راهبردهای روان شناختی حفظ قرآن (۳)

د. تقویت خود (1)
 

پس از زیایی از کار و احراز کامیابی از انجام کار مشخص، فرد می‌تواند خود را تشویق کند و بدین وسیله امکان توفیق بیشتر در انجام بقیه کار را برای خود فراهم سازد؛ به طور مثال می‌تواند مقرر کند در صورتی که برنامه حفظ روزانه را به درستی انجام دهد، امکان دیدار دوستان، رفیق به مهمانی، تماشای برنامه تلویزیونی خاص و... برای او ایجاد شود؛ البته در صورتی نیز که فرد وظیفه مشخص خود را انجام ندهد می‌تواند با استفاده از روش های ذیل رفتار نامطلوب کم کاری خویش را حذب کند یا کاهش دهد:

1. محروم کردن از تقویت
 

روش محروم کردن (2) یعنی فرد به دلیل رفتار نامطلوب (کم کاری در حفظ روزانه قرآن) برای مدتی از تقویت های مورد علاقه محروم شود؛ برای مثال، فرد به دلیل کوتاهی در حفظ هر صفحه، خود را از تماشای برنامه تلویزیونی مورد علاقه محروم سازد.

2. جریمه کردن (3)
 

جریمه کردن، برداشتن مقدار مشخصی از یک تقویت کننده، مشروط به وقوع رفتار مشکل آفرین است. جریمه، زمانی که به کاهش در احتمال بعدی رفتار مشکل آفرین می‌انجامد، شیوه تنبیهی منفی است؛ (4) به طور مثال اگر فرد با خود قرار بگذارد هر گاه برنامه روزانه حفظ قرآن را اجرا نکرد، خود را جریمه کرده، مبلغی پول به عنوان صدقه بپردازد، احتمال بسیار کمی وجود دارد که پس از نخستین بار جریمه باز هم برنامه روزانه حفظ قرآن را به تعویق اندازد.
جبران کردن (5)
در این روش، فرد با خود قرار می‌گذارد که در صورت تخلف از برنامه حفظ قرآن، آن را در نخستین زمان ممکن جبران کند. اگر افزون بر جبران تخلف، قرارشود به انجام اعمال اصلاحی دیگر نیز بپردازد، برای مثال افزون برآنکه صفحه را حفظ کند، آیات آن را نیز بنویسد، به روش مورد استفاده، جبران اضافی (6) می‌گویند.(7)

3. تمرکز حواس (8)
 

در موارد بسیاری، با اینکه طبق برنامه روزانه به حفظ قرآن می پردازیم، پس از صرف زمان متوجه می‌شویم که یادگیری صورت نگرفته و افکار پراکنده، ما را به سوی خود جلب کرده و نتوانسته‌ایم بر روی مطالعه و حفظ آیات قرآن کریم متمرکز شویم. در این صورت، در توجه به مطلب و متمرکز ساختن حواس در مورد آن مشکل داریم. تمرکز حواس، ما را توانا می‌سازد به یک تکلیف جذب شده، به رغم وجود عوامل حواس پرتی، آن تکلیف را ادامه دهیم؛ (9) از این دو تمرکز حواس به ویژه عملی دفاعیضد تاخت و تاز افکار خارجی است.(10)
ز فکر تفرقه باز‌ای تا شوی مجموع به حکم آنکه چوشد اهرمن سروش آمد (11)
دقت در امور ذیل می‌تواند ما را برای رسیدن به تمرکز بیشتر یاری رساند:

محیط مناسب
 

اگر باید حواس خود را برای مطالعه متمرکز کنید، لازم است نخست خود را از دنیای خارج مجزا سازید و محیط مناسبی را برای مطالعه برگزینید. چنین محیطی باید آرام و روشن و دارای گرمایی طبیعی و ساکت باشد. هیچ چیزی به اندازه سر و صدا، به ویژه سر و صداهای مکرر و خسته کننده، برای تمرکز حواس زیان بخش نیست. این محیط کار به دو دلیل اهمیت دارد: نخست به این دلیل که نمی‌توانید حواس خود را متمرکز ساخته، مطالعه کنید، مگر اینکه شرایط آرامش و راحتی ذکر شده مورد توجه قرار گرفته باشد؛ سپس به این دلیل که شما هربار که خود را در وضعیت مادی یکسانی در مطالعه قرار می‌دهید، بازتابی‌ شرطی ازتمرکز را ایجاد می‌کنید. هنگامی که بدن همیشه در موقعیت مادی یکسان قرار گیرد، ذهن به خودی خود حالتی بیدار و دقیق و متمرکز به خود خواهد گرفت.(12)
با توجه به اهمیت نقش اکسیژن برروی سلول های مغزی و در نتیجه، فعالیت های فکری، باید از حفظ کردن قرآن در مکان هایی که دارای هوای آلوده و دودآلود و یا دم کرده هستند، پرهیز کرد و حتی الامکان از محیط هایی که دارای هوای سالم و آزاد هستند، بهره برد.(13)

