پیشینه تاریخی و مالکیت بنا :
حمام حاجی رئیس از ابنیه ارزشمند تاریخی شهرستان تربت حیدریه است که بر اساس نوشته حک شده بر روی سر در ورودی به سال 1272 ه . ش به همت حاج سید محمد رئیس التجار ( حاجی رئیس ) جهت باقیات الصالحات بنا گردید .
این بنا از جمله چندین حمام معتبر شهر بوده است که در سفر نامه ها ذکر آن آمده و از رونق و اعتبار خاصی برخوردار بوده واز زمان احداث تاحدود سالهای 76-1377مردم شهر از آ استفاده میکردند .
متاسفانه در حال حاضر متروک و بلااستفاده است . با تلاش میراث فرهنگی شهرستان تربت حیدریه در تابستان سال 1381باشماره 5146 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید .
موقعیت قرار گیری بنا در بافت شهری :
حمام حاجی رئیس در محدوده جنوب غربی بافت تاریخی شهر و در مرکزیت بازار های سنگ فرش و رباط واقع شده است . همچنین در مجاورت بناهای تاریخی شهر از جمله کاروانسراهای لاری و امینی قرار داشته و در گذشته رباط شیروانی متصل به ضلع جنوبی آن بوده که متاسفانه تخریب شده است.
ویژگیهای معماری بنا :
حمام از دو قسمت مردانه و زنانه تشکیل شده و شامل فضاهای ورودی, رختکنی (سربینه) میاندر, گرمخانه, مخازن آب گرم و سرد, گلخن (آتش خانه) می باشد. در سر در ورودی حمام کاشی های لاجوردی منقوش به گل و بوته, نقاشی و تاریخ ساخت حمام خودنمایی می کند. از ویژگیهای جالب قسمت رختگنی, هشت ستون سنگی مزین به نقاشی های زیباست که سقف گنبدی شکل و سرسرا را برروی خود تحمل می کند.
حمام حاجی رئیس با وسعتی معادل 1010 متر دربرگیرنده یک حمام مردانه و یک حمام زنانه می باشد . حمام مردانه که بخش اصلی را شامل می شود از وسعت بیشتری برخوردار بوده و کلیه فضاهای موجود در یک حمام سنتی چون : ورودی ، سربینه ، میاندر ، گرمخانه ، خزینه و حتی چهارحوض ( دریاچه ) و تونخانه را دارا ست .
ورودی حمام در راستای خیابان روحبخش قرار داشته و با دربی چوبی و طاقی هلالی که حاشیه آن باقابچه های آجری و کاشی های هفت رنگ با تصویر سربازان قاجاری مزین گردیده است به راحتی قابل شناسایی است .
سربینه حمام با پلان مستطیل شکل و وسعت تقریبا”230 متر با هشت ستون سنگی که بر پای دارنده گنبد مرکزی و پوشش های گنبدی چهار بخشی پیرامون آن می باشد اولین فضای اصلی حمام را شامل می شود .
گرمخانه حمام در ضلع غربی سربینه پس از میاندر و فضاهای جانبی آن قرار دارد ، وسعت آن معادل 180 متر بوده و چهار ستون سنگی در مرکز همانند ستونهای سربینه پوشش دهنده این بخش می باشند .
خزینه با وسعت حدودا” 90 متر در ضلع غربی گرمخانه قرار داشته است . در حال حاضر آثار نیم ستونها و طاقهای هلالی در ضلع غربی گرمخانه نشان از ارتباط این دو قسمت دارد .
چهار حوض فضایی است واقع در ضلع جنوبی گرمخانه به مساحت 90 متر و حوضی ( استخر )وسیع به عمق یک متر ونیم در وسط و دو سکوی دو متری در پیرامون که مکانی مناسب جهت تفریح و استحمام در فصل تابستان بوده است.
حمام زنانه نیز که در ضلع غربی حمام قرارداشته با وسعتی بسیار کمتر حدود 200 متر و کلیه فضاهای حمام مردانه به جز چهارحوض را در مقیاس کوچکتر و به صورت بسیار ساده ،شامل می شود .
ویژ گیهای شاخص بنا جهت تسریع در امر مرمت و احیاء :
حمام حاجی رئیس یکی از نادرترین نمونه های حمام های سنتی در شهرستان است که علی رغم آسیب های بسیاری که بر کالبد و سیمای آن وارد شده است پس از اقدامات مرمتی و حفاظتی می تواند به مکان فرهنگی تاریخی ویژه ای که پاسخگوی بخش وسیعی از نیاز های شهرستان باشد بدل گردد.قرارگیری این بنا در مرکز ثقل بازار های سنتی شهرستان و وسعت فضایی مطلوب همچنین همجواری آن با فضاهای فرهنگی _ آموزشی شهرستان از جمله اداره آموزش و پرورش ، امور تربیتی مدارس ، تربیت بدنی ، میراث فرهنگی و . . . خود شرایط مطلوبی راجهت مرمت و احیاءبهینه و در خور این بنای ارزشمند تاریخی ایجاد می کند .
حمام حاجی رئیس مربوط به دوره قاجار است و در تربت حیدریه، انتهای خیابان روحبخش واقع شده و این اثر در تاریخ 25 اسفند 1380 با شمارهٔ ثبت 5146 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
