به گزارش ایسنا، هفته‌نامه جامعه پویا نوشت: «شاید هیچ کار خیری در کشور ما به اندازه مدرسه‌سازی سابقه نداشته باشد. بسیارند خیرینی که در طول تاریخ بی‌هیچ‌گونه چشم‌داشتی سود برآمده از فعالیت‌های اقتصادی خود را در راستای توسعه نظام آموزشی کشور هزینه کرده‌اند. یعنی نه چشم به پاداش دنیوی این هزینه‌کرد داشته و دارند، نه نگاهی به تأثیراتی که مدرسه‌سازی می‌تواند و نمی‌تواند بر توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور بگذارد. از فعالیت‌های خیریه اشخاص که بگذریم، به شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی‌ای می‌رسیم که این روزها تحت عنوان مسئولیت اجتماعی در فعالیت‌های خیر مشارکت دارند. این شرکت‌های بزرگ در برخی موارد با پرداختن به فعالیت‌های خیریه مسئولیت اجتماعی خود را محقق‌شده می‌پندارند. این در حالی است که مسئولیت اجتماعی مفهومی است که به اعتقاد صاحب‌نظران عمر بیشتری نسبت به فعالیت خیریه صرف داشته و به شیوه‌ای استراتژیک آسیب‌های اجتماعی را مورد هدف قرار می‌دهد. وقتی به فعالیت بنگاه‌های اقتصادی موفق در عرصه توسعه آموزشی در مناطق محروم کشور برمی‌خوریم، این پرسش برای ما ایجاد می‌شود که تفاوت یک عمل خیرِ تک‌افتاده و سنتی که بیشتر با هدف پاداش اخروی انجام می‌شود، با فعالیتی مسئولانه و مدرن که ذیل عنوان مفهوم پایداری تعریف شده و از یک فعالیت اقتصادیِ سودمحور نفع جمعی را مطالبه می‌کند، چیست؟ آیا همین که صاحب یک بنگاه بخشی از درآمد خود را صرف ساخت مدرسه‌ای در یک منطقه محروم کند، کافی است یا مسئولیت اجتماعی ابعاد گسترده‌تری همچون حقوق مصرف‌کنندگان، حقوق کارکنان، شناسایی مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی و مسائلی از این دست دارد که کمتر به آنها پرداخته می‌شود.
در این گزارش ضمن پرداختن به آسیب‌های مسئولیت اجتماعی در گفت‌وگو با دکتر آلبرت بغزیان، اقتصاددان و دکتر فردین علیخواه جامعه‌شناس، مسائلی همچون تک‌افتادگی فعالیت‌های مسئولانه، عدم مطالبه‌گری از سوی جامعه و نهادهای نظارتی، نگاه سودمحور به مسئولیت اجتماعی و نقش نهادهای دولتی در اشاعه فرهنگ مسئولیت اجتماعی را مورد بحث قرار دهیم.
مسئولیت اجتماعی باید مدون باشد
«اگر ما در منطقه شما درآمدی کسب می‌کنیم، موظف هستیم بر دارایی شما بیفزاییم» این جمله شاکله مبحث مسئولیت اجتماعی شرکتی در کشور ماست. در شرایطی که کشورهای پیشرفته مسئولیت اجتماعی را برای همه بنگاه‌های اقتصادی اعم از تولیدی و خدماتی یک وظیفه می‌دانند، در کشور ما معمولا بنگاه‌هایی به مسئولیت اجتماعی شهره هستند که به لحاظ محیط زیستی به منطقه‌ای که در آن به فعالیت مشغول هستند، ضربات جبران‌ناپذیری را وارد می‌کنند. این در حالی است که مسئولیت اجتماعی سطوح دیگری از جمله حقوق کارکنان، حقوق مصرف‌کنندگان و به‌طور کلی حقوق افرادی را که فعالیت اقتصادی یک بنگاه بر آنان تأثیرگذار است، شامل می‌شود.
فردین علیخواه جامعه‌شناس در حوزه مسائل شهری و عضو هیات علمی دانشگاه گیلان درباره مبادرت بنگاه‌های اقتصادی به مسئولیت اجتماعی به «جامعه پویا» می‌گوید: «هر سازمان در مقابل جامعه به معنای اعم آن مسئولیت‌هایی دارد که بر اساس آن نمی‌تواند بگوید من صرفا به دنبال سود خودم هستم و بر اساس تقسیم کار صورت گرفته در جامعه، مسئولیت بخش‌های دیگر جامعه با سازمان‌های دیگر است. مثلا شرکتی که سیمان تولید می‌کند، نمی‌تواند ادعا کند که من مسئول تولید سیمان در کشور هستم و باید سیمان بخش‌های مختلف کشور را تأمین کنم. این شرکت در مقابل اجتماع محلی اطراف خود، محیط زیست که مسئله‌ای ملی است و حتی کارکنان خود مسئولیت‌هایی دارد.»