حذف علل مادی پریشان حواسی
 

پس از استقرار در محیط انتخاب شده دیگر نباید علت و موجبی برای تفریح فکر داشته باشید؛ پس باید هرچه را که در اطراف شما می‌تواند باعث عدم تمرکز شود، خارج کنید. اسناد و مدارک، نقشه راه ها، روزنامه ها و مجله را در محلی دور از نظر قرار دهید.
جلو پنجره اتاق قرار نگیرید. یکی به این علت که نور را از مقابل دریافت خواهید کرد و دیگر، اینکه ممکن است از پنجره موضوعی را مشاهده کنید که توجه شما را به خود جلب کند و تمرکز حواس شما را به هم زند. (14)
به علل پیش گفته بکوشید هنگام راه رفتن یا هنگامی که سوار اتومبیل، اتوبوس و مانند آن هستند، به قرائت و مطالعه و حفظ آیات از روی قرآن نپردازید. در این حالت ها بهتر است آیاتی را که پیش تر حفظ کرده‌اید، تکرار و تمرین و آنها را در ذهن خود مرور کنید. (15)

انتخاب بهترین لحظات
 

به طور کلی از همان ساعات اول بیداری، مغز آماده است و بیشتر از سایر اوقات انرژی ذهنی دارد. آزمایش های بسیاری روی محصلان انجام شده تا درجه خستگی فکری ایشان در ساعات گوناگون روز مشخص شود. همچنین مشاهده
شده در جریان کلاس های صبح، دانش آموزان اشتباهات املایی کمتری دارند؛ سریع تر محاسبه می‌کنند و حساسیت لامسه ایشان بیشتر است؛ در نتیجه امکانات بیشتری در اختیار دارند. یک گروه از دانش آموزان که صبح قبل از آغاز کلاس (40) غلط املایی داشته‌اند، تعداد اشتباهانشان پس از گذشت یک ساعت از کلاس به 70 غلط، پس از دو ساعت به 160 غلط و پس از سه ساعت به 190 غلط رسیده است.
نتیجه این مشاهدات مشخص می‌کند که برای یادگیری مسأله‌ای اساساً باید این عمل را در ساعات اولیه صبح انجام داد. درعین حال چون ضمیر ناخودآگاه نقش بسیار مهمی در رابطه با یادگیری دارد، بهتر است شب ها قبل از خوابیدن، موضوع مورد مطالعه صبح را به سرعت بررسی کنید. این اصل که شامل یادگیری هنگام صبح است، مطمئناً بدون استثنا نیست. افرادی که عادت دارند تا دیر وقت شب کار کنند، اغلب، صبح ها خسته بوده، در نتیجه برای این کار آمادگی ندارند؛ پس ساعات بعد از ظهر و شب برای آنها جهت به خاطر سپردن و کارهای حفظی بهتر است. (16)
ضمناً بهتر است زمان به صورت متراکم به حفظ قرآن اختصاص داده نشود؛ بلکه زمان به صورت پراکنده و متناوب باشد. تأثیر «توزیع و زمانبندی» به تحقیقاتی اشاره دارد که نشان می‌دهد زمانی اطلاعات بهتر یادآوری می‌شود که مطالعات فرد به صورت متراکم انجام نگرفته؛ بلکه پراکنده و متناوب باشد؛ چون مطالب در مطالعه توزیع شده، در مقایسه با مطالعه متراکم، بیشتر و کامل تر پردازش می شود. (17)
به طور کلی زمان مطالعه را طوری در نظر بگیرید که بتوانید حتی الامکان قبل و بعد از آن کمی استراحت کنید.(18)

