تغذیه ویژه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها (۳)

در قسمت قبل مجله، بحثمان در ارتباط با تأثیر مصرف پروتئین ها، چربی ها و کربوهیدرات ها (مواد قندی- نشاسته ای) در تغذیه سالمندان بود. در این مقاله کمبودهای ویتامینی و املاح شایع در بین سالمندان و عوارض ناشی از این کمبودها مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
کمبودهای تغذیه ای که احتمال بروز آنها در سالمندان در حد وسیع تری وجود دارند:
ویتامین های C و A و بعضی از ویتامین های گروه B، ویتامین D، املاحی از قبیل کلسیم، فسفر، آهن و روی.

ویتامین ها:
 

سالمندان به طور معمول در حد وسیعی در معرض کمبودهای ویتامینی قرار می گیرند. عواملی که موجب کمبود ویتامین ها در سالمندان می شوند، عبارتند از: کم خوری، انتخاب غلط غذایی، کمبود مصرف مواد حاوی فیبر غذایی، عدم یا کمبود مصرف انواع گوشت به علت ترس از افزایش فشار خون یا چربی های خون، عدم مصرف تخم مرغ به دلایل فوق الذکر، استرس و فشارهای روانی که موجب افزایش نیاز به ویتامین ها می شود. عواملی از قبیل زندگی در اتاق های دربسته و قرار نگرفتن در معرض نور خورشید، اختلال در هضم و جذب و متابولیسم موادغذایی به علت عوارض گوارشی ناشی از سالمندی، مصرف برخی داروها و تأثیر آنها بر موادغذایی و ایجاد اختلال در کاربرد موادمغذی در بدن، عدم یا کمبود مصرف سبزی های تازه، سالاد و میوه های تازه که غنی از ویتامین می باشند به علت ترس از نفخ و ناراحتی های گوارشی و نیز به دلیل اشکالات دندانی که در جویدن این مواد اختلال ایجاد می کند،‌ بی حوصلگی، افسردگی، نداشتن انگیزه و یا عدم توانایی جسمی جهت خرید، آماده سازی، شستشو و ضدعفونی کردن سبزیجات و مواد گیاهی تازه و در نتیجه عدم تنوع در برنامه غذایی روزانه، دست به دست هم داده و سالمندان را از استفاده از برنامه غذایی صحیح، مناسب و متنوع محروم می نماید که یکی از مهم ترین پیامدهای آن، کمبودهای ویتامینی و اختلالات ناگوار و وخیم ناشی از آن است که سلامت سالمندان را در معرض خطر قرار می دهد.

ویتامین A:
 

این ویتامین که عمدتاً در سلامت مخاط ها و حفظ مقاومت بدن در برابر بیماری ها، سلامت پوست و بینایی مؤثر است، برای افراد سالمند اهمیت ویژه ای دارد و لازم است حتماً به میزان کافی در برنامه غذای سالمندان گنجانده شود.
ویتامین A در منابع حیوانی مانند جگر، کره و زرده تخم مرغ وجود دارد. منبع گیاهی این ویتامین که کاروتنوئید نامیده می شود، در سبزیجات دارای برگ سبز و سایر سبزی ها مانند هویج، گوجه فرنگی و میوه هایی مانند زردآلو، طالبی، خرمالو، هلو و آلو موجود است.
سالمندان به علت ترس از افزایش فشارخون و چربی های خون، تمایلی به مصرف منابع حیوانی این ویتامین ندارند. منابع گیاهی آن را هم معمولاً به علت مشکلات دندانی و اختلالات گوارشی مصرف نمی کنند.
لازم است برای پیشگیری از کمبود این ویتامین، منابع گیاهی آن به طور روزانه در برنامه غذایی آنان مصرف شود.

