فضای آرام بخش و سالمی را در خانه و خارج از آن ایجاد می کند. ایجاد چنین فضایی برای خود و دیگران از توصیه ها و سفارش های معصومان ( علیه السلام ) نشئت می گیرد. بدین ترتیب، چگونگی نگرش به دنیا، مقاومت در برابر مشکلات و راه حل آنها را نیز می توان یافت. بنابراین، سفارش های گوناگون معصومان ( علیه السلام ) درباره ی شادی ها، غم ها، سختی ها، مشکلات مادی و غیر مادی و نظایر آن، نشان اهمیت موضوع بهداشت روانی است. برای مثال، هنگام شادی یا حزن فراوان، رفتن به قبرستان توصیه شده است تا تعدیلی در روحیه ایجاد شود. (8) این مورد، از مصادیق بهداشت روانی است که درباره ی آن توضیح خواهیم داد.

اهداف بهداشت روانی

همان گونه که اشاره کردیم، بهداشت روانی، علمی برای بهزیستی و رفاه جامعه است که رعایت آن، نتایج بسیار مطلوبی را به ارمغان می آورد. برای مثال، افراد سالم، افزون بر احترام به خود و دیگران، از نقاط ضعف و قدرتشان آگاه اند و در حل مشکلات خود توانایند. همچنین بهداشت روانی، به کاهش بیماری های روانی در اجتماع کمک می کند و به انواع گوناگون اختلالات روانی و عوامل مؤثر در بروز آنها می پردازد. به همین دلیل، کسی که از سلامت روانی برخوردار است، در رویارویی با مشکلات اجتماعی، کنترل و تعادل خود را از دست نمی دهد و می تواند افزون بر احساس رضایت از زندگی، به طور منطقی با مشکلات برخورد کند. اکنون این پرسش مطرح می شود که بهداشت روانی، چه راهکارهایی را برای تأمین سلامت روانی اجتماعی ارائه کرده است ؟ به تعبیر دیگر، چه فعالیت ها و خدماتی در مسیر بهداشت روانی انجام می گیرد ؟ بهداشت روانی چه هدف هایی را پی می گیرد ؟
به طور کلی، بهداشت روانی در جهت سلامت روان فرد و جامعه وانجام خدمات فردی و اجتماعی، هدف هایی را پی می گیرد که عبارت اند از:
ایجاد سلامت با پیشگیری از بروز بیماری های روانی؛
پیشگیری از عوامل ناشی از بازگشت بیماری های روانی؛
درمان به هنگام بیماری روانی؛
ایجاد سیستم های حمایتی اجتماعی و روانی؛
شناخت علل و چگونگی شیوع بیماری های روانی.
این هدف ها را می توان در دو هدف کلی، یعنی « پیشگیری » (9) از بیماری های روانی و ارتقای سطح سلامت روانی خلاصه کرد. (10) پیشگیری خود دارای سه نوع است که هر یک از توضیح خواهیم داد:
پیشگیری نوع نخست؛ (11)
پیشگیری نوع دوم؛ (12)
پیشگیری نوع سوم. (13)