انتخاب قرآن مناسب
 

انتخاب نوع قرآن نیز عاملی مؤثر در جهت تمرکز یا عدم تمرکز حواس است. قرآن مورد استفاده باید ساده و دارای خطی زیبا و کاملاً خوانا، همراه با اعراب گذاری دقیق، کم زرق و برق و در عین حال بی غلط باشد و کلمات و حروفش در هم و بر هم نگاشته نشده باشند و در ضمن دارای ترجمه زیرنویس سلیس و روان باشد. معتبر بودن شماره آیات قرآن مورد نظر مهم است.
از قرآن هایی که زمینه صفحات رنگارنگ و مزین دارند، حتی الامکان استفاده نشود. به کار بردن قرآن هایی که زمینه صفحات آن کاملاً سفید است، باعث خستگی چشم می‌شود. در طول مدت حفظ قرآن از قرآن های گوناگون استفاده نشود؛ زیرا در این صورت به تدریج برای ذهن مشکلاتی ایجاد می‌شود و تصویر آیات و صفحات از قرآن های گوناگون در ذهن با یکدیگر اختلاط خواهند یافت و در نتیجه ممکن است برخی آیات محل مشخص خود را در صفحه ذهن نیابند؛ پس آیات فقط از یک نوع قرآن حفظ شود؛ البته مناسب است چندین جلد از قرآن مورد نظر خود را در قطع های گوناگون جیبی و وزیری تهیه کنید تا بتوانید افزاون بر اینکه در منزل حفظ می‌کنید، در محیط بیرون نیز با استفاده از قرآن جیبی، از وقت خود به طور کامل بهره ببرید.(19)

هـ. آمادگی جسمی – روانی
 

آمادگی جسمی – روانی شرط دیگر تمرکز حواس به شمار می‌رود؛ بنابراین، عواملی چون گرسنگی و تشنگی، خستگی و کسالت، خواب آلودگی، اضطراب، عجله، دل مشغولی و... باعث آن می‌شود که هنگام حفظ قرآن، آرامش و تمرکز لازم را نداشته باشیم و نتوانیم قرآن را به دقت حفظ کنیم. براین اساس، بهتر است ابتدا آمادگی لازم را به دست آورده، برنامه حفظ قرآن خود را به زمان مناسب دیگری موکول کنیم.

و. کاستن از بار حافظه
 

بهتراست ذهن خود را از پرشدن دور کنید؛ زیرا در این صورت، حافظه خود را با این اندیشه که کارهای کوچک متعدد روزانه ضرورتاً باید در زمان خاصی انجام شوند، انباشته خواهید کرد.(20) آن گاه که مجبور شویم بسیاری از موضوعات کوچک و پیش پا افتاده را به خاطر بسپاریم، توانایی خود را در جهت تمرکز حواس برای حفظ قرآن به حداقل ممکن کاهش داده‌ایم. برای اینکه مانع از فشار این موضوعات به ذهن شویم، پیشنهادهای ذیل توصیه می‌شود:
کارهایی را که باید انجام شود، باسرعت انجام دهید تا دیگر به آنها فکر نکنید.
از توجه به افکار بی ارزش، بیهوده، تصاویر نامناسب، متون بی محتوا و جزئیات گنگ خوداری کنید. برای این کار کافی است هر چیزی را در همان وهله اول حفظ نکنید.(21)
موضوعات روزمره را که هنگام حفظ قرآن به ذهن خطور می‌کند، بی درنگ در یک دفتر یادداشت، یادداشت کرده، بدین وسیله حافظه خود را درگیر آن نکنید.
بکوشید موضوعات کم ارزش و جزئی را که در کار حافظه اخلال ایجاد می‌کند، به فراموشی بسپارید.(22)

پی نوشت ها :
 

* دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی قدس سره.
1. self - reinforcement.
2. time out.
3. response cost
4. ریمونه میلتن برگر، شیوه های تغییر رفتار، ترجمة علی فتحی آشتیانی و هادی عظیمی آشتیانی، ص 167.
5.restitutional.
6. overcorrection
7. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 460.
8. concentration.
9.G Terry page, jB thomas , A R marshall, international dictionary of education, p . 80
10. عبدالکریم قریب، 57 درس برای تقویت حافظه، ص 113.
11. شمس الدین محمد حافظ ، دیوان حافظ ، به اهتمام حسن اعرابی، ص 169.
12. عبدالکریم قریب، 57 درس برای تقویت حافظه، ص 114.
13. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 37.
14. عبدالکریم قریب، 57 درس برای تقویت حافظه، ص 114.
15. همان.
16. روبرت توکه، چگونه حافظه برتر داشته باشیم، ترجمه ساعد زمان، ص 197 و 198.
17.گلاور، جان ای راجر اچ و برونینگ، روان شناسی تربیتی اصول و کاربرد آن، ص 86
18. سید حشمت الله مرتضوی زاده، روان شناسی تمرکز، ص 62.
19. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن با حفظ کنیم؟، ص 33.
20. روبرت توکه، چگونه حافظ برتر داشته باشیم؟، ص 199.
21. همان، صد 200.
22. همان.
 

منبع:اسلام و پژوهش های تریبیتی ش 3
ادامه دارد...
/ج