مقدمه
از دیرباز، برخی صاحب نظران معتقد بوده اند که شاعران و گویندگان ایرانی در مضامین خود وام دار شاعران عرب به ویژه متنبی بودند؛ چنان که رشید وطواط، مولف حدائق السحر، می گوید: «در اقتباس و دقایق و متانت، جمیع شعراء اسلامیه ی عیال متنبی اند(2)». (نقل از دولتشاه، 1338: 21). به نظر می رسد پس از انتشار کتاب سعدی و متنبی(3) این فکر نزد صاحب نظران ادب فارسی قوّت بیشتری گرفت که ادب فارسی ریزه خوار و دریوزه گر ادب عربی است.(4) چنانچه به شرح و تعلیق متون (منظوم و منثور) ادب فارسی و فهرست امثال و حکم عربی آنها نگاهی بیندازیم، با انبوهی از روایات، ابیات و امثال عربی روبه رو خواهیم شد. برای مثال، خزائلی در شرح بوستان با استناد به 50 روایت 39 بیت عربی و 20 ضرب المثل عربی همان راهی را رفته است که محفوظ عراقی رفته بود. این شیوه در دیگر متون ادب فارسی نیز با شدت و ضعف دیده می شود. شاید به علت وجود تعبیرها و عبارت های عربی و نیز رواج و شیوع این شیوه در تحلیل اندیشه های موجود در شاهنامه، مثنوی، گلستان و غیره طرح این مسئله عجیب نماید؛ ولی با اطمینان ادعا می کنیم اگرچه در پوسته ی گلستان و مثنوی رگه هایی از الفاظ و تعبیرهای عربی دیده می شود، بسیاری از همین تعابیر عربی برگرفته از فرهنگ ایرانی است و یا دست کم می توان ادعا کرد که در فرهنگ ایرانیان قبل از اسلام رایج بوده است؛ در واقع نویسنده ی مقاله در پی اثبات همین ادعاست.
در این مقاله سعی کرده ایم سیر اندیشه از ایران باستان و عبور از فرهنگ و ادب عربی را نشان دهیم که چگونه رنگ و بوی عربی می گیرد و با لباس به ظاهر عربی وارد فرهنگ ایرانی می شود(5)؛ از سوی دیگر همین اندیشه ها گاه از راه فرهنگ شفاهی و سنتی و گاه به وسیله ی فرهنگ عربی در لایه های فکری گویندگان ایرانی نفوذ می کند و سرانجام، این تفکر شکل می گیرد که فرهنگ ایرانی وام دار فرهنگ عربی است.
به اعتقاد نویسنده، اندیشه و فرهنگ ایرانی و عربی چنان در هم آمیخته شده که نه فقط برای ادیبان، بلکه نزد شاعران و نویسندگان بزرگی مانند فردوسی، عنصرالمعالی، سعدی و غیره هم حد و مرز آن معلوم نبوده است. سعدی با همه ی دانش گسترده و فراگیر خود احتمالاً این دغدغه را نداشته که فلان جمله از حکیمان عرب است یا ایرانی. عنصرالمعالی نیز به یقین این وسواس را نداشته که صاحبان اصلی سخن را معرفی کند؛ زیرا بسیاری از پندهای ایرانی را به حکیمان نسبت داده است(6). البته، ما مدّعی نیستیم که همه آنچه که در ایران باستان آمده، به طور مستقیم وارد فرهنگ عربی و سپس ایرانی شده است؛ زیرا برخی از این مضامین مشترک در قالب وحی و تعلیمات انبیاء، توارد، عقل بشری، تجربه ملت های کهن و ریشه دار و غیره تفسیر می یابد. اما تأکید فراوان داریم زمانی که اصل و منشأ اندیشه ای در ایران باستان وجود داشته (به مصداق: خوش تر آن باشد که سرّ دلبران/ گفته آید در حدیث دیگران)، در متون عربی به ایرانی بودن آنها اشاره شده است. در واقع حق مسلّم مردم این سرزمین کهن است که از اندیشه های بلند نیاکان خود و از تأثیر شگرف آن در ادب عربی و سپس ایرانی آگاه باشند. این وظیفه بر عهده ی پرچم داران علم و ادب است و برای نادیده گرفتن این نکته ی مهم هیچ توجیهی پذیرفتنی نیست.
در این مقاله با تکیه بر شرح و تحلیل آثار ادب ایرانی که از سوی صاحب نظران و محققان ادب فارسی انجام شده است، نشان می دهیم که چگونه مضامین عقلی و حکمی ایرانی موجود در فرهنگ و ادب فارسی از نگاه باریک بین پژوهشگران پوشیده مانده و به جای نشان دادن این مفاهیم ایرانی، امثال و اشعار عربی را چنان در شرح آنها جاسازی کرده اند که فقط یک راه در مقابل خواننده باز گذاشته اند: این مضامین برگرفته از فرهنگ عربی است. (آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می کرد).
در این بخش از نُه محقق برجسته و صاحب نام- که آثار ارزشمندی در شرح منابع ادب فارسی دارند- دوازده منبع ادب فارسی را بررسی کرده ایم. در این مجال اندک به ناچار، از هر یک به دو نمونه بسنده کرده ایم تا علاوه بر اشاره به 24 مضمون ایرانی در ادب عربی، از باب «مشت نمونه ی خروار» حجم عظیم اندیشه های ایرانی را در متون عربی نشان دهیم؛ ضمن اینکه پیشنهاد می دهیم لازم است محققان جوان با پیگیری سرنخ های موجود، دریچه های جدیدی از فرهنگ ایران باستان و تأثیر آن را در ادب فارسی و عربی به روی خواننده بگشایند تا جایگاه واقعی دو فرهنگ عربی و ایرانی آشکار شود.
1.علی اکبر دهخدا
نویسنده ی این نوشتار در مقاله ای نشان داده است که چگونه دهخدا با همه ی ایران دوستی افراطی خود، دست کم سی ضرب المثل عربی را که ادیبان عرب بر ایرانی بودن آنها تأکید دارند- در کتاب امثال و حکم بدون اشاره به هویت ایرانی آنها نقل کرده است (نک. سبزیان پور، 1384: 55-69). در اینجا به دو نمونه ی دیگر غیر از آنچه در مقاله ی یاد شده آمده است اشاره می کنیم:
1-1.منّت فرومایه
جاحظ (1983: 41) مثل زیر را از حکمت های بزرگمهر دانسته است: «أشَدُّ منَ الحَاجَة أن تَکوُنَ الَی غَیر أهلهَا(7)». دهخدا (1353: 2 /1104) آن را بی شرح و توضیح نقل کرده است. این مضمون در پندهای منسوب به انوشیروان در قابوس نامه نیز دیده می شود: «از گرسنگی بمردن به از آنکه به نان فرومایگان سیر شدن» و «به خویشاوندان کم از خویش محتاج بودن مصیبتی عظیم دان که در آب مردن به که از فزع زنهار خواستن». (عنصرالمعالی، 1364: 52).
2 -1.امتحان، معیار تشخیص
ثعالبی (2003: 39) این ضرب المثل را از امثال ایرانیان دانسته است: «عندَ الامتحَانُ یُکرَمُ الَمرءُ او یُهَانُ». دهخدا (1353: 2 /1118) هم آن را در امثال و حکم بدون اشاره به منشأ ایرانی آن نقل کرده است (برای آگاهی بیشتر از این مضمون در اشعار ابوتمام، سعدی و ناصرخسرو به ترتیب نک. محفوظ، 1366: 176 -175؛ یوسفی، 1381: 290؛ محقق، 1263: 234).