پیشگیری نوع نخست

هدف از پیشگیری نوع نخست، جلوگیری از ظهور بیماری یا اختلال و تقویت رفتارهای مثبت است. به تعبیر دیگر، علاج واقعه پیش از وقوع انجام می گیرد. روش این نوع پیشگیری، کاهش تظاهرات هیجانی، عاطفی در جامعه، از راه مبارزه با عوامل استرس زا و حالاتی است که به عوارض روانی می انجامد. به طور کلی، هر عاملی که موجب بهبود وضع زندگی انسان می شود، بخشی از روش پیشگیری نوع نخست است. (14) بنابراین، حذف یا کاهش عوامل خطر ساز، تقویت مقاومت افراد، برنامه های آموزشی بهداشت روانی، برنامه های بالا بردن کارایی و توان افراد و ایجاد سیستم های حمایت اجتماعی، می تواند از نمونه های پیشگیری نوع نخست باشد. این هدف ها زمانی عملی می شود که بتوانیم عوامل سبب زا را از بین ببریم. (15)
برخی از روش های پیشگیری عبارت اند از: آموزش همگانی، بهبود وضع اقتصادی، مشاوره ی ژنتیک و مراقبت های دوران بارداری. به طور کلی، می توان گفت آموزش، اساسی ترین روش پیشگیری نوع نخست است.
پیشگیری نوع نخست، خود به دو نوع مستقیم و غیر مستقیم تقسیم می شود.
مراد از مستقیم، افزایش مقاومت افراد در برابر عوامل بیماری زاست تا بتوان از بروز بیماری جلوگیری کرد؛ مانند زدن واکسن برخی بیماری ها، یا انجام مراقبت های ویژه برای جلوگیری از بیماری روانی.
در نوع غیر مستقیم پیشگیری، به طور مستقیم به پزشک نیاز نیست، بلکه دستورهای کلی متخصصان کافی است؛ مانند افزودن کلر به آب آشامیدنی برای جلوگیری از بیماری های ناشی از آب، یا ایجاد فضاهای سبز برای جلوگیری از افسردگی افراد مسن. (16)
اقدام های پیشگیری نوع اول، در مراحل رشد آدمی از پیش از تولد تا دوران بزرگ سالی و پیری متفاوت است و هر مرحله، روش های ویژه ای دارد. به طور مثال، نمی توان اقدام هایی که برای مرحله ی نوجوانی و جوانی در نظر گرفته شده است، در مرحله ی پیری انجام داد. همچنین روش های پیشگیری در طبقه های گوناگون جامعه، مانند طبقه ی مرفه یا مستمند نیز متفاوت خواهد بود. برخی از توصیه های پیشگیری نوع نخست در جدول زیر آمده است.

گام های مؤثر در پیشگیری نوع اول:
ورزش ( مانند پیاده روی، شنا، دوچرخه سواری و... )؛
تغذیه ی سالم؛
روابط عاطفی مناسب؛
داشتن برنامه ی منظم زندگی؛
تدبیر در امور اقتصادی و معیشتی.

پیشگیری نوع دوم

هدف از اقدام های این نوع پیشگیری، شناخت به هنگام و درمان فوری و مناسب بیماری یا اختلال است. بنابراین، شناخت اولیه و درمان فوری اختلالات عصبی - روانی که به جلوگیری از تخریب پایای این بیماری می انجامد، در محدوده ی پیشگیری نوع دوم است. (17) با این هدف، از شیوع و گسترش بیماری در کوتاه ترین مدت جلوگیری می شود و همه ی نظریه ها و اقدام های درمانی مانند دارو درمانی، رفتار درمانی و شناخت درمانی در قالب این نوع پیشگیری قرار می گیرد.
برای تأمین این نوع پیشگیری، مراحلی را بر شمرده اند:
بیماریابی، با هدف تشخیص و شناخت پیش رس علایم غیر عادی یا رفتار نامتعادل؛
درمان فوری و کامل برای رفع علایم سبک بیماری، پیش از آنکه شدت یابد؛
ادامه ی درمان برای جلوگیری از بازگشت عوارض بیماری تا حصول بهبود کامل. (18)
در حقیقت، مجموع این سه مرحله را می توان در دو راهکار اساسی، یعنی کاستن علایم اختلال، مانند کم کردن درد و رنج و محدود کردن ادامه ی اختلال و رساندن آن به کمترین میزان شیوع خلاصه کرد. (19) برای اجرای این نوع پیشگیری، افزون بر دارو درمانی، از روش مهم تر دیگر، یعنی روان درمانی، می توان استفاده کرد. شاید بتوان گفت روان درمانی نیز نوعی آموزش است؛ بدین ترتیب که روان شناسی بالینی به بیمار راه های جدید زندگی را می آموزد و کمک می کند تا با موانعی که در راه بهبودی و حل مشکلات زندگی دارد، آشنا شده، خود، آنها را از مسیر زندگی بر دارد. (20) برخی از توصیه های پیشگیری نوع دوم در جدول زیر بیان شده است.