بر همین اساس این استاد دانشگاه معتقد است هر سازمان و شرکتی باید خط‌مشی‌ها و اصولی را برای تحقق مسئولیت اجتماعی خود تعریف و تدوین کرده و در قالب اهداف کوتاه و بلند‌مدت برای رسیدن به آنها تلاش کند.
او در پاسخ به این پرسش که تفاوت مسئولیت اجتماعی و مشارکت در امور خیریه چیست، به مدون نبودن کار خیر و داوطلبانه بودن آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «مشارکت بنگاه‌های اقتصادی در امور خیریه معمولا مدون و مستند نیست و چارچوب مشخصی ندارد. به همین دلیل مشارکت در امور خیریه داوطلبانه است و بر اساس سود و زیان شرکت می‌تواند دارای فراز و نشیب باشد. یک سال هست و یک سال نیست.»
این در حالی است که مسئولیت اجتماعی زمانی می‌تواند در یک جامعه به اهداف بلندبالای خود یعنی رفع بحران‌های اجتماعی و اقتصادی دست پیدا کند که فراگیر باشد و وظیفه به حساب آید نه لطف.
مسئولیت اجتماعی صدقه نیست
هر جا اسم مسئولیت اجتماعی در میان باشد، حرف از مناطق محروم و خانواده‌ها و کودکان اسیر در دام فقر نیز پیش کشیده می‌شود. استفاده از چهره کودکانی که از بیماری صعب‌العلاجی رنج می‌برند یا بچه‌هایی که صورت پر گردوغبارشان حکایت از فقر و محرومیتی گریزناپذیر دارد، یک امر معمول در امور خیریه و بعضا فعالیت‌های مسئولانه در کشور ماست. بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی تصور می‌کنند همین که مشارکتی در امور خیریه داشته باشند، وظیفه خود را در قبال جامعه انجام داده و این اجازه را به خود می‌دهند که مسئولیت اجتماعی را درباره بنگاه خود محقق شده تلقی کنند. این در حالی است که استمرار و فراگیری لازم در مسئولیت اجتماعی با فعالیت‌های نمایشی در امور خیریه ممکن نخواهد شد و نمی‌توانیم شاهد خلق ارزش مشترک در این عرصه باشیم.
فردین علیخواه در پاسخ به این پرسش که نگاه سنتی به مفهوم مدرن مسئولیت اجتماعی از کجا نشات می‌گیرد، به «جامعه پویا» می‌گوید: «برای درک چرایی صدقه‌محور بودن مسئولیت اجتماعی باید ببینیم از طرفی خود بنگاه‌های اقتصادی چقدر با مسئولیت خود در قبال جامعه آشنا هستند و از طرف دیگر جامعه چقدر این مسئولیت‌ها را طلب می‌کند و درنهایت این مطالبات چقدر جایگاه قانونی یافته و در مقررات تثبیت شده‌اند؟»
او معتقد است ضعف در زمینه قوانین و مطالبات جمعی در حوزه مسئولیت اجتماعی یکی از دلایل اصلی ورود شرکت‌ها به این عرصه مدرن در امور خیریه است.
او در این‌باره توضیح می‌دهد: «برخی اوقات می‌بینیم شرکت‌های فعال در امور خیریه بر جامعه منت می‌گذارند که به بحرانی ورود و در حل آن مشارکت کرده‌اند. این در حالی است که مشکلات به شکل مداوم تکرار خواهند شد و بحران‌ها بر سر جای خود باقی خواهند ماند.» به اعتقاد این جامعه‌شناس ضروری است مسئولیت اجتماعی را بر بنگاه‌های اقتصادی واجب کنیم. او در این‌باره به «جامعه پویا» می‌گوید: «مسئولیت اجتماعی زمانی چارچوب‌مند خواهد شد که در قانون به‌عنوان یک وظیفه تعریف شود و نهادهای ناظر و جامعه بتوانند انجام چنین فعالیت‌هایی را از شرکت‌ها و سازمان‌ها مطالبه کنند.»