2.بدیع الزمان فروزانفر
1 -2.فرار به موقع
فروزانفر (1358: 531) در شرح این بیت مثنوی: چون نباشد قوّتی پرهیز به.. . در فرار از لایطاق آسان بچه
عبارت عربی «الفرار مما لایطاق من سنن المرسلین» را آورده است. در حکمت های منسوب به پرویز آمده است: «الهَربُ فی وَقته ظَفَرُ»: فرار به موقع پیروزی است (ثعالی، بی تا: 59، برای آگاهی بیشتر نک. دهخدا، 1353: 1 /264؛ سبزیان پور، 1384: 65).
2-2.تلاش و یافتن
فروزانفر (1358: 70) بیت زیر از مثنوی را با یک ضرب المثل عربی مقایسه کرده است: سایه ی حق بر سر بنده بود.. . عاقبت جوینده یابنده بود
«من طلب وجد و من طلب شئیا ناله أو بعضه» (این قتیبه، بی تا: 2 /134). میدانی (2003: 2 /341) «من جالَ نالَ» را از امثال مولد (غیرعربی) دانسته است. حریری (1398: 407) «من جالَ نالَ» (هر کس برود می رسد) را از پندهای مکتوب بر عصای ساسان شمرده است دامادی (1379: 301) همان بیت مثنوی را با عباراتی از نهج البلاغه مقایسه کرده است: «من طلب شیئاً ناله أو بعضه».
3.مهدی محقق و شرح دیوان ناصرخسرو
1 -3. تشبیه ناپایداری دنیا به سایه
محقق (1340: 68) این دو بیت ناصر خسرو را: ای سپس مال و آز مانده شب و روز... نیستی الا که سایه ای متمایل
جهان را به سایه درختی زدند.. . حکیمان هشیار دانا مثل
با این عبارات منسوب به حضرت علی (ع): «انما الدنیا کظل زائل» و اشعاری از ابوالعتاهیه و طغرایی مقایسه کرده است:
ترجو البَقاءَ بدار لاثَباتَ لها.. . فهل سَمعتَ بظلٍّ غیر منتقل (طغرایی)
ترجمه: امید به خانه ای داری که استحکامی ندارد؟ آیا شنیده ای سایه ای جابه جا نشود؟
إنَّما الدُنیا کَفَیءٍ تَوَلّی.. . أو کَما عایَنتَ فیه الضَبابا (ابوالعتاهیه)
ترجمه: دنیا مانند سایه ای است که باز می گردد و یا مه است که آن را دیده ای.
در ایران باستان ناپایداری دنیا به سایه تشبیه شده است: «افریدون: الدنیا أشبه شیء بظل الغمام و حلم النیام». (ثعالبی، بی تا: 39) ترجمه: فریدون گفته است: دنیا شبیه ترین چیز به سایه ابر و خواب است.
2 -3.پا از حد گلیم بیرون نهادن
مهدی محقق (1340: 69 و 1363: 88) ضرب المثل «مد رجلک علی قدر الکساء» (پایت را تا آنجا که لباست می رسد دراز کن) (مجمع الامثال میدانی) را با این بیت از ناصرخسرو مقایسه کرده؛ ولی درباره ی پیشینه ی آن توضیحی نداده است: من شدم ساعتی به استقبال.. . پای کردم برون ز حد گلیم
در حالی که عسکری (بی تا: 1 /117) ضرب المثل «مد رجلک حیث تنال ثوبک» را از امثال ایرانیان دانسته است. راغب اصفهانی هم (1420: 2 /763-764) دو بیت زیر را از شاعری به نام محمد الاموی، ترجمه ی ضرب المثل های ایرانی دانسته است:
إذا ما کنت فی طرفی کساء.. . ولم یکن الکساء یعم کلک
فلا تبسطن فیه ولکن.. . علی قدر الکساء فمد رجلک (8)
ترجمه: اگر در یکی از دو طرف بالاپوش بودی و همه بدن تو را نپوشاند، خودت را پهن نکن و به اندازه ی بالاپوش (گلیم) پایت را دراز کن.
میدانی نیز (2003: 1 /470) ضرب المثل «مد رجلک علی قدر الکساء» را از امثال عامه دانسته است. حمدالله مستوفی هم در تاریخ گزیده نوشته است: «انوشروان را تاجی بود، این [پندیات] بر آنجا نوشته. روز بار منادیگری ندا کردی که این پندیات کار بندید:... پای به اندازه ی گلیم [فراکشید]. و هزینه به اندازه ی خزینه کنید تا از نیاز برهید(9).» (117و 119).
تصریح ابوهلال و راغب بر ایرانی بودن این ضرب المثل و همچنین پند تاج انوشروان جای هرگونه تردید و شک را در ایرانی بودن این مضمون برطرف می کند و با این قرینه می توان فهمید که منظور میدانی از «عامه» ایرانیان کوچه و بازار است که فرهنگ و ادب ایرانی را به اشکال مختلف، از جمله به شکل شفاهی و غیرمکتوب به ادب عربی منتقل کرده اند(10).
4.عبدالحسین زرین کوب
1 -4. مور همان به که نباشد پرش
زرین کوب (1384: 215) بیت زیر از گلستان سعدی را: آن نشنیدی که حکیمی چه گفت؟.. . مور همان به که نباشد پرش (11)
با این ضرب المثل عربی مقایسه کرده است: «اذا اراد ا... اهلاک النمله انبت لها جناحین». (میدانی، 2003: 77).
ثعالبی در المحاضره و التمثیل ابیاتی آورده که در آنها شاعر آشکارا ضرب المثل «اذا جاء أجل البعیر حام حول البئر» را ایرانی دانسته است. راغب اصفهانی (1420: 2 /763) بیت زیر را ترجمه اشعار فارسی دانسته است:
و إذا استوت للنمل أجنحةً.. . حتی یطیر فقد دنا عطبه
ترجمه: هرگاه برای مور بالی فراهم آید که پرواز کند، زمان مرگش فرا رسیده است.
هر چند سخن راغب از هر جهت اطمینان بخش است، نظر میدانی (2003: 1 /105) که ضرب المثل «إذا أراد الله هلاک النمله أنبت لها جناحین» را از امثال مولد (غیرعربی و تازه وارد به زبان عربی) دانسته، هرگونه تردید را در ایرانی بودن این مضمون از میان می برد.
2 -4.ادب آموختن از بی ادبان
زرین کوب مفهوم ادب آموختن در گلستان سعدی را برگرفته از نهج البلاغه دانسته است: لقمان را گفتند ادب از که آموختی؟ گفت از بی ادبان، هر چه از ایشان در نظرم ناپسند آمد، از فعل آن پرهیز کردم. نظیر: کفاک ادبا لنفسک اجتناب ما تکرهه من غیرک. (نهج البلاغه) ایضا..: که دانش نیز از نادانان بباید آموخت، از بهر آنکه هرگاه به چشم دل در نادان نگری و بصارت عقل بر وی گماری، آنچه تو را از وی ناپسندیده آید، دانی که نباید کرد. (زرین کوب، 1384: 213).
به راستی برای نویسنده ی این مقاله دشوار است که احتمال دهد زرین کوب از حکمت های ایرانی بی خبر بوده است؛ اما اینکه چرا به آنها بی توجه بوده، سئوالی است که پاسخ آن دشوار است.
انوشروان لیزرجمهر: من أدبک؟ قال قریحتی، نظرت إلی ما استحسنت من غیری فاستعملته و ما استقبحته اجتنبته و لقد تفقدت من کل شیء محاسنه، فأخذت من الخنزیر قناعته، و من الکلب محافظته، و من القرد مساعدته، و من الحمار صبره، و من الغراب بکوره، و من السنور لطافه المسأله عند الخوان (قرطبی، بی تا: 2 /200).
انوشروان به بزرگمهر گفت: چه کسی تو را تربیت کرد؟ گفت: استعدادم، هرچه را از دیگران پسندیدم، به کار بستم و هرچه را زشت یافتم، از آن دوری کردم، از هر چیز خوبی هایش را جست و جو کردم: از خوک قناعت، از سگ محافظت، از میمون یاری، از الاغ صبر، از کلاغ سحرخیزی، از گربه نرمش و لطاقت در مقابل سفره (ابن قتیبه، بی تا، 2 /139؛ نک. سبزیان پور، 1388: الف/103).