گام های مؤثر در پیشگیری نوع دوم:
دارو درمانی؛
رفتار درمانی؛
مراقبت های ویژه؛
آموزش.

پیشگیری نوع سوم

پیشگیری نوع سوم زمانی مطرح می شود که بیماری استقرار یافته، مدتی از آن گذشته و تا اندازه ای پیشرفت کرده است. پیشگیری با هدف جلوگیری از عوارض دیررس بیماری های روانی مزمن و کاهش میزان از کار افتادگی بیماران است. (21) هدف اولیه از این نوع پیشگیری، توان بخشی (22) بیمار روانی و بازگرداند و حفظ همه با بخشی از توانایی های از دست رفته ی فرد به سبب اختلال یا بیماری است، تا به گونه ای مفید و سازنده به زندگی خانوادگی، اجتماعی و شغلی خویش باز گردد. از آنجا که بیشتر بیماری های شدید روانی باز می گردند، توان بخشی بیماران را نمی توان تا درمان کامل بیماری به تأخیر انداخت. (23) در واقع، استفاده از این نوع پیشگیری، به افرادی که به بیماری های مزمن روانی طولانی دچارند، کمک می کند تا با بیشترین توانایی های جسمی، روانی و اجتماعی خود فعالیت کنند. کار درمانی، خدمات اجتماعی، مانند کاریابی و مدد کاری اجتماعی، مراکز حمایت از افراد جامعه در برابر بیماری های روانی، مانند مراکز ترک اعتیاد، در جهت این نوع پیشگیری مؤثرند. در جدول زیر به برخی از توصیه های نوع سوم پیشگیری اشاره شده است.
گام های مؤثر در پیشگیری نوع سوم:
1. تأکید بر استعدادهای باقی مانده ی بیمار؛
2. ایجاد بینش قضاوت به توانایی انجام کارها؛
3. ایجاد قدرت یادگیری بر توانایی های بیمار؛
4. تشویق و تنبیه به هنگام برای رشد رفتاری آنان؛
5. ایجاد آمادگی های لازم برای بروز احتمالی رفتارهای غیر طبیعی.
فعالیت های هر سه نوع پیشگری را می توان در روش ها و برنامه های زیر جمع بندی کرد:
1. آموزش بهداشت روانی؛
2. مبارزه با علل بیماری یا عوامل مؤثر در انتقال آن؛
3. افزایش مقاومت فردی - اجتماعی؛
4. مشاوره و راهنمایی؛
5. بیماریابی و مداخله ی اولیه؛
6. اصلاح نظام مراقبتی؛
7. توان بخشی در خانه و اجتماع؛
8. حرفه درمانی.
هر یک از این روش ها و برنامه ها، ممکن است همه یا بخشی از فعالیت های پیشگیری نوع نخست، دوم یا سوم باشند. برای مثال، مبارزه با عوامل بیماری ها و افزایش مقاومت در برابر آنها به پیشگیری نوع نخست، بیماریابی جزو پیشگیری نوع دوم و توان بخشی، پیشگیری نوع سوم است. آموزش بهداشت روان و مشاوره به سه نوع پیشگیری مربوط می شود. بنابراین باور برخی روان شناسان، کاهش استرس یا فشار روانی از یک سوی، و افزایش سه عامل مهارت سازگاری، (24) عزت نفس (25) و گروه های حمایت کننده (26) از اختلال روانی خواهد کاست. (27)

ارتقای سطح سلامت روانی

هدف دیگر بهداشت روانی، ارتقای سطح سلامت روانی است تا با آموزش های لازم، انسان های سالم در سطح جامعه تربیت شوند. برای مثال، نگرش مثبت به خود و جهان، رشد و تکامل بر پایه ی استعدادهای موجود و درک واقعیت ها می توانند در ارتقای سطح سلامت روانی مؤثر باشند. البته هر مکتب و فرهنگی، تفسیر ویژه ای از « انسان سالم » دارد که در اینجا، نظر اسلام را بیان خواهیم کرد.

