ماهنامه مهر پارسه - آیسان زرفام: یونسکو در سال 1992، با انگیزه آگاهی بخشی در زمینه میراث مستند، برنامه ای را آغاز کرد که در آن کشورها میراث مستند خود را در حافظه جهانی ثبت کنند. این سازمان دو هدف داشت، نخستین هدف آن بود که از این راه این آثار حفظ شوند و دوم اینکه در دسترس همگان در همه زمان ها باشد.
در سال 1386 (2007 میلادی) ایرانی «شاهنامه بایسنقری» را به عنوان یکی از میراث مستند خود با شماره 716 در این فهرست ثبت کرد. اگرچه ارزش شاهنامه به عنوان یکی از متون ادبی برجسته جهان و نگاره های آن به عنوان آثار شاخص نقاشی ایرانی است اما از مهم ترین دلایل ثبت این میراث تاریخی که یونسکو از آن یاد کرده، این است که این کتاب جزو معدود کتاب های شاهنامه به شمار می رود که تصویرگری های ارزشمند آن کامل باقی مانده و از آن محافظت می شود.
گفته می شود بیش از یکصد سال پیش این اثر را «امیرنظام گروسی» که از دیپلمات های دوره قاجار بود، به کتابخانه کاخ گلستان تحویل داد.
700 صفحه است، با قطعی رحلی و جلدی چرمی. 586 سال سن دارد و حدود یکصد سال است که در کاخ گلستان نگهداری می شود. «شاهنامه بایسنقری» یکی از 9 اثر ایرانی است که در برنامه حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده، اثری که ماهیتش را از «شاهنامه»، شاهکار فردوسی گرفته است. کتابی که در قرن چهارم هجری قمری خلق شد؛ مجموعه ای منظم و یکی از آثار حماسی- اسطوره ای برتر جهان. اما چرا این کتاب منظوم چنین جایگاهی دارد؟
در سایت اطلاع رسانی یونسکو درباره اهمیت شاهنامه آورده شده که این اثر در زمانی که زبان دانش و ادبیات رسمی در ایران عربی بوده، کاملا به فارسی سروده شده و این مسئله به حفظ و بقای این زبان مهم جهان بسیار کمک کرده است. شاهنامه فردوسی در تمام این سال ها موضوع و منبع الهام بسیاری از آثار هنری نقاشی، خوشنویسی، تئاتر، موسیقی و غیره بوده است که از مهم ترین آنها «شاهنامه بایسنقری» است.
داستان یک تولد باشکوه
«بایسنقر میرزا» نوه تیمور گورکانی بود. خاندانی که علاقه عجیبی به هنر داشتند. وقتی بایسنقر به حاکمیت هرات رسید، کتابخانه و کارگاه بزرگی را در هرات دایر و از هنرمندان نامی ایران بزرگ در زمینه های نگارگری، کتابت و خوشنویسی دعوت کرد، در هرات گرد هم آیند و به مصورسازی کتاب ها بپردازند.
این حرکت جریان ساز شد به طوری که مکتب نگارگری هرات در همین عصر شکل گرفت. در سال 833 هجری قمری بایسنقر میرزا، دستور تصویرسازی شاهنامه فردوسی و گردآوری مقدمه ای برای آن را صادر کرد و گروهی از هنرمندان که گفته می شود تعداد آنها به بیش از 50 نفر می رسیدند به سرپرستی جعفر بایسنقری، نستعلیق نویس نامی آن دوره، خلق این اثر را آغاز کردند. حالا «شاهنامه بایسنقری»، درخشان ترین اثر متولد شده در آن دوران شکوفایی هنر، آوازه اش در گوش جهانیان هم پیچیده است.
همپایه اش یافت نشود
کتاب با توصیفی از لقب های بایسنقرمیرزا و دیباچه ای درباره چگونگی خلق شاهنامه فردوسی آغاز می شود. شاهنامه بایسنقری 22 نگاه دارد که غیر از نگاره دوبرگی دیباچه و پنج نگاره دیگر که جدا از متن تصویر شده اند باقی نگاره ها همراه متن هستند مانند نگاره های «دیدار زال و رودابه»، «نبرد گودرز با پیران»، «ملاقات اردشیر و گلنار» و «کشتن اسفندیار ارجاسب را».
در نگاره های این کتاب بناهایی با کاشی های رنگارنگ و کتیبه های خطی به تصویر کشیده شده است. طبیعت در نگاره ها جایگاه ویژه ای دارد که شامل گل بوته ها و درختان و سرسبز و کوه های سر به فلک کشیده مرجانی می شود. در این اثر پیکره ها نیز با قامتی بلند و با چهره های ماوراءالنهری و ازبکی ترسیم شده و هنرمندان توانسته اند با جا به جایی تناسب منطقی برخی مناطر چندین مجلس را درون یا بیرون بنا به تصویر بکشند. در این شاهنامه از رنگ های درخشان استفاده شده است.
در نگاره ها از رنگ طلایی برای نشان دادن روز، از رنگ نقره ای برای نشان دادن آب و از رنگ لاجوردی برای نشان دادن آسمان شب. این ویژگی ها جدا از تذهیب ها، خطوط اسلیمی و تزییناتی است که در همراهی با متن به خط نستعلیق شاهنامه روی کاغذهای نخودی رنگ به تصویر درآمده است.
برخی نقاشان این اثر را آغازگر دوران جدید نقاشی ایرانی، همراه سبکی رسمی و قانونمند می دانند. پروفسور «ارنست کونل»، پژوهشگر سرشناس هنر اسلامی، درباره این کتاب گفته است که تاکنون نسخه ای به لحاظ مفهوم صریح داستان، مهارت و چیره دستی تزیین اجرای آن که با این نسخه برابری کند، پیدا نشده است.