5.خزائلی و بوستان
1 -5.آب ایستاده و گندیدن
خزائلی (1363: 307) در شرح این بیت از بوستان:
ز نعمت نهادن بلندی مجوی.. . که ناخوش کند آب استاده بوی آن را نظیر این دو بیت عربی دانسته است:
لقد هُنتُ من طُول المقام و مَن یُقم... طویلاً یهُن منَ بَعد ما کانَ مُکرَما
و طولُ جمام الماء فی مُستَقَرّه.. . یُغَیّرُهُ لَوناً و ریحاً و مَطعَما(12)
اما ثعالبی (2003: 162) این ضرب المثل را ایرانی دانسته است: «المرء المقیم بمکانٍ واحدٍ، کالماء الزّلال، إذا طالت به الأیام أسن(13)». ترجمه: انسان ماندگار در یک مکان مانند آب زلال است، اگر زمان بر او بگذرد بدبو می شود.
2 -5.مرگ، درد بی درمان
خزائلی (1363: 349 و 124) در شرح این بیت از بوستان: عسل خوش کند زندگان را مزاج.. . ولی درد مردن ندارد علاج
نوشته است: «متنبی گوید: وَاعیا دَواءُ المَوت کُلَّ طَبیب (متنبی، 1407: 1 /175)». اما با نگاهی به منابع عربی، به آسانی می توان به سابقه ی این مضمون در ادب و فرهنگ ایرانیان پی برد؛ ابشیهی (1421: 2 /501) و زمخشری (1412: 5 /137) از شخصی به نام عمروبن میمون نقل کرده اند:
شهری را در فارس فتح کردیم به غاری وارد شدیم که در آن تختی از طلا بود، مردی روی تخت نشسته و بالای سرش این نوشته بود: أنا بهرام ملک فارس، کنت أغناهم بطشا، و أقساهم قلباً، و أطولهم أملا، و أحرصهم علی الدنیا، قد ملکت البلاد، و قتلت الملوک، و هزمت الجیوش و أذللت الجبابرة و جمعت من الأموال ما لم یجمعه أحد قبلی، و لم أستطع أن أفتدی به من الموت إذ نزل بی.
ترجمه ی بخش عربی این نقل قول به این شرح است: من بهرام، شاه ایران، هستم. من غنی ترین، خشن ترین، آرزومندترین و حریص ترین شاهان در دنیا بودم. حاکم بر کشور شدم، پادشاهان را کشتم، سپاهیان را شکست دادم، بزرگان را ذلیل کردم و اموالی به دست آوردم که هیچ کس به دست نیاورده بود؛ ولی هنگامی که مرگ به من نزدیک شد، نتوانستم آن را با مال و ثروت بخرم.
این سخن از ابن قتیبه (بی تا: 1 /395) تأییدی است برای سخنان یاد شده از ابشیهی و زمخشری: «سئل أنوشروان: ما الذی لاتعلم له، و ما الذی لاتغیر له، و ما الذی لا مدفع له، و ما الذی لا حیلة له؟ فقال: تعلم العقل، و تغیر العنصر، و دفع القدر، و حیلة الموت». ترجمه ی سخن ابن قتیبه به این شرح است: از انوشروان پرسیده شد: آن چیست که یاد گرفتنی نیست؟ چیست که تغییر نمی کند؟ چیست که مانعی در مقابل آن نیست؟ چیست که گریزی از آن نیست؟ گفت: یادگیری عقل، تغییر ماهیت، دفع قضا و قدر و گریز از مرگ.
مستوفی (1339: 111) مضمون بالا را چنین نقل کرده است:
بر گور بهرام پسر شاپور نوشته ای حکمت آمیز و ادبی مشاهده شد که از چوب آبنوس فراهم شده بود: ما دانستیم که بدین جایگاه سر بنهیم و مهر هیچ مهربان ما را سود نکند و کین هیچ بدگمان ما را پیش از وعده اینجا نفرستد حظّ خود از جهان برداشتیم و جهان به دیگران بگذاشتیم(14).
دهخدا (1353: 150-157) ذیل «از مرگ خود چاره نیست» بدون اشاره به پیشینه ی ایرانی این مضمون، بیش از دویست عبارت عربی و فارسی آورده است. در نهایة الأرب (به نقل از تفضلی، 1375: 212) نیز از پندی حکیمانه بر دخمه ی فردی ایرانی با همین مضمون سخن رفته است.
6.خزائلی و گلستان
1 -6.صبر و نتیجه ی شیرین آن
خزائلی (1368: 272) در شرح این بیت از گلستان سعدی: منشین ترُش از گردش ایام، که صبر.. . تلخ است ولیکن بر شیرین دارد
به این بیت عربی استناد کرده است:
الصبر مثل اسمه فی کل نائبه.. . لکن عواقبه احلی من العسل
در حالی که راغب اصفهانی (1420: 1 /525) از انوشروان نقل کرده است: «الصَّبر کَاسمه و عَاقَبتُهُ العَسَلُ». ماوردی نیز (1407: 251) از ابن مقفع نقل کرده است که در قصر اردشیر نوشته شده بود: «الصبَّرُ مفتَاحُ الدَّرَک» (صبر کلید دست یافتن است).
به یقین اگر خزائلی عبارت یاد شده از انوشروان را دیده بود، بیت سعدی را با اشعار عربی مقایسه نمی کرد؛ زیرا در شرح بوستان و گلستان در چند مورد به سخنان حکیمان ایرانی قبل از اسلام اشاره کرده است (برای نمونه نک. خزائلی، 1363: 117 و 155 و 1368: 249 و 671).
2 -6.شانس مهمتر از تلاش
خزائلی (1363: 285) در شرح این بیت از بوستان: ازین بوالعجب تر حدیثی شنو.. . که بی بخت کوشش نیرزد دوجو
شاهدی از متنبی آورده است:
وَ ما ینَصرُ الفَضل المُبینُ علَی العدا.. . إذا لَم یَکُن فَضلَ السَعید المُوَفَّق
(المتنبی، 1407: 3 /59)
در حالی که در منابع عربی از سخنان منسوب به ایرانیان است: «التَّوفیقُ خَیرُ قائدٍ» (توفیق بهترین راهنماست) (ابن قتیبه، بی تا: 3 /29، اصفهانی، 1972: 2 /455؛ همچنین نک. دامادی، 1379: 222).
7.غلامحسین یوسفی و قابوس نامه
1 -7.از تو حرکت
«حکیمان گفته اند: کوشا باشید تا آبادان باشید» و نیز «بباید چمید، ار بخواهی چرید(15)». (عنصرالمعالی، 1366: 104و 102). یوسفی در تعلیق بر این جمله نوشته است: «یادآور کلماتی از این قبیل است: الحرکة برکة(16)». (همان، 339). جاحظ در کتاب المحاسن و الاضداد، جمله ی فارسی «هر که رود چرد و هر که خسبد خواب بیند» را از توقیعات انوشروان دانسته و معادل آن را به شکل «من سعی رعی و من لزم المنام رأی الاحلام» نقل کرده است (141). دقت نظر میدانی (2003: 2 /341) از اینجا معلوم می شود که مثل بالا را از امثال مولد دانسته است.
از روی انصاف، کدام جمله مناسب تر است؟ آیا در ادب عربی منبعی اصیل تر و استوارتر از جاحظ وجود دارد که عین جمله فارسی را از توقیعات انوشروان نقل کرده است؟ آیا فعل چریدن در هر دو جمله قابل تأمل نیست. آیا به راستی می توان احتمال داد که یوسفی این جمله منقول از انوشروان را در منابع عربی دیده و به جای آن «الحرکة برکة» را ترجیح داده است؟ (17)
2 -7.آموختن از روزگار
یوسفی (1366: 300) در شرح و تعلیق این جمله از قابوس نامه: «هر کسی را که روزگار او را دانا نکند هیچ دانا را در آموزش او رنج نباید بردن که رنج او ضایع بود» چنین نوشته است: «نظیر نعم المؤدب الدهر (مجمع الامثال). در پندهای ایرانیان می بینیم: الدهر أفصح المؤدبین (روزگار بهترین مربی است) (ابن مسکویه، بی تا: 78)».