ویتامین های گروه B:
 

برای دریافت مقدار کافی از این گروه ویتامین لازم است در ابتدا منابع غذایی آنها را بشناسیم. انواع گوشت شامل گوشت قرمز، جگر، دل، قلوه و گوشت سفید مانند ماهی و مرغ از منابع غنی این ویتامین ها محسوب می شوند. همچنین شیر، لبنیات و تخم مرغ و نیز غلات با سبوس، جوانه گندم، حبوبات و مغز دانه ها نیز جزء منابع خوب ویتامین های گروه B هستند.
از آنجاییکه سالمندان به علت افزایش چربی های نامطلوب خون و فشارخون بالا نمی توانند از گوشت قرمز و امعاء و احشاء استفاده نمایند، لذا مصرف ماهی که حاوی ویتامین های گروه B و سایر موادمغذی مفید برای همه افراد به خصوص سالمندان می باشد برای آنان توصیه می شود. از بهترین مواد خوراکی که می تواند علاوه بر تأمین ویتامین های گروه B در تأمین سلامت آنان نقش مهمی داشته باشد، جوانه ها به خصوص جوانه گندم و غلات با سبوس است. این دسته از موادغذایی به علت داشتن فیبر بالا می توانند از بروز یبوست در آنان پیشگیری کرده و ضمناً در سلامت آنان مؤثر باشند.
همچنین سالمندان می توانند مصرف حبوبات و مغزدانه های بدون نمک را نیز در صورت عدم تحمل، به تدریج و در ابتدا به مقدار کم وارد برنامه غذایی خود بنمایند و تدریجاً مقدار آنها را افزایش دهند.

ویتامین C:
 

این ویتامین نیز مانند ویتامین A در افزایش قدرت ایمنی و حفظ مقاومت در برابر بیماری ها مؤثر است. ضمناً ویتامین C در سلامت سیستم عصبی و آرامش اعصاب، سلامت و طراوت پوست، سلامت و استحکام استخوان ها و دندان ها تأثیر مهم دارد.
این ویتامین عمدتاً در منابع گیاهی موجود است و موادغذایی حیوانی فاقد این ویتامین هستند و یا حاوی مقادیر بسیار کمی از آن می باشند.
سبزی های دارای برگ سبز و سایر سبزی ها مانند گوجه فرنگی، فلفل دلمه ای، فلفل فرنگی و میوه هایی از قبیل مرکبات، توت فرنگی و کیوی از منابع غنی این ویتامین محسوب می شوند. لازم به ذکر است که مواد گیاهی معمولاً مصرف کمی در بین سالمندان دارند، زیرا این مواد نیاز به جویدن زیاد دارند و ضمناً به علت دارا بودن فیبر بالا، ممکن است موجب بروز نفخ و سنگینی در دستگاه گوارش بشوند، لذا افراد مسن به علت مشکلات خاص این دوران، اکثراً از مصرف مواد گیاهی که منابع غنی این ویتامین می باشند امتناع می ورزند. همچنین میوه های حاوی ویتامین C که اکثراً دارای طعم ترش می باشند، ممکن است باعث ترش کردن در آنها بشوند، به اضافه آنکه سالمندان به طور معمول رغبت بیشتری به مصرف مواد شیرین دارند.
برای دریافت ویتامین C کافی لازم است مواد حاوی این ویتامین را ابتدا به صورت پخته (با پیروی از روش های صحیح طبخ) مصرف کنند و سپس گیاهان خام را به تدریج و در ابتدا به مقدار کم وارد برنامه غذایی خود بنمایند و تدریجاً تکرار آن را افزایش دهند. برای پیشگیری از ترش کردن، مصرف آب کافی در فواصل بین غذاهای اصلی می تواند به رفع این مشکل کمک زیادی بنماید.

ویتامین D:
 

این ویتامین که از طریق تابش اشعه مستقیم نورخورشید به پوست، در بدن تولید می شود، لازم است برای پیشگیری از پوکی استخوان حتماً ‌به مقدار کافی به بدن افراد مسن برسد. در صورت عدم دسترسی به نور مستقیم خورشید لازم است از منابع دارویی (قرص یا آمپول) تحت نظر پزشک و با توجه به میزان و پیشرفت پوکی استخوان استفاده شود.