اصول بهداشت روانی از دیدگاه اسلام

یکی از امتیازهایی که انسان را از دیگر آفریدگان جدا می کند، داشتن اختیار است تا با اراده ی خود، به کمال برسد. لازمه ی پیمودن این مسیر، داشتن و آگاهی است که خداوند آن را به وسیله ی پیامبران به بشر عطا فرموده است. بنابراین، یکی از هدف های مهم ادیان الهی، راهنمایی و هدایت بشر، کمک به چگونه زیستن و محافظت از آنها در برابر انحراف از مسیر رشد است. از آنجا که دین مقدس اسلام، واپسین دین الهی است، برنامه ی جاودانی را به وسیله ی پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) ارائه کرده است که با اجرای آن، سلامت دنیا و آخرت تضمین می شود.
در جهت طراحی سیمای مطلوب از انسان، اسلام برنامه ای را ارائه کرده است که همه ی ابعاد انسانی را شامل می شود. این ابعاد را می توان در سه دسته ی کلی اعتقادات، احکام و اخلاق تقسیم کرد که از سه رابطه ی زیر تشکیل می شوند:
رابطه ی انسان با خدا؛
رابطه ی انسان با خود؛
رابطه ی انسان با دیگران.
خداشناسی، خود شناسی، مسائل عبادی و اخلاقی و مسائل خانوادگی و اجتماعی، از مصداق های بارز این سه نوع رابطه اند که همه ی آنها در جهت سلامت جسمی - روانی اند. از سوی دیگر، این نکته نیز روشن است که ایمان واقعی همراه با عمل صالح، دو عامل اساسی برای رسیدن به زندگانی پاکیزه است که آن را « حیات طیبه » می خوانند. خداوند نیز در قرآن به آن اشاره می کند و می فرماید: « هر کس عمل صالحی را انجام دهد، در حالی که مؤمن است، خواه مرد باشد یا زن، زندگانی پاکیزه ای به او می بخشیم ». (28)
یکی از موضوع هایی که در آموزه های دینی به آن فراوان توجه شده، بهداشت روانی است. گرچه در منابع اسلامی عنوان بهداشت روانی نیامده است، توصیه های فراوان در زمینه های گوناگون اخلاقی، خانوادگی، اجتماعی و مشابه آن را می توان در قالب اصول بهداشت روانی گنجاند؛ چنان که بسیاری از روان شناسان، این اصول را در کتاب های خود بیان کرده اند. (29) در حقیقت، اجرای این اصول، هدف های بهداشت روانی را - که همان پیشگیری و ارتقای سطح سلامت است - تأمین می کند. به عبارت دیگر، هدف از این اصول، ایجاد فضا و محیط سالم برای افراد جامعه، به طور فردی و گروهی است تا بتوانند در سلامت جسمی و روانی زندگی کنند. همچنین بتوانند برای رفع مشکلات فراوان در زمینه های گوناگون فرهنگی، تربیتی، اجتماعی، اقتصادی و... روش هایی عاقلانه و منطقی بر گزینند. در اینجا با نگرش با منابع اسلامی به برخی از آن اصول اشاره می کنیم.

1. احترام فرد به شخصیت خود و دیگران

یکی از اصول اساسی در اسلام، ارزش نهادن به انسان است. در فصل ششم، برخی از ویژگی های شخصیت از دیدگاه اسلام بیان شد و اشاره کردیم کرامت نفس یکی از ویژگی های مهم و مورد تأکید اسلام است. می توان ادعا کرد بسیاری از مشکلات روانی انسان ها، از نادیده گرفتن شخصیت خود نشان نشئت می گیرد. حضرت علی ( علیه السلام ) در این باره می فرمایند: « کسی که نفس خود را گرامی بشمارد، آن را با گناه خوار نخواهد ساخت »، (30) و در جای دیگر می فرمایند: « کسی که نفس خود را شریف بداند، خود را از خواری خواسته ها پاکیزه ن گاه خواهد داشت ». (31) همچنین نتیجه ی رعایت نکردن کرامت نفس را بیان می فرمایند: « از کسی که نفسش را خوار می پندارد، امید خیر نداشته باش ». (32) احساس حقارت و نادیده گرفتن شخصیت خود، زمینه ساز بسیاری از انحراف های اخلاقی و اختلالات روانی است. فردی که درباره ی دیگران بی تفاوت بوده، برای آنان ارزشی قایل نباشد، نمی توان از دیگران انتظارِ کمک داشته، از یاری آنان برخوردار باشد. چنین افرادی همیشه تنها خواهند بود.