از پندهای ایرانیان: «بحسبک مثقفا لعقلک و مهذبا لرأیک و هادیا الی مراشدک ما تراه فی غیرک من سیره حسنه یغبط بها و قبیح یذم علیه. فمن فهم عن الایام أورث زیاده، و سطع نور عمله، و لم یفتقر الی غیر نفسه». (ابن مسکویه، بی تا: 79). ترجمه ی این عبارت عربی به این شرح است: برای روشنی عقل و اندیشه ی درست و راهیابی به اهداف درستت کافی است که در وجود دیگران رفتارهای خوبی را ببینی که مردم آرزوی آن را دارند و نیز کارهای بدی که مورد سرزنش قرار می گیرند. هر کس از روزگار یاد بگیرد موجب کمال او می شود، نور دانشش زیاد می شود و به کسی جز خودش محتاج نمی شود(18).
8.یوسفی و گلستان
1 -8.پند گرفتن، نه پند شدن
«نیک بختان به حکایت و امثال پیشینیان پند گیرند(19): نرود مرغ سوی دانه فراز.. . چو ببیند دگر مرغ در بند
پند گیر از مصایب دگران.. . تا نگیرند دگران به تو پند(20)»
(یوسفی، 1381: 594-595)
یوسفی (1381: 550) از محاضرات راغب به نقل از محفوظ نقل کرده است: «من لم یتعظ وعظ الله به غیره». کافی است به پندهای ایرانی نظری بیفکنیم تا آشکار شود «آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می کرد»:
«فما الادب النافع؟ قال (انوشروان): أن تتعظ بغیرک و لا یتعظ غیرک بک.» (ابن مسکویه، بی تا: 52). ترجمه ی عبارت: ادب مفید چیست؟ گفت: اینکه از دیگری پند بگیری و دیگران از تو پند نگیرند.
«چرا مردمان از کاری پشیمانی خورند که از آن کار دیگری پشیمانی خورده باشد». (عنصرالمعالی، 1366: 51).
2 -8.سلامت در تنهایی
یوسفی (1381: 325) این عبارت عربی گلستان: «السلامة فی الوحدة» را به نقل از کشف المحجوب به اویس قرنی نسبت داده است. او همچنین در شرح قابوس نامه، این جمله عربی را به مجمع الامثال میدانی ارجاع داده و با نظایری از اشعار ناصرخسرو و مولوی مقایسه کرده است (یوسفی، 1366: 307 و 374)؛ حال آنکه در منابع عربی از پندهای هوشنگ برشمرده شده است: «والسلامة فی العزلة(21)». (ابن مسکویه، بی تا: 7).
9.یوسفی و بوستان
1 -9.تأمل در عقوبت
چو خشم آیدت بر گناه کسی.. . تأمل کنش در عقوبت بسی
که سهل است لعل بدخشان شکست.. . شکسته نشاید دگرباره بست
(بوستان، 46)
یوسفی (1368: 232) در شرح مضمون بالا، بیت عربی زیر را از محفوظ نقل کرده است:
ان القلوب اذا تنافر ودها.. . مثل الزجاجة کسرها لا یجبر
در حالی که در پندهای ایرانیان چنین آمده است:
«بهرام: و سُرعَة العقوبة من أفعال العامة». (قیروانی، 1372: 2 /577). ترجمه: شتاب در مجازات از شیوه های کاری عوام الناس است.
«علی الملک أن یعمل بثلاث خصال: تأخیر العقوبة عند سلطان الغضب...». (ابن مسکویه، بی تا: 13). ترجمه: داشتن سه صفت بر شاه واجب است: عقب انداختن مجازات در زمان حاکمیت خشم....
چنان که ملاحظه می شود، سعدی در بیت دوم جبران عقوبت را به پیوند پاره های لعل شکسته تشبیه کرده که هرگز به شکل اول برنمی گردد. اما شاعر عرب دلگیری و نفرت آدمیان را از یکدیگر به شیشه ای شکسته تشبیه کرده که ترمیم آن امکان پذیر نیست. بنابراین، موضوع بیت سعدی و شاعر عرب یکی نیست؛ ولی مشبهُ به آن دو یکی است.
در حکمت های مسنوب به بزرگمهر، جدایی بین دوستان بدکار به ظرفی سفالین تشبیه شده که پس از شکستن ترمیم پذیر نیست. اگر قرار بر پیدا کردن شباهت باشد، باید گفت بر اساس تقدم تاریخی، شاعر عرب مضمون و عنصر تشبیه ساز خود را از سخنان بزرگمهر برگرفته است.
والمودة بین الصالحین بطیء انقطائها سریع اتصالها و مثل ذلک مثل کوز الذهب الذی هو بطیء الانکسار سریع الاعادة و الاصلاح ان أصابه ثلم أو وهن و المودة بین الأشرار سریع انقطاعها بطیء اتصالها کالاناء من الفخار یکسره أدنی شیء ثم لا وصل له أبدا (ابن مقفع، 1416: 213 و 1407: 54؛ ابن مسکویه، بی تا: 36 منسوب به بزرگمهر(22)).
ترجمه ی سخن منسوب به بزرگمهر: جدایی بین دوستان صالح بسیار دیر اتفاق می افتد؛ ولی پیوند آنها به سرعت صورت می گیرد؛ مانند کوزه ای از جنس طلا که به سختی می شکند و ترمیم آن در صورتی که دچار سوراخ و یا نقصی گردد به راحتی صورت می گیرد. جدایی بین دوستان شریر به سرعت صورت می گیرد و به سختی پیوند می یابد؛ مثل ظرف سفالین که کمترین چیزی آن را می شکند و هرگز پیوند نمی یابد.
2 -9.تلاش و رسیدن به هدف
یوسفی (1368: 307) در شرح بیت زیر از بوستان: توقع مدار ای پسر گر کسی.. . که بی سعی هرگز به منزل رسی
مضمون این بیت بستی را مشاهده کرده است:
علیکَ بالجدّ إنّی لم أجد أحداً.. . حَوی نصیبَ العُلا من غیر ما نَصَب
(بستی، 1980: 220)
محفوظ (1336: 197) برای نشان دادن تأثیرپذیری سعدی از ادب عربی، بیت بالا از بستی را منشأ الهام سعدی در این بیت دانسته است:
نابرده رنج گنج میسر نمی شود.. . مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد
این مضمون در سخنان انوشروان دیده می شود: «انوشروان: ثمرة التوانی الفاقة و الضر.» (ابن مسکویه، بی تا، 54). ترجمه: نتیجه ی تنبلی، فقر و زیان است. از پندهای مکتوب بر عصای ساسان نیز می توان به این مورد اشاره کرد: «و ما اشتار العسل من اختار الکسل (23) و لا ملأ الراحة من استوطأ الراحة». (آبی، 1987: 5 /324). ترجمه: کسی که تنبلی را برگزیند، عسل برداشت نمی کند و کسی که راحتی را بطلبد، به راحتی نمی رسد.