علیخواه معتقد است فقط در این صورت می‌توان از به رخ کشیدن مسئولیت اجتماعی در قالب یک فعالیت خیرخواهانه و داوطلبانه جلوگیری کرد.
سود پنهان در پس مسئولیت اجتماعی شرکتی
از نظر اقتصاددانان مسئولیت اجتماعی تنها در صورتی مدنظر بنگاه‌های اقتصادی قرار می‌گیرد که برای آنان سودآور باشد. یکی از مزایای ورود به عرصه مسئولیت اجتماعی اصلاح دیدگاه منفی جامعه نسبت به سودآوری بنگاه‌هاست. بر همین اساس مسئولیت اجتماعی در بنگاه‌های سرشناس در سطح جهان بخش مهمی از سلسله‌مراتب سازمانی به حساب آمده و تبلیغ و برندسازی نیز منطبق با استراتژی مسئولانه شرکت صورت می‌گیرد.
فردین علیخواه می‌گوید: «برخی دیدگاه‌های اقتصادی تحقق مسئولیت اجتماعی شرکتی را موجب افزایش سود شرکت می‌دانند و معتقدند مزایای اقتصادی این امر درنهایت به خود شرکت باز خواهد گشت. مسئولیت اجتماعی در نهایت با مردم و رفاه و آسایش آنان ارتباط دارد و اگر هر شرکت شاخص‌هایی در این زمینه برای خود تعریف و در جهت تحقق آن بکوشد، در نهایت موجب کسب شهرت و محبوبیت نام یا برند خود خواهد شد و روشن است که این وضع بر سود اقتصادی شرکت‌ها مؤثر خواهد بود.»
آلبرت بغزیان، اقتصاددان نیز در خصوص مزایای مسئولیت اجتماعی برای بنگاه‌های اقتصادی به «جامعه پویا» می‌گوید: «سرمایه‌گذاری در عرصه مسئولیت اجتماعی علاوه بر جنبه تبلیغاتی، به شرکت‌ها کمک می‌کند سودشان را کمتر جلوه دهند و بر همین اساس مالیات کمتری بپردازند.»
این استاد دانشگاه معتقد است بودجه دولت‌ها برای برطرف کردن برخی آسیب‌ها و بحران‌های اجتماعی محدود است و از این جهت تلاش می‌کنند از طریق تعریف معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌هایی که در زمینه مسئولیت اجتماعی فعالیت می‌کنند، از منابع مالی این بنگاه‌های کلان در راستای بهبود وضع جامعه بهره بگیرند. او همچنین اضافه می‌کند: «هیچ شرکتی دلش برای من و شما نسوخته است، قسمت پنهان قضیه این است که همه بنگاه‌های اقتصادی تمام هزینه‌هایی را که در بخش مسئولیت اجتماعی صرف می‌کنند، در قیمت تمام شده محصول حساب می‌کنند و از من و شما می‌گیرند. زمانی‌که حسابرس مالیاتی سراغ آنها بیاید، متوجه خواهد شد که این شرکت درصدد بوده هزینه‌هایش را بیشتر از آن چه هست، نشان بدهد اما مسئولیت اجتماعی باعث می‌شود که حسابرس هزینه‌های اضافه شده را بپذیرد و مالیاتی از شرکت نگیرد.»
اجتماع‌مداری سازمان‌ها را ارزیابی کنیم
مسئولیت اجتماعی کار خیری است که نه تنها نباید مخفیانه انجام شود، بلکه باید هرچه علنی‌تر شود تا دیگران هم یاد بگیرند. شاید شما هم این جمله را از زبان رضا کیانیان، بازیگری که بسیار در امور مسئولانه تأثیرگذار است، شنیده باشید. بسیاری افراد صاحب‌نام در عرصه مسئولیت اجتماعی معتقدند زمانی که بنگاهی اقتصادی وارد حیطه مسئولیت اجتماعی می‌شود، باید فعالیت خود را اطلاع‌رسانی کند و تصور نکند چون کار خیری انجام می‌دهد، باید فعالیت خود را مخفیانه انجام دهد؛ این در حالی است که فعالیت مسئولانه به اعتقاد برخی صاحب‌نظران می‌تواند سایر بنگاه‌های اقتصادی را نیز در این زمینه فعال کند. از سوی دیگر مردم نیز نگاه مثبت‌تری به فعالیت‌های اقتصادی و سودآور پیدا کرده و نگاه ضد‌ارزشی آنها نسبت به ثروت تعدیل خواهد شد.