2. شناخت محدودیت ها و توانایی هایی خود و دیگران

یکی دیگر از اصول بهداشت روانی، شناخت محدودیت های خود و دیگران است. بنابراین آموزه های دینی، دنیا محل زندگی جاودانی نیست و در آن، تضادها، کشمکش ها، محدودیت های گوناگون جسمی، اجتماعی و... وجود دارد. دو نفر ممکن است نقص عضو داشته باشند، ولی یکی با روحیه ای بسیار بالا و دیگری، از این نقص روان آزرده و افسرده باشد. بنابراین، پذیرفتن واقعیت های زندگی، تأثیر بسیار مثبتی در روان فرد دارد.
در منابع اسلامی، راهکارهای فراوانی برای ایجاد زندگی سالم و بهبود روابط انسان ها ارائه شده که با عمل به آنها، افزون بر سلامت روان، جامعه ی سالم و پر نشاطی خواهیم داشت. تسلیم به رضای الهی، تحمل صبر و بردباری، قناعت، امید، پرهیز از ناامیدی، کنترل خشم و اندوه، برنامه های تفریح و مانند آن، از جمله سفارش های معصومان ( علیه السلام ) است. (33)
از آیه های الهی و روایت های معصومان ( علیها السلام ) می توان روش هایی را برای رفع تنیدگی و سازگاری با سختی ها به دست آورد که به سه بخش کلی تقسیم می شوند: روش های شناختی، روش های رفتاری و روش های عاطفی - معنوی که در نمودار زیر می بینیم. (34) البته باید به این نکته توجه داشت که لازمه ی بهره گیری از این روش ها، داشتن بینش درست و جهانی بینی توحیدی است.

راه های رویارویی با تنیدگی در آموزه های اسلام (35)

3. دانستن این حقیقت که رفتار انسان معلول علل و شرایط ویژه ای است

همان گون که نظام جهان، بر پایه ی علت و معلول است و هیچ پدیده ای خود به خود به وجود نمی آید، رفتارهای انسان نیز بر پایه ی علت ها و شرایط ویژه ای شکل می گیرد. البته برخی علت ها را خود شخص ممکن است به وجود بیاورد. انسان بر پایه ی همان ویژگی اختیار، کارهایی مثبت یا منفی انجام می دهد که نتایج آن اعمال به خود وی باز می گردد. خداوند در قرآن می فرماید: « برای انسان، بهره ای جز کوشش او نیست ». (36) اضطراب، وسواس، سوء ظن و مانند آن، هیچ یک بدون علت نیستند. به همین دلیل، در بهداشت روانی، به منزله ی یک اصل، باید علت رفتارها یا عوامل تشدید کننده را شناسایی کرد تا از بروز اختلالات روانی یا رفتاری پیش گیری شود. بنابراین، بسیاری از مشکلات روانی به اعمال خود فرد باز می گردد که با رعایت نکردن اصول بهداشت روانی، به آنها دچار شده است.