10.حسینعلی محفوظ
1 -10.نیکی به فرومایه
شمشیر نیک از آهن بد چون کند کسی؟.. . ناکس به تربیت نشود ای حکیم کس
باران که در لطافت طبعش خلاف نیست.. . در باغ لاله روید و در شوره زار خس
(گلستان، 1368: 65)
محفوظ (1336: 264) این مضمون سعدی را برگرفته از شعر متنبی دانسته است:
إذا أنتَ اکرَمتَ الکَریمَ مَلکَتهُ.. . وَإن انتَ اکرَمتَ اللَئیمَ تَمَردَّا
(متنبی، 1407: 1 /307)
ترجمه: اگر آزاده را احترام گزاری، مالک او می شوی و اگر به فرومایه اکرام کنی، عاصی می شود. اما بزرگمهر قرن ها پیش از متنبی گفته است: «المصطنع إلی اللئیم طوق الخنزیر تبراً، وقرط الکلب دراً، و ألبس الحمار و شیاً؛ و ألقم الحیة شهداً.» (راغب اصفهانی، 1420: 1 /685). ترجمه: کسی که به فرومایه کمک می کند مانند کسی است که گردنبند طلا به گردن خوک، گوشواره ی مروارید به گوش سگ بیندازد؛ لباس فاخر به تن الاغ کند و عسل به دهان مار گذارد.
2 -10.نشانه ی مرگ(24)
محفوظ (1336: 107) برای نشان دادن اقتباس سعدی از ادب عربی، این گونه شاهد آورده است: کبوتری که دگر آشیان نخواهد دید.. . قضا همی بردش تا به سوی دانه دام
(سعدی)
اذا ما حمام المرأ کان ببلده.. . دعته الیها حاجه فیطیر
(روض الاخبار)
ثعالبی (2003: 203) در ابیاتی که از شاعری گمنام نقل کرده است می گوید:
اشَارَت الفُرسُ فی اجنَادهَا مثلاً.. . وَ للاعَاجم فی ایَامها مُثُل
قالوا: إذَا جَمَلُ حَانَت مَنیَّتُهُ.. . اطَافَ بالبیر حَتَّی یَهلکَ الجَمَلُ
ترجمه: ایرانیان در میان لشکریان خود ضرب المثل هایی دارند که در روزگار خود رایج بوده است. گفته اند: هنگامی که مرگ شتر فرا می رسد، در اطراف چاه می گردد(25).
11.سید محمد دامادی
سیدمحمد دامادی در کتاب مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی به هزار مدخل مشترک در ادب فارسی و عربی اشاره کرده است. در این کتاب جای پاسخ برای دو سؤال خالی است: آیا زبان و فرهنگ فارسی در عربی تأثیر داشته یا برعکس و یا هر دو؟ آیا می توان منشأ قدیم تر یک مضمون را در این دو فرهنگ پیدا کرد؟ اینها سؤال هایی است که در این کتاب خواننده پاسخی برای آنها نمی یابد. از ایرادهای اساسی کتاب، القای ناخواسته ی این مطلب است که زبان و ادبیات فارسی وام دار و دریوزه گر زبان و فرهنگ عربی است؛ روشی که متأسفانه در کتاب های فارسی ما رایج است. ما با آوردن دو نمونه، نشان می دهیم که نفوذ فرهنگ باستانی ایران در ادب عربی از مسائل بسیار قابل تأمل است و در کتابی با هزار مدخل فارسی و عربی، جا دارد دست کم به خاستگاه آن دسته از امثال و حکم ایرانی ای اشاره کنیم که منابع عربی آنها را ایرانی دانسته اند. در این کتاب اشعار و ابیاتی به چشم می خورد که ایرانی است؛ ولی مؤلف با همه ی اشرافی که بر متون فارسی و عربی دارد، به آنها اشاره نکرده است؛ از جمله:
1 -11.خاک از سر تقل بلند بر سر کردن
إذا کنت لابد مستتربا.. . فمن أعظم التل فاستترب
(دامادی، 1379: 186ش 309)
مؤلف بدون ذکر منبع برای این بیت عربی، «آب از یم جو، مجو از خشک جوی» را برای آن به عنوان مضمون مشترک آورده است. مضمون «خاک از سر تل بلند بر سر کردن» مضممون ایرانی اصیل است؛ زیرا ثعالبی بیت زیر را- که از ترجمه های اشعار فارسی است- از شاعری به نام احمد بن محمدبن یزید نقل کرده است:
إذا وضعتَ علی الرأس التُّراب.. . فضَع من أعظَم التَّل إن التلَّ فیه نفع
(نک. ثعالبی، 1403: 4 /100؛ محبی، 1968: 3 /231)
2 -11.عاقبت ستم
«الملک یبقی مع الکفر و لایبقی مع الظلم.» از رعیت شهی که مایه ربود.. . بن دیوار کند و بام اندود
(دامادی، 1379: 92 ش 150)
این تعبیر که ستمِ شاه مانند بُن خانه کندن و اندود کردن بام است، از انوشروان نقل شده: «مثل الذی یعمر خزائنه بأموال رعیته کمثل من یطین سطح بیته بالتراب الذی یقتلعه من أساسه». (ثعالبی، بی تا: 57). ترجمه: پادشاهی که خزانه اش را با مال مردم آباد می کند، مانند کسی است که بام خانه اش را با گلی اندود می کند که آن را از ریشه ویران می کند (نک. دباشی، 1370: 94؛ رجب زاده، 1372: 192).
در گلستان نیز آمده است:
پادشاهی که طرح ظلم افکند.. . پای دیوار ملک خویش بکند
(خزائلی، 1368: 71؛ نک. سبزیان پور: 1389 الف: 68-78)
12.شفیعی کدکنی
1 -12- آنچه برای خود می پسندی...
او نکویی کرد و تو بد می کنی.. . با کسان آن کن که با خود می کنی
شفیعی کدکنی (1383: 384) در شرح بیت بالا، روایت «لا یؤمن أحدکم حتی یحب لأخیه ما یحب لنفسه» (شرط ایمان مرد آن است که آنچه برای خود می خواهد از برای برادر خویش نیز بخواهد) را آورده است. خوب بود اگر او به پیشینه ی این مضمون در ایران باستان اشاره می کرد. در پندهای آذرباد آمده است:
«در عهدنامه ی یکی از پادشاهان ایرانی به فرزندش آمده است: ولا ترضین للناس الا ما ترضاه لنفسک». (ابن مسکویه، بی تا: 64). ترجمه: برای مردم جز آنچه برای خودت می خواهی، مخواه.
قباد نیز در وصیت نامه اش به کسری نوشته است: «فاکره للرعیة ما تکره لنفسک». (ابن طقطقی، 1894: 91). ترجمه: آنچه برای خودت نمی پسندی، برای مردم مپسند.
«آنچه بر خود نیک ندانی به دیگران نیک مشمار». (آذرباد، 1379: 77؛ دین شاه، 1361: 98).
محفوظ (1336: 130) سه بیت زیر از مواعظ سعدی را برگرفته از روایت «احب للناس ما تحب لنفسک» می داند:
هرچه بر نفس خویش نپسندی.. . نیز بر نفس دیگری مپسند
هر بد که به خود نمی پسندی.. . با کس مکن ای برادر من
چیست دانی سر دینداری و دانشمندی.. . آن روا دار که گر بر تو رود بپسندی
محقق (1340: 47 و 46) نیز بر آن است که دو بیت زیر از ناصرخسرو برگرفته از روایت «احب للناس ما تحب لنفسک» است:
آن ده و آن گوی ما را کت پسند آید به دل... گر بباید زانت خورد وگر ببایدت آن شنید
چون که بجویی همی آزار من.. . گر نپسندی ز من آزار خویش
در شاهنامه نیز آمده است:
هر آن چیز کانت نیاید پسند.. . تن دوست و دشمن بدان در مبند
خزائلی نیز (1368: 109) این مضمون را در بوستان با عبارتی از نهج البلاغه مقایسه کرده است(26).