با این حال فردین علیخواه معتقد است تا زمان مدون‌نشدن مسئولیت اجتماعی و ضعف مطالبه‌گری در این عرصه، نمی‌توانیم توقع داشته باشیم بنگاه‌ها به یکدیگر نگاه کنند و از هم یاد بگیرند. این استاد دانشگاه همچنین در زمینه مسئولیت اجتماعی به یکی از تجربیات پژوهشی خود در این‌باره پرداخته و می‌گوید: «یادم است دو سال پیش پژوهشی درباره یکی از دانشگاه‌های شهر تهران داشتیم که در آن متوجه شدیم این دانشگاه در امور خود فقط کارکنان و دانشجویان را در نظر می‌گیرد اما هیچ توجهی به کوچه‌های اطراف و مزاحمتی که به دلیل پارک شدن اتومبیل‌های دانشجویان متوجه اهالی آن محله شده بود، ندارد. این در حالی بود که قطعا دانشگاه درباره این مزاحمت مسئول بود.»
او در این خصوص به مفهومی به نام «کیفیت اجتماع‌مداری» اشاره می‌کند و می‌گوید: «من در آن مقطع این اصطلاح را تعریف کردم و گفتم باید استانداردهایی را تعریف کنیم و میزان پایبندی هر سازمان و شرکت را در کیفیت اجتماع‌مداری ارزیابی کنیم. بعد از ارزیابی هر سازمان می‌توانیم به آنها گواهینامه‌ای تحت عنوان کام که مخفف کیفیت‌مداری اجتماعی است، بدهیم.»
این استاد دانشگاه معتقد است از این طریق می‌توان سازمان‌ها و شرکت‌های شهره در زمینه اجتماع‌مداری را معرفی و به نوعی در راستای مسئولیت اجتماعی تبلیغ کنیم.
وزارتخانه‌ها به مسئولیت اجتماعی پایبند باشند
شاید موجی از عدم مسئولیت‌پذیری به نوعی سازمان‌ها و شرکت‌ها را هم اسیر خود کرده و بر غرق‌شدنِ مفهوم مسئولیت اجتماعی در دریایی از فعالیت‌های نمایشی مؤثر باشد. بر همین اساس بد نیست مسئولیت اجتماعی را هم چرخه‌ای بدانیم که نقش سازمان‌های کلان دولتی را نمی‌توان در آن نادیده گرفت.
فردین علیخواه در این باره می‌گوید: «بر اساس دیدگاه ماکس وبر یکی از ویژگی‌های اساسی سازمان‌ها سلسله‌مراتبی بودن آنهاست. به همین دلیل معتقدم اگر به دنبال رفع آسیب‌ها در عرصه مسئولیت اجتماعی در جامعه خودمان هستیم و اگر می‌خواهیم حرف از فرهنگ‌سازی در این زمینه بزنیم، بهتر است سازمان‌های کلان و مرکزی در کشور مثل وزارتخانه‌ها را ابتدا وارد بحث مسئولیت اجتماعی کرده و آنها را موظف کنیم، به‌طور شفاف به مسئولیت اجتماعی خود در قبال جامعه عمل کنند.»
او معتقد است عملکرد شفاف سازمان‌های کلان دولتی در عرصه مسئولیت اجتماعی می‌تواند مورد الگوبرداری سازمان‌ها و شرکت‌های کوچک قرار گرفته و در اشاعه فرهنگ مسئولیت اجتماعی مؤثر عمل کند. در نهایت می‌توانیم بگوییم مدون شدن مسئولیت اجتماعی و مطالبه‌کردن فعالیتی مشخص از بنگاه‌های اقتصادی که مرتبط با نوع فعالیت آنها باشد، می‌تواند از سودمحور بودن رویکرد بنگاه‌های اقتصادی بکاهد و چرخه مسئولیت اجتماعی را تا حد زیادی اصلاح کند. بی‌شک آن فراگیری که در عرصه مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها به دنبال آن هستیم و سودی که انتظار آن را برای ذی‌نفعان فعالیت اقتصادی داریم، فقط در صورتی محقق خواهد شد که فعالیت‌های اجتماع‌محورِ بنگاه‌های اقتصادی هر چه بیشتر از فعالیت‌های پراکنده خیریه فاصله گرفته و در قالبی مدون به دستورالعملی همگانی برای بخش خصوصی و عمومی تبدیل شود.»