4. ایمان و توکل

ایمان به خداوند و در پی آن توکل به او، یکی دیگر از اصول بهداشت روانی در اسلام است که روان شناسان از آن غافل شده اند. بی شک، شادابی فرد مؤمن بیش از کسی است که به خداوند ایمان ندارد. همچنین درباره ی توکل، روایت های فراوانی از معصومان ( علیه السلام ) به چشم می خورد. امیر مؤمنان علی ( علیه السلام ) می فرمایند: « هر کس به خدا توکل کند، سختی ها بر وی آسان می شود و سبب ها برای او فراهم می شود و در جایگاه راحت و وسعت و کرامت جای می گیرد ». (37) روان شناسان اصول دیگری برشمرده اند که در اینجا به سه مورد اشاره می کنیم: (38)
آشنایی با اینکه رفتار هر فرد پیرو تمامیت وجود شخصیت اوست؛
شناسایی نیازهای اساسی و محرک هایی که سبب ایجاد رفتار و اعمال انسان می شوند؛ برقراری روابط صمیمانه با دیگران.
برخی از اصول بهداشت روانی از دیدگاه اسلام عبارت اند از:
- ایمان و توکل؛
- احترام فرد به شخصیت خود و دیگران؛
- شناخت محدودیت ها و توانایی های خود و دیگران.
- دانستن این حقیقت که رفتار انسان معلول علل و شرایط ویژه ای است.

پی‌نوشت‌ها:

1. mental health.
2. محمد مهدی اصفهانی، آیین تندرستی، ص 12.
3. همان، ص 19.
4. حمزه گنجی، بهداشت روانی، ص 10.
5. سعید شاملو، بهداشت روانی، ص 18.
6. بهروز میلانی فر، بهداشت روانی، ص 17.
7. سیدمهدی صانعی، بهداشت روان در اسلام، ص 23.
8. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، ص 570.
9. prevention.
10. شهریار شهیدی و مصطفی حمدیه، اصول و مبانی بهداشت روانی، ص 12- 15.
11. primary prevention.
12. secondary prevention.
13. tertiary prevention.
14. بهروز میلانی فر، بهداشت روانی، ص 53.
15. سعید شاملو، بهداشت روانی، ص 20.
16. همان، ص 54.
17. شهریار شهیدی و مصطفی حمدیه، اصول و مبانی بهداشت روانی، ص 25.
18. بهروز میلانی فر، بهداشت روانی، ص 150- 151.
19. سعید شاملو، بهداشت روانی، ص 20.
20. برای آگاهی بیشتر از روان درمانی، و موارد مشابه آن، مانند رفتار درمانی، ر. ک: کتاب هایی که در زمینه ی مشاوره و راهنمایی نوشته شده است.
21. بهروز میلانی فر، بهداشت روانی، ص 193.
22. Rehabilitation.
23. شهریار شهیدی و مصطفی حمدیه، اصول و مبانی بهداشت روانی، ص 26.
24. coping skills.
25. self esteem.
26. support groups.
27. سعید شاملو، بهداشت روانی، ص 21.
28. مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً ( نحل، 97 ).
29. برای آگاهی بیشتر، ر. ک: سعید شاملو، همان، ص 24- 28.
30. من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة ( میرزا حسین نوری طبرسی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج11، ص 339 ).
31. من شرفت نفسه نزهها عن ذلة المطالب ( عبدالواحد آمدی تمیمی، غرور الحکم و درر الکلم ، ج2، ص 203 ).
32. من هانت علیه نفسه فلا ترج خیره ( همان، ص 237 ).
33. جهت اطلاع بیشتر به کتاب های اخلاقی مراجعه نمایید.
34. جهت اطلاع بیشتر از روش ها، ر. ک: ام. رابین دیماتئو، روان شناسی سلامت، ترجمه ی سید مهدی موسوی اصل و دیگران، ج2، ص 749 - 782.
35. بر گرفته از: همان، ص750.
36. لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى‌ ( نجم، 39 ).
37. من توکل علی الله ذلت له الصعاب و تسهلت علیه الأسباب و تبوء الخفض و الکرامة ( عبدالواحد آمدی تمیمی، غرر الحکم و درر الکلم، ص 232 ).
38. برای آگاهی بیشتر، ر. ک: سید ابوالقاسم حسینی، اصول بهداشت روانی، مؤسسه ی چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1374.