2 -12.گهر از حلق خوک آویختن (27)
بس که ما در دیگ روغن ریختیم.. . بس گهر کز حلق خوک آویختیم
شفیعی کدکنی (1383: 429) در شرح بیت بالا «گهر از حلق خوک آویختن» را از کنایه های منسوب به حضرت مسیح دانسته است(28): «لا تطرحوا الدر تحت أرجل الخنازیر.» (مقایسه کنید با محقق، 1363: 39). این کنایه در کلمات حکیمانه ی بزرگمهر دیده می شود: «بزرگمهر گفته است: المصطنع إلی اللئیم طوق الخنزیر تبراً، و قرط الکلب دراً، و ألبس الحمار و شیاً؛ و ألقم الحیة شهداً.» (راغب اصفهانی، 1420: 1 /685؛ آبی، 1990: 7 /66). ترجمه: کسی که به فرومایه نیکی می کند، گردنبند طلا به گردن خوک و گوشواره ی مروارید به گوش سگ انداخته، لباس گرانبها به تن الاغ کرده و عسل به دهان مار گذاشته است.
در قصاید ناصرخسرو نیز آمده است:
من آنم که در پای خوکان نریزم.. . مرین قیمتی در لفظ دری را
محقق (1369: 176) این کنایه را فقط با یک مثل انگلیسی مقایسه می کند: To throw pearls before swine. او در شرح پانزده قصیده از ناصرخسرو، درباره ی این بیت می گوید: «این تشبیه در شعر ابوعلی حسن بن محمد دامغانی دیده می شود: قالوا مدحت اناساً لا خلاق لهم/ مدحاً یناسب أنواع الأزاهیر/ فقلت لا تعذرونی إننی رجل/ أقلد الدر أعناق الخنازیر». (1340: 46). محقق (1363: 39) در تحلیل اشعار ناصر خسرو عبارت یاد شده را به عیسی (علیه السّلام) نسبت می دهد. دامادی (1379: 322) نیز عین مطالب بالا را در شرح بیت ناصرخسرو، بدون ارجاع به محقق بی کم و کاست نقل کرده است.
نتیجه گیری
عادت و روش محققان ما مقایسه ی مضامین ادب فارسی و عربی است و نتیجه ی این پژوهش ها، وام داری و آویختگی ادب فارسی به ادب عربی است؛ حال آنکه مضامین حکمی ایرانی در منابع عربی آن قدر زیادی است که با پژوهش های مفصل و گسترده می توان بسیاری از آنها را- که در لایه های سطبر متون و منابع عربی مدفون شده اند- استخراج کرد و نشان داد که به لحاظ تقدّم تاریخی، اگر اقتباسی صورت گرفته- برخلاف تصور عمومی- از ادب و فرهنگ ایرانی و فارسی به ادب عربی سرایت کرده است.
پی نوشت ها:
1- دانشیار دانشگاه رازی.
2- در حالی که ابن طیفور (1908: 157) در کتاب بغداد از ابوعمرو عتابی یاد می کند که از کتاب های فارسی که در کتابخانه های مرو و نیشابور بوده استنساخ می کرده و وقتی از او پرسیده می شود که چرا این کتب را می نویسی؟ پاسخ می دهد: «هل المعانی الا فی لغة العجم و البلاغه، اللغة لنا و المعانی لهم: معانی و بلاغت جز در زبان فارسی نیست زبان از ماست و معانی از ایشان است». (همچنین نک. محقق، 1366: 179).
3- حسینعلی محفوظ، دانشجوی عراقی، در سال 1336 از پایان نامه ی دکتری ادبیات فارسی خود با نام متنبی و سعدی دفاع کرد و شواهد قابل توجهی از اخذ و اقتباس سعدی از متنبی ارائه کرد. این پایان نامه با بازتاب های متفاوتی روبه رو شد و با همین نام به چاپ رسید.
4- دولتشاه سمرقندی (1338: 17) نوشته است: «اشتباه نیست در آن که فصاحت و بلاغت حق اعراب است و اهل عجم در این قسم متابع عرب اند».
5- این ادعا با سخن صاحب بن عباد تأیید می شود که با دیدن کتاب عقدالفرید گفته است: «هذه بضاعتنا ردت الینا». (یاقوت الحموی، 1411: 1 /612).
6- سعدی مضمون «مور همان به که نباشد پرش» را به حکیمی نسبت داده است حال اینکه از پندهای ایرانی است (نک. سبزیان پور، 1388ب: 14-17). شاید برای سعدی اهمیت نداشته که صاحب سخن کیست و یا حد و مرز فرهنگ ایرانی و عربی چنان در هم آمیخته شده که ذهن سعدی یاری نمی کرده است که صاحب سخن چه کسی است (برای آگاهی از نمونه های متعدد در گلستان نک. سبزیان پور، 1388 الف: 90-124).
دو نمونه از قابوس نامه:
«حکیمی را پرسیدند که دوست بهتر یا برادر؟ گفت: برادر هم دوست به». (عنصرالمعالی، 1366: 139). در حالی که این حکیم همان بزرگمهر است: «قیل لبُزرجمهر: مَن أحب إلیک: أخوک أم صدیقک؟ فقال: ما أحِبّ أخی إلا إذا کان لی صدیقاً». (ابن عبدربه، 1999: 2 /50؛ ابن قتیبه، بی تا: 3 /9). ترجمه ی سخن بزرگمهر: به بزرگمهر گفته شد: چه کسی را بیشتر دوست می داری؟ برادرت و یا دوستت را؟ گفت: برادرم را دوست ندارم مگر اینکه دوست من باشد.
«چنان که آن پیر گفت: چندین سال خیره غم خوردم که چون پیر شدم خوب رویان مرا نخواهند؛ اکنون که پیر شدم، خود ایشان را نمی خواهم». (عنصرالمعالی، 1366: 56). این پیر همان انوشروان است: «قال أنوشروان: کنت أخاف إذا أنا شخت لا تریدی النساء، فاذا انا لا أریدهنّ». (ابن قتیبه، بی تا: 4 /50). ترجمه ی سخن انوشروان: می ترسیدم که در زمان پیری زنان مرا نخواهند؛ در حالی که (در پیری) من آنها را نمی خواهم.
بی سبب نیست که دوفوشه کور (1377: 20) می گوید: «به دشواری می توان میان یک اندرز منسوب به افلاطون و یک اندرز منسوب به انوشروان و یا علی (علیه السّلام) فرق نهاد». ذبیح الله صفا (1368: 383) اظهار می کند:
وقتی از ادب پهلوی که اندرزنامه های آن مشهور است به ادب فارسی برسیم، یک بار دیگر به نحو جدید از کیفیت ادامه ی اندیشه ها و موضوعات قدیم در آثار فارسی عهد اسلامی باز می خوریم با این تفاوت که در ادب فارسی این موضوع خاص از حدود رساله های کوتاه با دستورهای موجز تجاوز کرده و توسعه ی وافری خواه به نظم و خواه به نثر حاصل نموده است.
7- برای آگاهی از این مضمون در گلستان سعدی، شاهنامه ی فردوسی و منابع ایران قدیم آن نک. سبزیان پور، 1388 الف: 104. برای مقایسه ی این مضمون در اشعار ناصرخسرو، فخرالدین اسعد گرگانی، سنایی، پژمان بختیاری و غیره با ادب عربی نک. محقق، 1363: 88؛ دامادی، 1379: 13، 257، 546 و 639؛ زرین کوب، 1384: 214.
8- دهخدا (1352: 1 /449) این ابیات را از محمد الاموی نقل کرده؛ ولی به ایرانی بودن آن اشاره ای نکرده است.
9- شفیعی کدکنی (1383: 305 و 388) در شرح و توضیح منطق الطیر، هر جا لازم بوده است به سخنان حکیمانه و صاحبان آنها اشاره کرده است. او در شرح ابیات زیر از عطار:
سر برآور از گلیمت ای کریم.. . پس فرو کن پای بر قدر گلیم
تو که باشی تا در آن کار عظیم.. . یک نفس بیرون کنی پای از گلیم
معنای کنایی «پا از گلیم خود دراز کردن» را توضیح داده؛ ولی به خاستگاه ایرانی آن اشاره نکرده است.