کلسیم و فسفر:
 

بهترین منابع کلسیم و فسفر، لبنیات هستند. برخی از سالمندان نسبت به مصرف شیر، عدم تحمل از خود نشان می دهند، این افراد می توانند سایر منابع لبنیات (یعنی ماست، پنیر، کشک و دوغ) را جانشین شیر بنمایند. البته برای حفظ سلامت و پیشگیری از افزایش چربی های نامطلوب خون و عوارض قلبی - عروقی باید از انواع لبنیات کم چرب استفاده شود. ضمناً پنیر چون حاوی نمک زیادی می باشد، لازم است با قرار دادن آن به مدت چندین ساعت در آب ساده و تعویض مکرر آب، نمک آن کاهش داده شود، زیرا مصرف نمک زیاد به خصوص در افراد مسن موجب افزایش فشارخون و اختلالات قلبی - عروقی می شود و نیز به پیشرفت پوکی استخوان کمک می کند.
برای درمان عدم تحمل نسبت به لاکتوز شیر بهتر است در ابتدا به مقدار خیلی کم از آن مصرف شود و به طور تدریجی، به مقدار آن افزوده گردد، بدین ترتیب عارضه عدم تحمل درمان خواهد شد.

آهن:
 

این ماده معدنی تأثیر بسیار مهمی در سلامت انسان به عهده دارد و کمبود آن می تواند لطمات جدی و مهمی بر سلامت شخص وارد سازد. سالمندان احتمال زیادی در ابتلا به کم خونی فقر آهن دارند. نگاهی بر منابع غذایی آهن، دلیل شیوع بالای این نوع کم خونی را در افراد مسن نشان می دهد. مهم ترین منابع آهن شامل جگر، گوشت قرمز، ماهی و مرغ است. منابع گیاهی آهن که عبارتند از: سبزیجات، حبوبات و مغزدانه ها، جذب خوبی در دستگاه گوارش ندارند و قسمت اعظم آهن موجود در این منابع، بدون استفاده از دستگاه گوارش دفع می شود.
سالمندان به علت ترس از اختلالات قلبی- عروقی، فشارخون بالا و افزایش چربی های خون از مصرف جگر و گوشت امتناع می ورزند. بسیاری از این افراد، هم تمایلی به مصرف ماهی و محصولات دریایی ندارند. منابع گیاهی آهن نیز به علت مشکلات گوارشی و دندانی ناشی از سن، مورد قبول و مطلوب سالمندان نیستند. از طرف دیگر این گروه سنی به طور معمول در معرض اختلالات گوارشی قرار دارند و قادر به جذب مناسب مواد مغذی، عمدتاً آهن نمی باشند. به این ترتیب کاملاً طبیعی است که سالمندان مبتلا به عوارض ناشی از کمبود آهن بشوند.

روی:
 

روی ماده معدنی دیگری است که در حفظ مقاومت بدن در برابر عفونت ها و بیماری ها، همچنین سلامت پوست، مو و ناخن تأثیر زیادی دارد.
پروتئین های حیوانی مانند انواع گوشت، لبنیات و تخم مرغ، منابع درجه یک روی می باشند. منابع درجه دو روی نیز شامل پروتئین های گیاهی از قبیل حبوبات، غلات و مغزدانه ها است.
سالمندان به دلایلی که گفته شد از منابع روی نیز مانند آهن نمی توانند به خوبی و به طور کامل استفاده نمایند.

آب:
 

کمبود مصرف آب نیز از عواملی است که سلامت سالمندان را دچار اختلال می نماید. دو عارضه مهمی که به علت کمبود مصرف آب در این گروه رخ می دهد، کاهش کارآیی، احساس ضعف و سستی و خستگی و نیز بروز یبوست در آنان است که عوارضی ناراحت کننده و مزاحم می باشند.
با توجه به نکات فوق درمی یابیم که سالمندان ممکن است در معرض اختلالات و بیماری های مختلفی قرار گیرند. در شماره آینده به ادامه مطلب می پردازیم.
منبع: نشریه دنیای تغذیه، شماره 108