محفوظ (1336: 152) این بیت از بوستان سعدی را:
به اندازه بود باید نمود.. . خجالت نبرد آنکه ننمود و بود
برگرفته از ضرب المثل عربی «مد رجلک علی قدر الکساء» می داند.
ایروانی زاده (1384: 59) با ذکر ضرب المثل «علی قدر بساطک...» و شواهدی از حافظ، عطار و ناصرخسرو و یک ضرب المثل انگلیسی (Dont bite off more then you can chew) بدون اشاره به منشأ ایرانی این مضمون، این اشتراک را در عبارت های بالا از نوع توارد دانسته است (برای آگاهی داستانی با همین عنوان در روزگار شاه عباس صفوی نک. انجوی، 1352: 1 /35).
10- برای آگاهی از بیش از بیست مورد دیگر از این دست، در شرح و تحلیل محقق بر ناصرخسرو نک. سبزیان پور، 1389 ب: 1 -20.
11- برای تفصیل بیشتر و بحثی درباره ی تفاوت حکیمی با فلاطون در این بیت گلستان که در برخی نسخه ها آمده است نک. سبزیان پور، 1388 ب: 14-17.
12- خزائلی به نام شاعر اشاره نکرده است. این دو بیت از ابوالفتح بستی است (بستی، 1980: 367). گفتنی است که ابوالفتح بستی از شاعران دوزبانه ی اهل بست در جنوب افغانستان است که دیوانی هم به زبان فارسی داشته است. واژه های فارسی در شعر او بسیار است و یکی از ناقلان فرهنگ ایرانی به عربی است. (نک. آذرنوش، 1383: 95-99).
13- محقق (1363: 41) در شرح این بیت ناصرخسرو: همواره همی رو سپس دانش از زیراک/ گنده بود آن آب که استاده بود هاژ/ به سخن ثعالبی و بیت عربی اشاره کرده است.
14- نکته ی مهم این است که اعتقاد به ناگزیری از مرگ چیزی نیست که به ملت خاصی اختصاص داشته باشد؛ آنچه مهم است، تأکید بر نتیجه ی اخلاقی این سخن است که ایرانیان سخت به آن پایبند بوده اند. در دنیای ناپایدار شایسته نیست که آدمی با خودخواهی و خودمحوری به دیگران ستم کند و دیگران را از حقوق زندگی محروم نماید.
15- نمونه هایی از این مضمون در ادب فارسی:
نابرده رنج گنج میسر نمی شود... مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد
(سعدی)
سایه ی حق بر سر بنده بود.. . عاقبت جوینده یابنده بود
(مولوی، 1382: 808)
گرچه یزدان آفریند مادر و پستان و شیر... کودکان را شیر مادر خود همی باید مکید
(ناصرخسرو)
نیابد مراد آن که جوینده نیست.. . که جویندگی عین یابندگی است (خواجو)
باز کز آشیان خود نپرد.. . بر شکاری کجا ظفر یابد (ابن یمین)
برای آگاهی بیشتر نک. دهخدا، 1353: 114 ذیل از تو حرکت.. ..
16- در متون ادب عربی آمده است: «عبارت الحرکة برکة از پندهای مکتوب بر عصای ساسان بوده است». (آبی، 1987: 5 /324؛ زمخشری، 1412: 3 /399).
17- برای آگاهی از این مضمون در ادب فارسی و اشعار ناصرخسرو نک. دهخدا، 1353: 1 /114-120 ذیل از تو حرکت...؛ سبزیان پور، 1387 ب: 174؛ محقق 1363: 40.
18- برای آگاهی بیشتر از دیدگاه ایرانیان باستان در این باره نک. سبزیان پور، 1387 الف: 813-816؛ مرزبان راد، 2536: 178.
19- محفوظ این عبارت سعدی را متأثر از این بیت متنبی دانسته است: «..... و فی الماضی لمن بقی اعتبار». (1336: 265).
20- خطیب رهبر (1368: 595) و خزائلی (740) هیچ توضیحی نیاورده اند.
21- دهخدا (1353: 1 /252) با نقل از کشف المحجوب از اویس قرنی نقل کرده است.
22- این نمونه از نشانه های ایرانی بودن بسیاری از مضامین حکمی کلیله و دمنه و ادب الصغیر است. برای آگاهی بیشتر نک. سبزیان پور، 1387 الف: 77-104.
23- دهخدا (1353: 1 /1741) این مثل را بدون اشاره به عصای ساسان نقل کرده است.
24- برای اطلاع بیشتر نک. سبزیان پور، 1388 الف: 98 و 1388ب: 15.
25- برای آگاهی از اشعار شاعران عرب که به پندهای ایرانی تصریح کرده اند نک. سبزیان پور، 1389: الف: 69-96.
26- برای آگاهی از این مضمون در اشعار محمدتقی بهار نک. سبزیان پور، 1386: 88.
27- کنایه از کار بیهوده و لغو (میرزانیا، 1378: 995).
28- آیا به راستی بر ما ایرانیان بایسته نیست که در کنار سخن مسیح (علیه السّلام) سخنان حکیمان ایرانی را هم بیاوریم؟
فهرست منابع تحقیق:
- آبی، ابوسعد منصوربن الحسین (1987). نثرالدر. تحقیق محمدابراهیم عبدالرحمن و علی محمد البجاوی، الهیئة المصریة العامة الکتاب.
- آذرباد، مهرسپندان (1379). رهام اشه. شهین سراج. مؤسسه ی انتشاراتی- فرهنگی فروهر.
- آذرنوش، آذرتاش. (1383). «ابوالفتح البستی» در دایرة المعارف بزرگ اسلامی. ج4. ص95-99.
- ابشیهی، شهاب الدین محمدبن احمد ابوالفتح. (1421). المستطرف فی کل فن مستظرف. مراجعه و تعلیق محمد سعید. دارالفکر للطباعة و النشر و التوضیع.
- ابن طقطقی. محمدبن علی بن طباطبا (1894). الفخری فی آداب السلطانیة و الدول الاسلامیة. و قد ثنی بتصحیحه بعد العالم العلامهالغریفزولدی أهاوردت هرتویغ درنبرغ. شالون علی نهر سون. مطبع مرسو.
- ابن طیفور. (1908). الجزء السادس من کتاب بغداد. نسخه ی عکسی به همت هنس کلر. سوئیس.
- ابن عبد ربه، شهاب الدین أحمد (1999). العقد الفرید. بیروت: دار و مکتبة الهلال للطباعة و النشر.
- ابن قتیبه، أبو محمد عبدالله بن مسلم الدینوری (بی تا). عیون الأخبار. بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ابن مسکویه، ابوعلی احمدبن محمد (بی تا). الحکمة الخالدة. تحقیق عبدالرحمان بدوی بیروت. دارالأندلس.
- ابن مقفع. عبدالله (1407). الأدب الصغیر و الأدب الکبیر. دار بیروت للطباعة و النشر.
- ـــــــــــــ (1416). کلیلة و الدمنه. دقق فیها و علق علیها و نسقها الشیخ الیاس خلیل زخریا. دار الأندلس للطباعه و النشر و التوزیع.
- اصفهانی، حمزه. (1972). الدرة الفاخرة. تحقیق عبدالمجید قطامش. دارالمعارف.
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم (1352). تمثیل و مثل. تهران: امیرکبیر.
- ایرانی، دینشاه (1361). اخلاق ایران باستان. چ5. تهران: فروهر.
- ایروانی زاده، عبدالغنی (1384). «نگاهی جدید به امثال و حکم». مجله ی علمی و پژوهشی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی. ش2. صص 47-75.
- بستی، أبوالفتح (1980). الدکتور محمد مرسی الخولی. حیاته و شعره. دار الأندلس للطباعة و النشر و التوضیع.
- تفضلی، احمد (1375). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: مهارت.
- ثعالبی، ابومنصور (1403). یتیمة الدهر فی محاسن أهل العصر. شرح و تحقیق الدکتور مفید محمد قمیحه. بیروت: دارالکتاب العلمیه.
- ــــــــ (2003). التمثیل و المحاضره. تحقیق و شرح و فهرسه الدکتور قصی الحسین. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
- ـــــــ (بی تا). الاعجاز و الایجاز. بغداد: مکتبه دارالبیان.
- جاحظ، ابوعثمان عمروبن بحر (1426). المحاسن و الأضداد، قدم له و شرحه و وضع فهارسه صلاح الدین الحواری، بیروت: المکتبة العصریه.
- ــــــــ (1983). الأمل و المأمول. تحقیق محمدرضا ششن. الطبعه الثانیة. دارالکتاب الجدید.
- حریری (1398 هـ/1987م). مقامات الحریری. دار بیروت للطباعه و النشر.
- خزائلی، محمد (1363). شرح بوستان سعدی. چ5. تهران: جاویدان.
- ــــــــ(1368). شرح گلستان. چ7. تهران: جاویدان.
- دامادی، سید محمد (1379). مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی. چ2. انتشارات دانشگاه تهران.
- دباشی، حمید (1370). «انوشیروان و بوذرجمهر در گلستان سعدی». مجله ی ایران شناسی. س3. ش1. صص 85-97.
- دوفوشه کور، شارل هانری (1377). اخلاقیات. مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سده ی سوم تا سده ی هفتم هجری. ترجمه محمدعلی امیر معزی و عبدالمحمد روح بخشان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- دولتشاه سمرقندی (1338). تذکره الشعراء. به همت محمد رمضانی. تهران: کلالة خاور.
- دهخدا، علی اکبر (1353). امثال و حکم، چ3. تهران. امیرکبیر.
- راغب اصفهانی، ابی القاسم حسین بن محمد (1420). محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء. حققه و ضبط نصوصه و علق حواشیه عمر الطباع. بیروت: شرکة دار الارقم.
- رجب زاده، هاشم (1372). برخی از مثل ها و تعبیرات فارسی. تهران: آستان قدس.
- زرین کوب، عبدالحسین (1384). نه شرقی نه غربی انسانی. تهران: امیرکبیر.
- زمخشری، ابوالقاسم محمودبن عمر (1412هـ). ربیع الابرار و نصوص الاخبار. تحقیق عبدالامیر مهنا. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
- سبزیان پور. وحید (1384). «بازشناسی منابع حکمت های عربی کتاب امثال و حکم دهخدا». مجله ی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی. ش3. صص 55-69.
- ــــــــ (1386). «ریشه های ایرانی امثال و حکم عربی در شعر بهار». نامه ی فرهنگستان دوره ی 9، ش1. صص 74-96.
- ـــــــ (1387الف). «تأملی در اندیشه های باستانی ایران و تأثیر آن در شاهنامه، ادب فارسی و ادب عربی». در مجموعه مقالات همایش منطقه ای پیوند پارسیان و اعراب: دانشگاه آزاد اسلامی بابل. صص 807-819.
- ــــــــ (1387ب). «مضامین شعر و ادب عربی در دیوان ایرج میرزا». فصلنامه علمی و پژوهشی کاوش نامه. س9. ش17. صص 154-208.
- ـــــــــ (1388الف). «تأثیر پندهای انوشروان و بزرگمهر در گلستان سعدی». مجله ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم. س17. ش 64. صص 91-124.
- ــــــــ (1388ب). «درباره ی بیتی از گلستان». گزارش میراث. دوره ی 2. س3. ش 34. صص 14-17.
- ـــــــ (1389الف). «نقبی به روشنایی در جستجوی امثال ایرانی در نظم عربی». مجله ی علمی و پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. دوره ی جدید. س1. ش2. صص 69-96.
- ـــــــ (1389ب). «نقدی بر شرح و تحلیل مهدی محقق بر اشعار ناصرخسرو» در پنجمین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی (نشست بین المللی) دانشگاه یزد. صص 1-20.
- ـــــــ (1384). «بازشناسی منابع حکمت های عربی کتاب امثال و حکم دهخدا». مجله انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی. ش 3. صص 55-69.
- سبزیان پور، وحید و نسرین عزیزی. (1389). «نگاهی به کتاب مضامین مشترک در ادبیات فارسی، عربی». کتاب ماه. س3. ش 36. صص 68-78.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383). مقدمه، تصحیح و تعلیقات بر منطق الطیر. تهران: سخن.
- صفا، ذبیح الله (1368). «اندرز». ایران نامه، س7. ش3. صص 383 -404.
- عسکری. ابوهلال (بی تا). جمهرة الامثال. تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم و عبدالمجید قطامش. بیروت: دارالجیل.
- عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (1366). قابوس نامه. به اهتمام غلامحسین یوسفی. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.
- فروزانفر، بدیع الزمان (1358). احادیث و قصص مثنوی. ترجمه و تنظیم حسین داوودی. تهران: امیرکبیر.
- قرطبی، الامام أبویوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر النمری. (بی تا). بهجة المجالس و أنس المجالس و شحذ الذاهن و الهاجس. تحقیق محمد مرسی الخولی.
- قیروانی، أبواسحاق بن علی الحصری (1372). زهر الآداب و ثمر الآداب. مفصل و مضبوط و مشروح به قلم الدکتور زکی مبارک. الطبعة الثانیة. المصر: مطبعة السعاده.
- ماوردی، أبوالحسن بن محمد بن حبیب البصری. (1407 هـ). أدب الدنیا و الدین. بیروت: دارالکتب العلمیه.
- متنبی، أبوالطیب (1407). الدیوان، شرح العلامه اللغوی عبدالرحمن البرقوقی. شرکة دار الارقم بن ابی الارقم للطباعة و النشر.
- محبی، محمدامین بن فضل الله بن محب الدین بن محمد (1968). نفحة الریحانة و رشحة طلاء الحانه. تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو. دار احیاء الکتب العربیه.
- محفوظ، حسین علی (1336). متنبی و سعدی. تهران: چاپخانه حیدری.
- محقق، مهدی (1340). «در جستجوی مضامین و تعبیرات ناصرخسرو در احادیث و امثال و اشعار عرب». مجله ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه تهران. س9. ش1. صص 33-93.
- ـــــــ (1363). تحلیل اشعار ناصرخسرو. انتشارات دانشگاه تهران.
- ـــــــ (1366). «میزان تأثیر سعدی از متنبی» در ذکر جمیل سعدی (مجموعه مقالات و اشعار به مناسبت بزرگداشت هشتصدمین سالگرد تولد سعدی). ج3. وزارت ارشاد اسلامی. صص 177-184.
- ـــــــ (1369). شرح سی قصیده از حکیم ناصرخسرو قبادیانی. تهران: توس.
- ـــــــ (1388). شرح بزرگ دیوان ناصرخسرو. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- مرزبان راد، علی (2536). خسرو انوشروان در ادب فارسی. انتشارات دانشگاه ملی ایران.
- مستوفی، حمدالله (1339). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.
- میدانی. ابوالفضل احمدبن محمد بن احمدبن ابراهیم النیشابوری. (2003). مجمع الأمثال. تحقیق و شرح و فهرسه قصی الحسین. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
- وطواط، أبواسحاق برهان الدین الکتبی المعروف بالوطواط. (بی تا). غررالخصائص الواضحه و النقائص الفاضحه. بیروت: دارالصعب.
- یاقوت، الحموی (1411). معجم الأدباء. بیروت: دار الکتب الاسلامیه.
- یوسفی، غلامحسین (1366). شرح و تعلیق بر قابوس نامه ی امیر عنصر المعالی کیکاووس بن اسکندر، چ3. تهران: علمی و فرهنگی.
- ــــــــ (1368). تصحیح و توضیح بوستان سعدی. چ3. تهران: خوارزمی.
- ـــــــ 1381). تصحیح و توضیح گلستان سعدی. چ6. تهران: خوارزمی.
